انتساب؛ منظور احمد کوسي جي نالي
منظور اهو شخص آهي جنهن لڳاتار جدوجهد ۽ محنت ذريعي ڪاميابي حاصل ڪرڻ جو مثال قائم ڪيو ۽ هن اها چوڻي غلط ثابت ڪئي ته “گھڻين زالين گھر نه هلي“. هن جو هڪ ئي وقت ڳوٺاڻي، شهري ۽ پرڏيهي زال سان عمدو ورتاءُ هڪ مثالي آهي. هو هڪ ننڍڙي ڳوٺ جو ٿي ڪري ڪيئن ولايت ۾ رهيو، پڙهيو ۽ جيئري رهڻ لاءِ جتن ڪيا- هڪ قابلِ داد ڳالهه آهي.
منظور کوسي جهڙن ڪيترن ئي ولايت ۾ رهندڙ سنڌ جي ڳوٺاڻن ڇوڪرن توڙي ڇوڪرين- فهيم جروار، اسرا عباسي، صنم نور پيچوهو، ڊاڪٽر افتخار عباسي جهڙن جون همٿ سان مشڪلاتن کي منهن ڏئي ڪاميابيون حاصل ڪرڻ جون ڪهاڻيون لکندو اچان. منظور کوسي جي ڪهاڻي به ان قسم جي محنت، سٺي اخلاق ۽ ڀاڳ نصيب جي ڳالهه آهي. هن هڪ غريب گهر ۾- جنم ورتو ۽ پوءِ ڏينهن رات جي محنت بعد اڄ هو خوشحال زندگي گذاري ٿو ۽ ٻين لاءِ Source of Inspiration بڻيل آهي.
منهنجي خيال ۾ هي 1980ع جي ڏهاڪي جو پويون اڌ هو- 1986ع يا 1987ع ، جو فلپائين جي گاديءَ واري شهر منيلا ۾ منهنجي هن،ان وقت جيسورهن سترهن سالن جي نينگر سان ملاقات ٿي هئي. هن ٻڌايو ته هو ڳوٺ شاهپور جو آهي ۽ ٽنڊو ڄام جي گورنمينٽ هاءِ اسڪول مان نوڪلاس پڙهڻ بعد 1986ع ۾ مئٽرڪ حيدرآباد جي نور محمد هاءِ اسڪول مان ڪري وڌيڪ پڙهڻ لاءِ هتي فلپين ۾ آيو آهي.
ڳوٺ شاهپور هڪ ته هالا ۽ شهدادپور جي ڀرسان شاهپور چاڪر جي نالي سان آهي ۽ ٻيو ٽنڊو الهيار ڀرسان شاهپور رضوي آهي. منظور کوسي جو هي ڳوٺ شاهپور “ڳوٺ شاهپور درپور” سڏجي ٿو ۽ ٽنڊو ڄام ۽ مٽيارين جي وچ ۾ آهي. اهو ٽنڊو ڄام کان ويندي 8 کن ڪلوميٽرن جي فاصلي تي آهي. رستي تي موسيٰ کٽياڻ ۽ حڪيم پير حاجن شاهه جهڙا ڳوٺاچن ٿا.
ان وقت منيلا ۾ منظور ٻڌايو ته هو منيلا جي سينٽرل لوزان اسٽيٽ يونيورسٽيءَ ۾ داخلا لاءِ ڪوشش ڪري رهيو آهي! آئون ڪا دير منيلا آيل هن شاهپور جي ڳوٺاڻي ڇوڪري کي غور سان ڏسندو رهيس، جيڪو اهڙي ملڪ فلپين ۾ آيو هو جتي جو ٻچو ٻچو ڦر ڦر (Fluently) انگريزي ڳالهائي ٿو ۽ اسان جي ملڪ جو اهو حال آهي جو اسان جا ڊاڪٽر ۽ انجنيئر جڏهن ملائيشيا ۾ نوڪريءَ لاءِ اچن ٿا ته پنهنجي فيلڊ ۾ هوشيار هجڻ جي باوجود هنن کي انگريزيءَ ۾ ڳالهائڻ (Talking power) نه هجڻ ڪري هو رجيڪٽ ڪيا وڃن ٿا. انهن جي مقابلي ۾ انڊيا۽ سري لنڪا جا اميدوار چونڊيا وڃن ٿا جو اهي انگريزي سٺي ڳالهائينوڪري ڏيڻ واري کي impressڪريو وٺن. هي نوجوان – منظور، فلپين جي جنهن تعليمي اداري ۾ داخلا وٺڻ جو سوچي رهيو هو، يعني مونکي ٻڌائي رهيو هو، اهو اڄ بهفلپين جو اعليٰ ادارو سمجهيو وڃي ٿو، جنهن جو تعليمي معيار ايڏو بلند آهي جو ان ۾ داخلا لاءِ هر ٽي ٽي مهيني انٽري ٽيسٽ ٿين ٿا ۽ فقط مٿانهان نمبر کڻڻ وارن کي داخلا ملي ٿي.
اهي ماڻهو جيڪي هن پاسي نه آيا آهن، انهن لاءِ لکندو هلان ته فلپين ملڪ ايران، افغانستان يا انڊيا ۽ پاڪستان وانگر زمين جو هڪ چَڪ (ٽڪرو) ناهي پر اهو سوين، بلڪه هزارين ٻيٽن جو مجموعو آهي- جيئن مالديپ آهي، انڊونيشيا آهي يا جپان ۽ برمودا آهن. هي ٻيٽن جو جھڳٽو بورنيو ٻيٽ (جنهن ۾ صباح، سراواڪ ۽ برونائي وغيره آهن) جي مٿان پئسفڪ سمنڊ ۾ آهي. فلپين اٽڪل 7650 ننڍن وڏن ٻيٽن جو مجموعو آهي، جيڪو ٽن حصن ۾ ورهايل آهي. اتراهون حصو لوزان جنهن ۾ سڀ کان وڏو ٻيٽ لوزان (Luzon) اچي وڃي ٿو جنهن تي فلپين جي گاديءَ وارو شهر منيلا کان سواءِ آدمشماريءَ ۾ وڏو شهر ڪُئيزون (Quezon)پڻ آهي جيڪوشهر فلپين جي ٻئي صدر مئنيوئل ڪُئيزون ٻڌرايو.
فلپين جو ٻيو وچ وارو حصو آهي، جيڪو Visayas سڏجي ٿو ۽ هيٺيون ڏکڻ وارو حصو جتي مسلمان گھڻا آهن، اتي جي وڏي ٻيٽ منڊانو (Mindano) ڪري ان ريجن کي ان نالي سان سڏيو وڃي ٿو- جيئن مٿانهون حصو لوزان ٻيٽ ڪري لوزان سڏجي ٿو. فلپين جو هي ٻيٽ Luzon سڀني ٻيٽن ۾ وڏو آهي ۽ دنيا ۾ پنڌرهين نمبر تي آهي.
منظور کوسي سان 1980ع واري ڏهاڪي ۾ جڏهن پهريون دفعو ملاقات ٿي، ان ڀيري هوائي جهاز ۾ منيلا ويو هوس نه ته ان کان اڳ پاڻيءَ واري جهاز ۾ جپان ۽ ڪوريا ويندي يا موٽندي ڪڏهن هانگ ڪانگ ۾ ته ڪڏهن منيلا ۾ جهاز کي لنگرانداز ڪرائيندا هئاسين. فلپين جو هي بندرگاهه منيلا پاسنگ (Pasing) نديءَ جي ڇوڙ وٽ آهي. پاسنگ ندي منيلا کي ٻن حصن: اتر ۽ ڏکڻ ۾ ورهائي ٿي، جيئن سمجھو ته سنڌو نديءَ جي هڪ پاسي سکر آهي ته ٻئي پاسي روهڙي. اڃان به بهتر مثال ٽيمز (Thames) نديءَ جو چئي سگھون ٿا جيڪا لنڊن شهر جي وچ مان لنگھي ٿي ۽ لنڊن کي منيلا وانگر اتر ۽ ڏکڻ حصن ۾ ورهائي ٿي.
سنڌ جي پنهنجي ڳوٺ شاهپور درپور کان 5800 ڪلوميٽر پري (جيڪڏهن مک وانگر سڌو اڏامي وڃجي ته، نه ته سمنڊ رستي سري لنڪا ۽ سنگاپور وٽان ڦيرو ڪرڻ تي 8000 کن ڪلوميٽرن جي فاصلي تي) منيلا ۾ ويٺل منظور کوسي منيلا جي CLSU يونيورسٽي (سينٽرل لوزون اسٽيٽ يونيورسٽيءَ) ۾ داخلا وٺڻ ٿي چاهي. اها منيلا شهر کان ائين پرٻهرو آهي جيئن سنڌ يونيورسٽي ڄامشوروحيدرآباد شهر کان.
CLSU يونيورسٽي 1907ع ۾ جڏهن کلي هئي ته بنيادي طرح هن يونيورسٽيءَ فقط اهي ضرورتون پوريون ڪيون ٿي جيڪي اڄ ٽنڊو ڄام زرعي يونيورسٽي ڪري رهي آهي. باءِ دي وي تعليمي ادارن جا Motto پڙهڻ جو شوق اٿم. ان سُڌ ۾ منيلا جي هن يونيورسٽيءَ جو موٽو به وڻندو اٿم جيڪو آهي: Where Difference is Created. چوڌاري سارين جا فصل ۽ گھاٽو ٻيلو، هن يونيورسٽي جي نظاري کي خوبصورت بڻائين ٿا. هن يونيورسٽيءَ جو مين گيٽ بيحد خوبصورت آهي جنهن جي اڳيان بيهي فوٽو ڪڍرائڻ تي هر هڪ جي دل چوي ٿي. اڄ ڪلهه هن يونيورسٽيءَ ۾ ائگريلڪچر کان سواءِ آرٽس ۽ سوشل سائنس، بزنيس ائڊمنسٽريشن، اڪائونٽنسي، انجنيئرنگ، فشريز ۽ ٻيا سبجيڪٽ به پڙهايا وڃن ٿا! ۽ ماسٽرس ۽ ڊاڪٽوريٽ تائين تعليم آهي. منظور هن يونيورسٽيءَ ۾ تعليم وٺڻ چاهي ٿي.
“هن يونيورسٽيءَ ۾ داخلا حاصل ڪرڻ لاءِ هنن جا جيڪي انٽري ٽيسٽ ٿين ٿا اهي ته بيحد ڏکيا آهن”. مون منظور کي چيو هو.
“انهيءَ ڪري ته مون کان پاس نٿا ٿين،” منظور وراڻيو هو، “منهنجي ڀاءُ جو ضد آهي ته آئون هروڀرو هن يونيورسٽيءَ ۾ داخلا وٺان. ڏينهن رات پنهنجي انگريزي سڌارڻ ۾ لڳو پيو آهيان پر اڃا پاس نٿو ٿيان. ٻه دفعا ٽيسٽ ڏئي چڪو آهيان. هاڻ باقي هڪ آخري موقعو وڃي بچيو آهي.”
پڙهندڙن سان هڪ ڳالهه ڪريان ته فلپين کڻي ڪهڙو به ملڪ آهي .... گھڻي آدم شماري، قدرتي وسيلن جي کوٽ، طوفانن ۽ ٻوڏن جي مصيبتن ۽ بيروزگاريءَ ڪري غربت جو شڪار آهي .... پر هن ملڪ پنهنجي تعليمي نظام کي بيحد مضبوط رکيو آهي. هنن جي مقامي ٻولي تگالوگ ڳالهائڻ وارا فلپيني فلپين کان ٻاهر دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ رهن ٿا پر هنن پنهنجي تعليمي نظام ۾ تگالوگ ٻولي رکڻ بدران انگريزي رکي آهي. هنن جو چوڻ آهي ته انگريزي سڄي دنيا ۾ هلي ٿي ۽ ان ۾ اسان جا ماڻهو ڀڙ ٿيڻ تي هو جتي ڪٿي روزگار کي لڳيو وڃن. جيئن ملائيشيا وارا انگريزيءَ جي ڄاڻ ڪري انڊونيشا وارن کان وڌيڪ فائدي ۾ آهن. نوڪرين چاڪرين ۾ توڙي ڪاروبار ۾ اهي وڌيڪ ڪامياب آهن. انڊونيشيا تي ڊچن جي حڪومت هجڻ ڪري اتي ڊچ ٻولي هلي ٿي جيڪا دنيا ۾ ايڏي مشهور ناهي پر هاڻ هو به انگريزيءَ کي اهميت ڏيڻ لڳا آهن.
فلپين ۾ غربت ۽ آدم شماري گھڻي آهي پر تعليميادارن ۾ پڙهائي جو سخت نظام، ڊسيپلين ۽ ميڊيم آف انسٽرڪشن انگريزي هجڻ ڪري اتي جا گريجوئيٽ -پروفيشنل توڙي معمولي تعليم وارا پورهيت، مستري مزدور يورپ، آمريڪا توڙي آفريڪا ۽ عرب ملڪن ۾ نوڪريون حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو وڃن.
منظور پنهنجي وطن مان مئٽرڪ ڪري ننڍي عمر ۾ منيلا (فلپين) يعني پرديس ۾ آيو هو. هونءَ سچي ڳالهه ته اها آهي ته آئونننڍي عمر جي ٻار کي تعليم وٺڻ خاطر ڳوٺ ڇڏي اڪيلي ولايت جو رخ ڪرڻ جي خلاف آهيان- چاهي هو امير جو ٻار هجي يا غريب جو. مئٽرڪ ته ڇا پر انٽر بعد به ٻار کي ٻاهر موڪلڻ ۾ وڏو Risk آهي. گهٽ ۾ گهٽMBBS يا B.E جهڙيون بيچلر ۽ بنيادي ڊگريون پنهنجي ملڪ جي سرڪاري يا خانگي ڪاليجن مان ڪري پوءِ Ph.D جهڙين ڊگرين لاءِ نڪرجي. تيسين ٻار ذهني طرح ڪافي بالغ ٿيو وڃي. ان ئي ڳالهه جواظهار مون منظور سان به ڪيو. هن جي جواب مان سمجھي ويس ته هن جو ڪيس مختلف آهي. هو مجبوريءَ ڪري هتي آيو آهي.
منظور جو تعلق سنڌ جي معاشي طرح هڪ ڪمزور فئملي سان آهي جيڪا ننڍڙي ڳوٺ ۾ رهي ٿي. اسان سڀني کي خبر آهي ته اسان وٽ تعليم جو ڇا حال آهي- خاص ڪري ڳوٺن ۾ جتي نه ماستر آهن ۽ نه ٻارن جي ويهڻ لاءِ ڪلاس روم ۾ فرنيچر. ٽوائليٽ ئي نه آهن. غريب مائٽ پورهيو ڪري اولاد جو پيٽ گذر ڪن يا پڙهائيءَ جو خرچ برداشت ڪن. سنڌ ۾ شروع کان مسلمان ڳوٺن ۾ رهيا ٿي ۽ هونءَ به ڪٿي هو سنڌ جي مسلمانن ۾ تعليم حاصل ڪرڻ جو رجحان؟
منظور ٻڌايو ته هن جو ڏاڏو يار محمد کوسو توڙي والد صاحب مير محمد خان کوسو- جن جو کوسا قبيلي جي جوڳياڻي پاڙي سان تعلق آهي، انهن کيتي ٻاڙي ڪري گذر سفر ڪيو ٿي. “ورهاڱي بعد انڊيا کان آيل رائو عبدالمجيد خان کي اسانجي ڳوٺ جي هڪ هندوءَ جي ڇڏيل زمين ملي، جنهن تي منهنجي والد هارپو ڪيو ٿي. هو صاحب آرمي ۾ صوبيدار هو. هن اسان جي ڳوٺ جي ماڻهن کي فوج ۾ داخل ٿيڻ جي ڏاڍي ترغيب ڏني پر افسوس جو اسان جي کوسا قوم مارشل هجڻ جي باوجود فوج ۾ دلچسپي نه رکي. اڳتي هلي جڏهن منهنجي وڏي ڀاءُ پروفيسر يار محمد گرئجوئيشن ڪئي ۽ پروفيسر ٿيوته رائو عبدالمجيد خان جي ڪوشش ۽ رهنمائيءَ سان هو پاڪستان آرميءَ ۾ ليفٽيننٽ ڪرنل ٿي ويو. پر گھرو مجبورين ڪري ادا آرمي جي نوڪري ڇڏي ڏني.”
“پوءِ توهان کي پڙهڻ جو شوق ڪيئن ٿيو؟” مون منظور کان پڇيو هو.
“اسان جي خاندان ۾ اسان جو مامو حاجي رضا محمد کوسو صاحب پهريون شخص هو جنهنتعليم حاصل ڪئي. هن کي حيدرآباد جي هڪ جج حيدر علي شاهه نه فقط پڙهايو پر ماستري به وٺرائي ڏني.”
“پوءِ هن توکي پڙهايو؟”
“نه. آئون ڀائرن ڀينرن ۾ ننڍو آهيان”، منظور ٻڌايو. “هن منهنجي وڏي ڀاءُ پروفيسر يارمحمد کي پڙهايو، جنهن مئٽرڪ بعد ٽنڊو ڄام ائگريڪلچر ڪاليج مان ماسٽرس ڪئي ۽ اتي ئي پروفيسر ٿي رهيو. هو ائگرو ايڪنامڪس سبجيڪٽ جو Specialist هو.”
منظور ٻڌايو ته تعليم خاطر هن جي ڀاءُ پروفيسر يار محمد کوسي هن کي ٽنڊو ڄام ۾ پاڻ سان رهائي پڙهايو. هو جڏهن مئٽرڪ ۾ پهتو ته وڏو ڀاءُ حيدرآباد ۾ اچي رهيو. انهيءَ ڪري منظور مئٽرڪ حيدرآباد جي نور محمد هاءِ اسڪول مان ڪئي.
“جيئن ئي مئٽرڪ ڪيم ته منهنجي ڀاءُ پروفيسر يار محمد کي فلپين جي هن يونيورسٽي CLSU ۾ Ph.D. ڪرڻ لاءِ اسڪالر شپ ملي. ڀاءُ جي حيدرآباد ڇڏڻ تي مون لاءِ مسئلو ٿي پيو ته ڪٿي رهان ۽ ڪٿي پڙهان. اسان کي حيدرآباد يا ٽنڊو ڄام ۾ نه گھر هو ۽ نه روزگار. ڀاءُ جي ڪري حيدرآباد ۾ مسواڙي گھر ۾ رهياسين ٿي ۽ اهو ئي سبب آهي جو منهنجو ڀاءُ مون کي ننڍي عمر جي باوجود پاڻ سان منيلا (فلپين) وٺي آيو. هن اهو ئي سوچيو ته اسڪالرشپ ايتري ملي ٿي جو ٻن جو ڏکيو سکيو گذارو ٿي ويندو. سو هو پاڻ سان پنهنجي فئملي وٺي اچڻ بدران مون کي وٺي آيو”.
ان وقت منظور مونکي ٻڌايو هو ته هن جو گذر سفر ته سٺو پيو ٿئي پر هو البت پريشان ضرور آهي جو سندس ڪمزور انگريزيءَ ڪري يونيورسٽيءَ ۾ داخلا نه پئي ملي. هو اهو ئي سوچي رهيو آهي ته ڀاءُ جي Ph.D. مڪمل ٿيڻ بعد هن جي تعليم جو ڇا ٿيندو! هن ٻڌايو ته هو ڏينهن رات انگريزي پڙهي رهيو آهي ۽ سندس ڀاءُ به هن کي ٽيوشن ڏيندو رهي ٿو.
ڪجهه سالن بعد منظور کوسي سان منهنجي فلپين ۾ هڪ دفعو وري ملاقات ٿي. منهنجي خيال ۾ هي سال 1992ع هو جنهنجي آخر ۾ منهنجو ڪجھه فلپين جي جهازران آفيسرن سان گڏ سئيڊن جي ورلڊ مئريٽائيم يونيورسٽيءَ طرفان فيلڊ ورڪ جي سلسلي ۾منيلا اچڻ ٿيو هو.
فلپين ۾ زياده تر سنڌي هندو رهن ٿا جيڪي ورهاڱي کان اڳ ۽ پوءِ ته تمام گهڻا هتي آيا هئا. هو منيلا شهر جي “مئٽرو منيلا” علائقي ۾ رهن ٿا ۽ گھڻو ڪري بزنيس مين آهن. هنن جا مختلف امپورٽ ايڪسپورٽ جا واپار آهن. ساڳي وقت ڪيترائي سنڌي فلم پروڊيوسر، وڪيل، ڊاڪٽر ۽ ٻين پروفيشنن ۾ به آهن. فلپين ۾ سنڌي هندن جي ڪميونٽي هڪ امير ۽ سلجهيل ڪميونٽي سمجھي وڃي ٿي ۽ هو ٻه هزار جي لڳ ڀڳ ٿيندا. ائين ته پنجابي هندو، سک ۽ مسلمان به 50 هزار کن فلپين ۾ رهن ٿا. اهڙي طرح انڊيا جي ٻين رياستن: بنگال، تامل ناڊو، ڪيرالا ۽ گجرات جا پڻ فلپين ۾ رهن ٿا. انهن مان گھڻن جا وڏا 1762ع کان 1764ع واري دور ۾ آيا جڏهن فلپين برطانيا جي قبضي (Occupation) ۾ هو. برطانيا جي قبضي ڇڏڻ تي ننڍي کنڊ جا هي ماڻهو فلپين ۾ رهي پيا ۽ مقامي عورتن سان شادي ڪيائون جن جو اولاد “انڊين فلپينو” سڏجي ٿو ۽ منيلا جي Cainta (صوبي Rizal ) ۾ نظر ايندا.
هونءَ ته فلپين تي گھڻو عرصو اسپين جو قبضو رهيو. ان بعد 1898ع کان 1930ع تائين فلپين آمريڪا جي قبضي ۾ اچي ويو- بلڪه آمريڪا جو حصو سمجھيو وڃڻ لڳو. ايتري قدر جو فلپين کي آمريڪا جي رياستن وانگر هڪ رياست بڻائڻ جي ڳالهه عام ٿي وئي، جيئن “هوائي” ۽ “گئام” جهڙا ڏورانهان علائقا USA جا حصا آهن. آمريڪا دور جي 32 سالن ۾ انڊيا جا ڪيترائي واپاري فلپين ۾ اچي Settle ٿيا. ايتري قدر جو سڀ کان وڏو عرصو رهندڙ فلپين جو ميئر رامون ڀڳت سنگهه (Ramon Bagatsingh) انڊين سک جو اولاد هو.
فلپين ۾ سنڌي هندن جي وڏي کيپ هندوستان جي ورهاڱي بعد آئي. مسجدن کان سواءِ منيلا ۾ ڪيترائي هندن جا مندر ۽ سکن جا ٽڪاڻا پڻ آهن جيئن ته منيلا جي مشهور مهاتما گانڌي اسٽريٽ تي هندن جو مندر ۽ “يونائٽيڊ نيشن ايونيو” تي سِکن جو گردوارو آهي ۽ ميٽرو منيلا علائقي ۾ سنڌي هندن ۽ سِکن جو “راڌا سوامي ستسنگ بياس سينٽر” آهي. هنن جو هڪ ٻائو “گياني جوگندر سنگھه سيٺي” هوندو هو جيڪو سنڌي ۽ گرمکي نه فقط پڙهي سگھندو هو پر لکي به ويندو هو. هو سکن ۽ سنڌي هندن جا جملي ساٽ سوڻ ۽ موتي فوتيءَ جون رسمون ادا ڪندو هو.
اسان جا سنڌي مسلمان هاڻي مڙيئي اڌ صديءَ کان ٻاهر نظر اچن ٿا، خاص ڪري تعليم ۽ نوڪريءَ جي سلسلي ۾. جن ڏينهن ۾ منظور کوسو منيلا ۾ هو انهن ڏينهن ۾ سنڌ جا ٻيا به ڪجھه همراهه اتي جي يونيورسٽين ۾ تعليم حاصل ڪري رهيا هئا، جيئن ته : ڪشمور جو امان الله دستي ۽ عبدالواحد کوسو جن جي سنڌ ۾ “سپر مدينه” هوٽل نالي نيٽ ورڪ آهي. هڪ سکر جو صدف رضا شاهه ۽ جيڪب آباد جو نويد عباسي به هو. ڪراچيءَ جو هڪ ڪليم الله کهاورو پڻ هو. هن ڀيري انهن سان ملڻ جي خيال کان منيلا ۾ ٻه ٽي ڏينهن رهڻ جو ارادو ڪيو هوم. مون ان کان اڳ واري ڀيري منظور کوسي جا جهڙا حال ڏٺا هئا ان مطابق منهنجو اهو خيال هو ته هي ڇوڪرو هلي نه سگھندو ۽ ڳوٺ ڀڄي ويو هوندو. اهو ان ڪري نه ته ڪو هو همٿ وارو نه هو. هڪ ٽيچر جي حيثيت ۾ مون اهو ئي اندازو لڳايو هو ته هو همت وارو ضرور آهي. هو محنتي به آهي. هن کي پنهنجي غريب مائٽن، خاص ڪري ڀاءُ پروفيسر يار محمد جو احساس به هو ته هو ڪيئن تڪليف ۾ رهي، معمولي اسڪالر مان پنهنجو به گذر ڪري رهيو آهي ته پرديس ۾-فلپين جهڙي مهانگي ملڪ ۾، منظور کي به پڙهائڻ جو خرچ پکو برداشت ڪري رهيو آهي. منظُور کي پڙهڻ جو به شوق هو. هن ڏٺو ٿي ته هن جي خاندان ۾ ڪو پڙهيو نه ۽ سندس مامو ماستر ٿيو ۽ ڀاءُ پڙهي ائگريڪلچر ڪاليج ۾ پروفيسر ٿيو ته تعليم ڪري نه فقط هنن جي پر سڄي خاندان جي وڏي عزت ٿي وئي. مامي حاجي رضا محمد کوسي ۽ وڏي ڀاءُ يار محمد کوسي وانگر هن به تعليم حاصل ڪري آفيسر ٿيڻ ٿي چاهيو ... پر مون هڪ ٽيچر جي حيثيت سان ڏٺو ته منظور سان بنيادي مسئلو انگريزي سمجھڻ ۽ ڳالهائڻ جو هو. هو ننڍي هوندي ڪنهن ڪانوينٽ يا گرامر اسڪول مان نه پڙهيو هو. هو ته شاهپوردرپور جهڙي ٻهراڙيءَ جي اسڪولن مان سنڌي پڙهي پوءِ حِجي ڪري انگريزي سکيو هو. ۽ هيڏانهن ننڍي هوندي انگريزي پڙهڻ ۽ ڳالهائڻ ڪري فلپين جا رهاڪو انگريزي ڳالهائڻ ۾ اهڙا تيز ٿين ٿا، جو ملائيشيا ۾ جڏهن مختلف ملڪن جا ماڻهومختلف نوڪرين جي چونڊ لاءِ انٽرويو ڏيڻ ايندا هئا ته سليڪشن بورڊ جا منهنجا ملئي دوست چوندا هئا ته “يار توهان جي ملڪ جي ڊاڪٽرن، انجنيئرن کان بهتر انگريزي ته فلپينو گارڊنر ٿا ڳالهائين.” ان جو اندازو توهان ڪراچي ۽ اسلام آباد ۾ ڪجھه وڏن ماڻهن جي گھرن ۾ ڪم ڪندڙ فلپينو آيائن ۽ نوڪرياڻين کي انگريزي ڳالهائيندو ٻڌي لڳائي سگھو ٿا جيڪي فلپين جي ٻهراڙين جون هونديون آهن ۽ ٻه درجا به ڪي مس پڙهيل هونديون آهن.
ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته منظور کوسي فلپين پهچي ڏينهن رات وڏي محنت ڪئي پئي ۽ مون سوچيو ته هاڻ هو ڀلي CLSU جو انٽري ٽيسٽ پاس ڪرڻ ۾ ڪامياب نهٿيو هجي پر ڇهه اٺ مهينافلپين ۾ رهڻ ڪري هو اسان جي انگريزي ميڊيم جي شاگردن کان به اڳيان نڪري ويو هوندو جو فلپين ۾ هر هڪ سان- ڀاڄي وڪڻندڙ پوڙهيءَ کان جيپني هلائيندڙ سان انگريزيءَ ۾ ڳالهائڻو پوي ٿو. هاڻ چاهي هو فلپين کان موٽي ويو هجي ۽ سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ يا هالا جي سروري اسلاميه ڪاليج ۾ پڙهي رهيو هجي، مون کي پڪ آهي هن جي انگريزي ٻين شاگردن کان بهتر ٿي وئي هوندي.
منيلا پهچي خبر پيئي ته ٻروچ ڀڄي نه ويو آهي. هي از ويري مچ ديئر! منهنجي ٽن چئن سالن جي غير موجودگيءَ ۾ منظور نه فقط CLSU يونيورسٽيءَ مان BBA ڪري ورتي هئي پر هاڻ هو فلپين جي هڪ ٻي بهتر يونيورسٽي “سانتو توماس” مان وڌيڪ تعليم- يعني ماسٽرس ڪري رهيو هو. هن کان مون گذريل چار پنج سالن جو احوال معلوم ڪيو ته هن ٻڌايو ته CLSU ۾ داخلا وٺڻ لاءِ هن ٻن ڀيرن ۾ ضرور گھٽ مارڪون کنيون ۽ فيل ٿي پيو، پر پوءِ هن ايڏي محنت ڪئي جو آخري ڀيري، يعني ٽئين دفعي پاس ٿي ويو ۽ هن CLSU مان انٽر ۽ BBA ڪري ورتي. ان وچ ۾ سندس ڀاءُ پروفيسر يار محمد جي 1990ع ۾ پي ايڇ ڊي ٿي وئي ۽ هو وطن واپس هليوويو.
“سمجھو ته مون لاءِ ان ڏينهن کان مصيبتون شروع ٿي ويون. جيستائين آئون ڀاءُ سان گڏ رهيو پيو هوس، ٻنهي ڄڻن اڀرو سڀرو هن جي اسڪالر شپ مان پئي گذارو ڪيو. هن جي وڃڻ بعد مون کي رهائش ۽ تعليم قائم رکڻ لاءِ هٿ پير هڻڻا پيا. يورپ ۽ آمريڪا ڏي ته ڪيترائي پارٽ ٽائيم جاب مليو وڃن پر ايشيا جي فلپين، ملائيشيا يا انڊيا ۽ پاڪستان ۾ ڪٿي آهن اسان جهڙن لاءِ Odd Jobs. مقامي ماڻهو ئي بيروزگار پيا هلن! مون کي گھڻو ئي پاڻ پتوڙڻو پيو پر نتيجو ٻُڙي نڪتو...”
منظور جي اها ڳالهه صحيح آهي. ملائيشيا يا جپان جهڙن ملڪن ۾ وري به ٽيوشن پڙهائي تعليم جو ڪجھه خرچ پکو ڪڍي سگھجي ٿو پر فلپين ۾ ڏاڍو ڏکيو آهي، تڏهن ته توهان ڏسندائو ته سڀ کان گھڻا فلپينو پنهنجو وطن ڇڏي ٻين ملڪن ۾ دربدر ٿيندا رهن ٿا.
منظور ٻڌايو ته هن سان اهڙي حالت ٿي وئي جو هن لاءِ Survive ڪرڻ مشڪل ٿي پيو. “سڄي ڏينهن ۾ ڪو هڪ ويلو مس کائي سگھيس ٿي، سو به يونيورسٽيءَ جي ڪڏهن ڪنهن دوست ٿي کارايو ته ڪڏهن ڪنهن. هڪ دفعي ته مون ٺلهي پاڻيءَ تي ٽي ڏينهن کن گذارو ڪيو ۽ سوچيندو رهيس ته هاڻ ڇا ڪريان. BBA ڪرڻ ۾ اچي اچي ڪي چند مهينا بچيا هئا. موٽي ٿو وڃان ته سڀ برباد ٿي ويندو. هوڏانهن ڀاءُ جي به ڪا اهڙي حالت نه هئي جو مون ڏي پئسو موڪلي سگھي. پنهنجي فئملي ۽ ڀائرن ڀينرن جو بار به هن تي هو...”
“پوءِ ڪيئن BBA ڪري، MBA لاءِ هن يونيورسٽي آف سئنٽو ٽوماس ۾ پهتين؟” مون پڇيو مانس.
”چاچا سائين چوندا آهن ته سچ ڳالهائجي.” منظور لڄي ٿيندي چيو، “ڇو جو هڪ ڪوڙ کي لڪائڻ لاءِ ڏهه ٻيا ڪوڙ ڳالهائڻا پون ٿا. مون پنهنجي هڪ ڪلاس ميٽ فلپينو ڇوڪريءَ سان شادي ڪئي، جيڪا منهنجي تڪليفن کان واقف هئي.“
“ان ۾ ته ڪا برائي ناهي. تو ته هڪ پڙهيل ڳڙهيل سان شادي ڪئي. آئون ڏسان پيو ته پرديس ۾ مشڪل وقت ۾ اسان جي نوجوانن جي هميشه اتي جي لوڪل ڇوڪرين مدد ڪئي آهي، چاهي جپان هجي يا ڪوريا!انهن مان ڪيترن جون ڪهاڻيون مون “ڳوٺ جروار کان جپان” جهڙن سفرنامن ۾ لکيون آهن. ڪيترن جون سندن منع ڪرڻ ڪري نه لکيون اٿم.”
“سو سر ٻڌو! يونيورسٽيءَ ۾ مون سان گڏ پڙهندڙ فلپينو ڇوڪرين مان هڪ دوست ٿي وئي. مون هن سان دل جو حال ڪيو ته آئون هن ريت غرداب ۾ ڦاسي پيو آهيان. مون کي ڪا نوڪري يا پورهيو هٿ ڪري ڏي ته آئون پنهنجي رهائش ۽ تعليم جو مسئلو حل ڪري سگھان.
“هن مون کان ڏينهن ٻه سوچڻ جي مهلت گھري، ان بعد هن مون کي چيو ته ماني ٽڪي ته آئون هن جي گھر کائي سگھان ٿو پر اهو فقط ڪڏهن ڪڏهن ٿي سگھندو.”
منظور ٻڌايو ته هن جو تعلق نه ڪنهن غريب فئمليءَ سان هو ۽ نه وري ڪنهن امير فئمليءَ سان. سندس والدين منيلا شهر کان پرٻهرو ٻهراڙيءَ ۾ رهيا ٿي جتي هن جي والد زمينداري ڪئي ٿي ۽ هڪ اڌ دڪان به هوس. ٻارن جي پڙهائيءَ لاءِ هن منيلا ۾ گھر ورتو هو جتي منظور جي هيءَ فلپينو دوست پنهنجين ڀينرن سان گڏ رهي ٿي.
“هن مون کي چيو ته منهنجو ائين رهڻ مناسب نه ٿيندو. ها البت هڪ آپشن آهي ته آئون هن سان شادي ڪريان جنهن لاءِ هوءَ پنهنجي پيءُ کي راضي ڪري ويندي ۽ پوءِ مونکي هنن جي گھر ۾ رهڻ تي ڪنهن کي به ڪو اعتراض نه ٿيندو.”
“پوءِ_؟” مون پڇيو.
“ٻي ڪا واهه نه ڏسي مون ساڻس شادي ڪرڻ جي حامي ڀري،” منظور ٻڌايو، “منيلا جي گولڊن ماسق ۾ هوءَ فلپينو مولويءَ اڳيان پهرين ڪلمو پڙهي مسلمان ٿي ۽ بعد ۾ هن ئي مولويءَ اسان جو نڪاح پڙهايو.”
پنهنجي پڙهندڙن جي ڄاڻ لاءِ لکندو هلان ته فلپين جيتوڻيڪ عيسائين جو ملڪ آهي پر منجھس ڪيترائي مسلمان به رهن ٿا- خاص ڪري ڏکڻ واري حصي مندانائو (Mindanao) ۾ -جيڪو هيٺ برونائي ۽ مشرقي ملائيشيا (صباح ۽ سراواڪ رياستن) جي ويجھو آهي. سڄي ملڪ ۾ ڪيتريون ئي مسجدون آهن ۽ڪي ته بيحد سهڻيون ٺهيل آهن، جيئن ته برونائي واري سلطان جي ٺهرايل مسجد، تالوڪ سانگي مسجد، داتو انتانگ مسجد، ڪنگ فيصل مسجد، Pink (گلابي) مسجد، حاجا سيتي رايا وائيٽ مسجد، بابو رحمان مسجد، شريف علوي مسجد. مٿين گولڊن (سونهري) مسجد جنهن ۾ منظور کوسي جو نڪاح ٿيو، سندس سونهري گنبذ ڪري گولڊن مسجد سڏجي ٿي. هونءَ سندس عربيءَ ۾ نالو مسجد الذهب (Masjid Al-Dahab) آهي. هيءَ مسجد منيلا جيڪوئياپو (Quiapo) جي بلڪل مرڪزي حصي “ميٽرو منيلا” ۾ آهي. هي علائقو عيسائين جي رهائش کان به مشهور آهي. هيءَ مسجد ملڪ جي مشهور صدر “فرڊيننڊ مارڪوس” جي حڪومت ۾ 1976ع ۾ ٺهي هئي، جنهن جي نگهباني سندس زال فرسٽ ليڊي “اميلڊا مارڪوس” ڪئي هئي. در اصل هيءَ مسجد انهن ڏينهن جي لبيا جي صدر معمار قذافيءَ جي منيلا ۾ آمد کي مانُ ڏيڻ لاءِ ٺاهي وئي هئي. انهن ڏينهن ۾ فلپين جي ڏاکڻي حصي منڊانائو (Mindanao) ۾ عليحدگي پسند مسلمانن جي تحريڪ حڪومت جي خلاف زور وٺي رهي هئي، جنهن کي ٻنجو ڏيڻ جي ڪوشش ۾ فلپين جي صدر لبيا جي ڪرنل قذافيءَ کان مدد وٺڻ چاهي ٿي. پوءِ ائين ٿيو جو قذافي صاحب فلپين اچي نه سگھيو (يا هن بهتري ان ۾ سمجهي ته اهڙين حالتن ۾ نه وڃجي). پر هن سان پنهنجائپ ڏيکارڻ خاطر فلپين جي فرسٽ ليڊي اميلڊا پاڻ لبيا هلي وئي. مسجد الذهب ٺهي وئي ۽ اها منيلا جي وڏي ۾ وڏي مسجد مڃي وڃي ٿي. هن مسجد جي ائڊريس هن ريت آهي:
Globo De Oro Street, Quiapo, Manila.
(Tel no: 0928-4655552 80917-950 1925)
BBA ڪرڻ بعد منظور MBA لاءِ منيلا جي “يونيورسٽي آف سانٽو توماس” ۾ داخلا ورتي، جيڪا هن جي فلپينو زال جي گھر کي اڃا به ويجھي هئي ۽ هو فلپين ۾ هلندڙ عام سواري “جيپني” ذريعي ڏهن منٽن ۾ پهچي ويو ٿي. جيپني در اصل جيپ جي شڪل جي ننڍي (مني) بس ٿئي ٿي ۽ رستي تان گھٽ ڀاڙي ۾ مسافر کڻندي وڃي ٿي. هن تي اسان جي ٽرڪن وانگر مختلف چٽ گل پينٽ ٿيل ٿين ٿا.
منظور ٻڌايو ته هو BBA ڪرڻ بعد وطن موٽي به سگھيو ٿي پر هن سوچيو ته هو گھٽ ۾ گھٽ MBA ڪري. هتي اهو ضرور لکندس ته يونيورسٽيءَ جي چونڊ ۾ منظور خوش نصيب آهي جو UST يونيورسٽي فلپين جي تمام آڳاٽي ۽ اعليٰ درجي جي يونيورسٽي آهي جنهن مان سمجهو ته فلپين جي ڪيترن ئي صدرن تعليم حاصل ڪئي جيئن ته ٻئي، چوٿين ۽ نائين صدر هتان وڪالت پڙهي. ٽئين صدر ڊاڪٽوريٽ ڪئي. فلپين جي پهرين چيف جسٽس به هتان وڪالت پڙهي ۽ ملڪ جي قومي هيري حوسي رزال (Jose Rizal) ميڊيسن ۾ گرئجوئيشن ڪئي. ملڪ جا ٻيا به ڪيترائي وڏا ماڻهو هن يونيورسٽي آف سانتوتوماس (UST) سان لاڳاپيل رهيا آهن، جيئن ملائيشيا جي يونيورسٽي آف ملايا” هڪ پراڻي ۽ مانَ واري يونيورسٽي مڃي وڃي ٿي جنهن مان مهاتير محمد، عبدالله احمد بداوي، انور ابراهيم، ستونت سنگھه ڌليوال، سيلاپان رامانائن جهڙا ڪئين اهم ماڻهو پڙهيا آهن. لڳي ٿو ته شاهپور درپور ڳوٺ جي هن ڇوڪري فلپين ۾ پهچي ايڏي محنت ڪئي جو هن کي رايل يونيورسٽي آف سانتوتوماس (UST) ۾ داخلا ملي وئي. هيءَ يونيورسٽي انهن ڏينهن جي آهي جڏهن هندستان تي اڪبر بادشاهه جي پٽ جھانگير (سليم) حڪومت ڪئي ٿي ۽ سنڌ تي شاهال محمد خان ڪلهوڙي جي حڪومت هئي.
جهانگير بادشاهه هندوستان تي 1605ع کان 1627ع تائين ٻاويهه سال حڪومت ڪئي ۽ فلپين جي هن يونيورسٽي UST جو بنياد 1611ع ۾ منيلا جي پادري ميگيوئل (Migual de Benavides Anoza) رکيو هو.
ڪڏهن ڪڏهن فلپين جي هن “يونيورسٽي آف سانتوتوماس” يا دنيا جي ٻين آڳاٽين يونيورسٽين، جيئن ته الاظهر يونيورسٽي (جيڪا 970ع ۾ مصر جي قاهري شهر ۾ ٺهي) کي ٿو ڏسان، يا ان کان به آڳاٽي موراڪو جي شهر فاس (Fez) جي جمعته القرويين (University of Al-Qarawinyyin) جنهن جو بنياد 1859ع ۾ رکيو ويو، يا آمريڪا جي مساچُوسيٽس رياست جي هارورڊ يونيورسٽي (جيڪا 1636ع ۾ شروع ٿي)، ۽ پورچوگال جي يونيورسٽي آف ڪويمبرا (University of Coimbra) جنهن کي عرب “جامعه قلميريه” سڏين ٿا ۽ اها 1290ع ۾ شروع ٿي، جو سوچيان ٿو ته حيرت ٿي ٿئي ته دنيا ڪٿي پهتل هئي پر اسان جي ننڍي کنڊ جي حاڪمن عوام لاءِ نه تعليمي درسگاهه کوليا ۽ نه شفا خانا. بس زور رڳو مقبرا ۽ محل ٺاهڻ تي هو. هنن کي نشي پتي، تخت کي حاصل ڪرڻ لاءِ ڀائرن کي به انڌو ڪرڻ، والد محترم تڪ کي قيد ڪرڻ، رستم ۽ سهراب جا ٽيجها ۽ چاليها ڪرڻ، ناچ ۽ راڳ جون محفلون جاري رکڻ، پنهنجي حرم وڌائڻ جو وڌيڪ فڪر رهيو ٿي. ياد رهي ته رستم ۽ سهراب بادشاهه جي پسنديده ڪبوترن جو جوڙو هو.هڪ سفرنامو Jahangir’s India, the Remonstrantie پئي پڙهيم جنهن ۾ هو لکي ٿو ته جھانگير جي حرم ۾ ڪنيزائون ملائي ڪل 300 عورتون هيون. حق تي فلپين جهڙي ملڪ جا ماڻهو به تعليم ۾ اسان کان گھڻو گھڻو اڳيان آهن. دنيا جي پراڻن تعليمي ادارن جي ڳالهه ڪندائو ته منظور کوسو خوش نصيب آهي جنهن ايشيا جي سڀ کان پراڻي ترين يونيورسٽي -رايل يونيورسٽي آف سانتوتوماس مان MBA ڪئي.
منظور کي چيم ته “هاڻ ته تون خوش هوندين جو تنهنجي رهائش جو به مسئلو حل ٿي ويو ۽ فلپين جي سٺي خاندان مان شادي به ٿي وئي”.
“نه.. سچ پڇو ته آئون سخت پريشان ۽ ڏوهاري(Guilty) محسوس ڪري رهيو آهيان.” هن چيو.
“ڇو ڀلا؟ خير ته آهي.”
منهنجي پڇڻ تي هن ٻڌايو هو ته :” ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته منهنجي هتي رهائش ۽ پڙهائيءَ جو مسئلو حل ٿي ويو پر اهم مسئلو اڃا موجود آهي. مون هتي فلپين ۾ شادي ته ڪئي آهي، پر ان جي خبر نه ڀاءُ کي ٻڌائي آهي ۽ نه ٻين مائٽن کي.”
“ڇو ڀلا؟” مون پڇيو.
“در اصل اسان جي خانداني رسمن رواجن موجب ٻارن جي ڄمڻ سان انهن جي شاديءَ جي ڳالهه ڪئي وڃي ٿي. منهنجي ننڍي هوندي کان شاديءَ جي ڳالهه منهنجي مامي جي گھران ٿيل هئي ۽ هي مامو اهو آهي جيڪو اسان جي خاندان مان سڀ کان اڳ لکيو پڙهيو ۽ نوڪري ڪئي ۽ هن اسان کي به پڙهايو- نه ته اسان اتي ڳوٺ جي ئي ماحول ۾ غربت جي زندگي بسر ڪري رهيا هجون ها. منهنجو ڀاءُ ته منهنجي ڌارين مان شاديءَ جو ٻڌي باهه ٿي ويندو.” منظور ٻڌايو ۽ ان سان گڏ پنهنجي نرڙ تي هٿ هڻندو رهيو ته مون ڇا ڪري وڌو ۽ هاڻ ڇا ٿيندو!
منهنجي ان ڏينهن يا شايد ٻئي ڏينهن اوساڪا (جپان) ڏي روانگي هئي.
مٿين ملاقات کانپوءِ تقريباً ويهه سالن بعد منظور کوسي سان منهنجي هاڻ ملاقات ٿي ته مون يڪدم پڇيومانس: “جوان ڪر خبر، سر ته سلامت آهي نه؟”
هو مرڪندو رهيو، تڏهن چيومانس ته “فلپينو کي اتي ڇڏي آئين يا پنهنجي کوسياڻيءَ کي ڇڏي ڏنئي؟”
کلندي وراڻيائين: “نه چاچا سائين. ڪنهن کي نه ڇڏيم. ويهن سالن کان ٻئي گڏ آهن ۽ آئون انهن سان گڏ آهيان.”
“پوءِ ته توکي ايوارڊ ملڻ کپي جو ٻن زالن سان نباهيو ويٺو آهين”. مون کلندي چيومانس.
منظور پڻ ٽهڪ ڏنو ۽ چيو “سر! هڪ ايوارڊ نه پر ٻه ايوارڊ ملڻ کپن جو انهن ٻن سان گڏ ٽي زال به مون سان گڏ ساڳي گھر ۾ رهي ٿي”.
“اهو ڀلا ڪيئن؟” مون حيرت مان پڇيومانس.
“چاچا سائين! توهان منهنجي سڄي اسٽوري ٻڌو- اتان کان وٺي جتي 20 سال اڳ منيلا (فلپين) ۾ ختم ڪئي هئيسين”. منظور چيو.
“Very Interesting. جيڪڏهن پازيٽو ڪهاڻي آهي ته پوءِ اها مون کي پڙهندڙن جي رهنمائي ۽ Inspiration لاءِ لکڻ کپي- خاص ڪري انهن لاءِ جيڪي بهتر حالتن ۾ ڪنهن هڪ سان به سٺي نموني نٿا نڀائين.”
“منيلا ۾ مون توهان کي ٻڌايو هو ته تعليم ۽ رهائش جي مجبورين ڪري مون مائٽن کي ٻڌائڻ بنا پاڻ سان گڏ پڙهندڙ فلپينو ڪلاس ميٽ سان شادي ڪئي هئي”، منظور اڳتي جي ڪهاڻي ٻڌائڻ شروع ڪئي.. “وقت گذرندو رهيو، منهنجي اندر ۾ هر وقت اهو کٽڪو ٿي رهيو ته هن قصي کان گھٽ ۾ گھٽ پنهنجي وڏي ڀاءُ پروفيسر يار محمد کي هر صورت ۾ واقف ڪرڻ کپي -پر ڪيئن ڳالهه ڪريان، همت ئي نه پئي ٿي. اهو به سمجھيم ٿي ته منهنجي شاديءَ جو ٻڌي هن جي دل تي ڇا گذرندو ۽ مون تي به سخت ڪاوڙ ڪندو.
“وقت گذرندو رهيو. 17 سيپٽمبر 1992ع تي مون کي منيلا ۾ پهريون ٻار مظهر جان ڄائو. ان بعد مون همت ڪري هڪ وڏو خط ڀاءُ کي لکيو. خط پڙهي جواب لکڻ يا فون ڪرڻ بدران هو منيلا جي ٽڪيٽ وٺي سڌو مون وٽ اچي نڪتو. هو سخت پريشان ۽ مُنجھيل لڳي رهيو هو. آئون اکر به ڳالهائي نه سگھيس پنهنجي مجبوريءَ جو سربستو احوال آئون خط ۾ لکي چڪو هوس.”
منهنجي ڀاءُ ڪافي دير سوچ ويچار بعد چيو: “هاڻ ڳالهه ٻڌ! تو همٿ ڪري پنهنجي تعليم ته سٺي نموني سان مڪمل ڪري ورتي، باقي ڌارين مان شادي ڪري تو سٺو نه ڪيو. پر هاڻ جي شادي ڪري ويٺو آهين ۽ ٻار به ٿي ويو آهي ته تون نه هن کي ڇڏي سگھين ٿو ۽ نه هن کان ٻار ڇنائي پنهنجي ملڪ اچي سگھين ٿو. بهتر ٿيندو ته ڳوٺ هلي پنهنجي ذات ڀائي (مامي جي ڌيءُ) سان به شادي ڪر. في الحال ڪنهن سان ڳالهه نه ڪر. بعد ۾ آئون پنهنجي مامي کي راضي ڪرڻ جي ڪوشش ڪندس.”
“نومبر 1992ع ۾ آئون اڪيلو ڳوٺ آيس ۽ مامي وٽان شادي ڪري باقي تعليم مڪمل ڪرڻ لاءِ منيلا موٽي آيس.”
“منيلا ۾ رهائش جو بندوبست ته توهان جي فلپينو زال جي گھر ۾ هو پر ٻئي خرچ پکي کي ڪيئن ٿي منهن ڏنيئه؟” مون منظور کان پڇيو.
“در اصل منيلا ۾ قادري نالي هڪ پاڪستاني رهيو ٿي جنهن فلپين مان ئي شادي ڪئي هئي ۽ هن کي فلپين جي شهريت هئي. هن فلپين جي مختلف تعليمي ادارن بابت پاڪستان جي شاگردن جي رهنمائي ڪئي ٿي ۽ داخلا وٺي ڏيڻ ۾ مدد ڪئي ٿي. ان تي في شاگرد جي حساب سان هن کي ڪميشن ملي ٿي. هن کي جڏهن منهنجي خبر پيئي ته آئون هتي ماسٽرس ڪري رهيو آهيان ۽ اڙدو سنڌي کان سواءِ آئون فلپين جي ٻولي تگالوگ به سٺي ڳالهايان ٿو ۽ انگريزي ٻولي ۽ لهجو بيحد متاثر ڪرڻ وارو آهي ته هن مون کي ائپروچ ڪيو ۽ داخلائن واري ڪم ۾ هن سان گڏ ڪم ڪرڻ جي آڇ ڪئي. مون هن کي ان ڪم ۾ خوب مدد ڪئي ۽ هن وڏو پئسو ڪمايو. مون کي به چڱو خاصو ڏيندو رهيو ۽ منهنجو ۽ منهنجي فئمليءَ جو سٺو وقت گذرندو رهيو.”
“پوءِ توهان MBA ڪڏهن مڪمل ڪئي؟” مون پڇيو.
“اها 1993ع جي آخر ۾ مڪمل ڪئي ۽ پوءِ وڏي ڀاءُ جي چوڻ تي پهرين زال ۽ پٽ مظهر جان کي ڳوٺ موڪليم. منهنجي ڀاءُ مامي سان ڳالهه ڪئي جيڪو پهرين ته ڏاڍو ڪاوڙيو پر پوءِ آهستي آهستي ڪري هن کان معافيون ۽ آزيون نيزاريون ڪري هن کي ٿڌو ڪيو. افسوس جو منهنجو اهو وڏو ڀاءُ پروفيسر يار محمد ننڍي عمر ۾ گذاري ويو. هن فلپين مان پي ايڇ ڊي ڪرڻ بعد آمريڪا جي يونيورسٽي آف منيسوٽا مان پوسٽ ڊاڪٽوريٽ پڻ ڪئي ۽ ٽنڊوڄام زرعي يونيورسٽيءَ ۾ ڊپارٽمينٽ آف ايڪانامڪس ائنڊ ڊيولپمينٽ جو چيئرمئن هو.
“هاڻ اهو مسئلو حل ٿيو ته روزگار ۽ نوڪريءَ لاءِ هٿ پير هڻڻ لڳس. اسان ڪي امير گھر جا ته نه هئاسين. ۽ نه دڪاندار يا زميندار. هيٺئين مڊل ڪلاس جا هئاسين ۽ ڪمائڻ وارو فقط منهنجو وڏو ڀاءُ پروفيسر يار محمد هو جيڪو پاڻ به اولاد عيال وارو هو. هن اسان جي ٻئي مامي نور محمد جي گھران شادي ڪئي هئي. هو ٽنڊو ڄام جي ائگريلڪچر ڪاليج (هاڻ يونيورسٽي) ۾ ٻاويهين گريڊ ۾ پروفيسر هو.
آئون نوڪريءَ لاءِ پورا ٻه سال رليس - 1994ع کان وٺي 1996ع تائين. ويندي اسلام آباد پنهنجي صوبي جي وزيرن مشيرن وٽ وڃي ويٺس. پر ڪو آسرو نه ٿيو. ڪوڙا ڏٽا ٻُڌي ٻُڌي سخت مايوس ٿيس ۽ ڏکويل حالت ۾ هڪ هڪ ڏينهن گذارڻ لڳس. دل ۾ سوچيم ٿي ته ٻاهران پڙهي اچڻ بعد به اسان جي ملڪ ۾ نه قدر آهي ۽ نه آسرو! انهيءَ دوران مون کي فلپينو زال مان ٻيو ٻار راحيل احمد به ٿيو ۽ پنهنجي ماروٽ زال مان به ٻه ٻار ٿي ويا: هڪ پٽ عامر کوسو ۽ هڪ ڌيءُ آمنا کوسو.
“نوڪري نه ملڻ ڪري آئون ڏاڍو دلشڪستو ٿي پيس. جتي مون ٻڌو ٿي اتي آئون پنهنجو CV کڻي پهچي ويس ٿي يا نوڪريءَ لاءِ درخواست موڪليم ٿي. پر جتان ڪٿان ناڪامي نصيب ٿي ٿي. آخر سال1994ع آگسٽ جي آخر ڌاري سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ مئڊم عابده طاهراڻيءَ وٽ پهتس جنهن سان منهنجي پراڻي نيازمندي هئي. هوءَ اتي “سنڌ ڊيولپمينٽ اسٽڊيز سينٽر” جي ڊائريڪٽرهئي. هوءَ منهنجي انگريزيءَ ۾ گفتگو ۽ ٻاهر جي تعليم جا ڪاڳر ڏسي ڏاڍو متاثر ٿي ۽ مون سان همدردي ڪندي چيو ته افسوس جو هن وٽ هن وقت منهنجي لائق ڪا اهڙي نوڪري ناهي جا هوءَ مون کي ڏئي سگھي.
“ان تي مون چيو مانس ته مئڊم ٻن سالن کان آئون بيروزگار ويٺو آهيان. آئون هر قسم جي نوڪري ڪرڻ لاءِ تيار آهيان چاهي اها منهنجي لائق نه هجي. ڊرائيوري هجي ته به ڪندس.”
“مئڊم جي هٿن ۾ اسڪارپ وارن جو پروجيڪٽ به هو. هن مون کي ٽي هزار رپيا پگھار تي پهرين سيپٽمبر 1996ع کان نوڪريءَ ۾ رکيو. مون ان کي به غنيمت سمجھيو ۽ ڪم ۾ لڳي ويس.
“قدرت خدا جي اهڙي ٿي جو اڃا مون کي مهينو به پورو نه ٿيو هو ته مون کي برطانيا جي هڪ اين جي او OXFAM ۾ ٻارهن هزار رپين جي پگھار تي حيدرآباد جي آفيس ۾ “پروگرام ائڊمنسٽريٽو آفيسر” جي نوڪري ملي وئي. مون مئڊم عابده طاهراڻيءَ سان اچي ڳالهه ڪئي. هن مون کي دعائن سان رخصت ڪيو.
“ڪجھه عرصو حيدرآباد ۾نوڪري ڪرڻ بعد هنن منهنجي بدلي اسلام آباد ڪئي ۽ پگھار ٻيڻو 24000 هزار رپيا ڪيو. اسلام آباد ۾ نوڪري ڪري رهيو هوس ته هڪ ڏينهن آذربائيجان ۾ هڪ پوسٽ خالي ٿي. مون ان لاءِ اپلاءِ ڪيو ۽ مون کي جارجيا ملڪ جي گاديءَ واري شهر تلبسيءَ ۾ انٽرويو لاءِ گھرايو ويو. انٽرويو ۾ ڪامياب ٿيڻ تي هنن پروگرام مئنيجر جي حيثيت ۾ مون کي اڍائي لک رپيا پگھار تي آذربائيجان جي گاديءَ واري شهر باڪوءَ (Baku) ۾ رکيو. اهو پروجيڪٽ فقط ڇهن مهينن جو هو. ان بعد مون هڪ ٻي اين جي او “Save the Children” ۾ نوڪري حاصل ڪري ورتي. هيءَ N G O به انگلنڊ وارن جي هئي جن ٿرپارڪر ۾ ڪم ڪيو ٿي. هيءَ سال 2000ع جي ڳالهه آهي.
“هتان پوءِ UNDP جئائن ڪئي جنهن تحت مون کي مختلف ملڪن: سوڊان، لبنان، اٿوپيا-ويندي يوگنڊا ڪم ڪرڻو پيو. ان بعد OCHA اداري هيٺ مون کي پنجن ملڪن: سعودي عرب، بحرين، ڪويت، قطر ۽ دبئيءَ ۾ ڪم ڪرڻ جو موقعو مليو.
“بهرحال اک ڇنڀ ۾ زندگيءَ جا ويهه سال خواب وانگر گذري ويا ۽ هينئر 2021ع سال شروع ٿيو آهي. الله جا لکين احسان آهن جو آئون هر خيال کان خوش ۽ مطمئن آهيان. ڪو وقت هو جو نوڪري حاصل ڪرڻ لاءِ پريشان هوس ۽ پوءِ اهڙو به وقت آيو جو هڪ ئي وقت ڪيترين ئي بين الاقوامي نوڪرين لاءِ آفر ايندي رهي ۽ سمجھه ۾ نٿي آيو ته ڪهڙي نوڪري اختيار ڪجي. پر اڄ به مون کي مئڊم عابده طاهراڻيءَ جي ڏنل 3000 روپين واري پهرين نوڪريءَ تي جيڪا خوشي ٿي هئي، اها نٿي وسري. گھر کي هلائڻ لاءِ OXFAM واري نوڪريءِ دوران روزانو شام جو ۽ موڪل واري ڏينهن به مختلف هنڌن تي نوڪري ڪندو رهيس. OXFAM ۾ صبح جو نائين کان شام جو پنجين تائين حيدرآباد ۾ ڊيوٽي ڏيندو هوس. ان بعد لطيف آباد ڀڄندو هوس جتي جي پرنسٽن يونيورسٽيءَ ۾ رات جو ڏهين تائين پڙهائي پوءِ ٽنڊو ڄام گھر روانو ٿيندو هوس. ڇنڇر جي ڏينهن به ٻنهي هنڌن تي نوڪري ڪرڻي پئي ٿي. آچر موڪل جو ڏينهن هو ان تي وري ٽنڊو ڄام ۾ پڙهائيندو هوس. نوجوانن جي ٽيوشن لاءِ ٽنڊوڄام ۾ “العزيز اڪيڊمي“نالي هڪ تعليمي ادارو آهي جتي انگريزي ۽ ڪئريئر بلڊنگ تي ليڪچر ڏيندو هوس.”
“پوءِ ڀلا ٽين شادي ڪيئن ۽ڪڏهن ٿي؟” مون پڇيو.
“هيءَ پرنسٽن يونيورسٽي وارن ڏينهن جي ڳالهه آهي. جڏهن آئون معاشي طرح سخت مشڪلات ۾ هوس. هفتي جو هڪ ڏينهن به آرام لاءِ نٿي مليو. گھر جو خرچ پکو هلائڻ لاءِ ٽي ٽي نوڪريون ٿي ڪيم. منهنجي ڪيترن ئي شاگردن، ڇوڪرن توڙي ڇوڪرين منهنجي محنت ۽ پورهئي کي داد ٿي ڏنو ۽ ڪيترن همدردي به ڪئي ٿي. پر شڪارپور جي هڪ شاگردياڻيءَ منهنجو وڌيڪ ئي خيال ڪيو ٿئي ۽ مون اهو محسوس ڪيو ته اسان کي شادي ڪرڻ کپي. اسان جي عمرين ۾ جيتوڻيڪ وڏو فرق هو پر هن جا والدين به راضي ٿي ويا ۽ اسان جي ڪجھه سالن بعد 2008ع ۾ شادي ٿي.
“الله جو شڪر آهي جو جيتوڻيڪ منهنجيون ٽئي زالون هڪ ئي ڇت هيٺان رهن ٿيون، ڪڏهن ڳوٺ ۾ ته ڪڏهن شهرن ۾ ته ڪڏهن ولايتن ۾ پر اسان سڀ دوستن وانگر رهون ٿا. منهنجيون ٽئي زالون Fluently سنڌي، ٻروچڪي، اردو ۽ انگريزي ڳالهائين ٿيون. آئون ۽ فلپينو زال فلپين جي ٻولي تگالوگ به ڳالهايون. هوءَ سنڌي ڊريس پائي ٿي ۽ ڪو ائين نه چئي سگھندو ته هوءَ ڪا غير سنڌي، ڌارئين ملڪ جي آهي. هو ڇا چوندا آهن ته ڪنهن جي اچڻ سان ڀاڳ اچي ته ڪنهنجي وڃڻ سان... منهنجو هڪ غريب ڪٽنب سان واسطو هو. اسان جي پيءُ يا ڏاڏي وٽ هڪ جريب به زمين جو نه هو. اڄ مون وٽ ڳوٺ شاهپور درپور جي آس پاس 50 ايڪڙ زمين آهي جيڪا مون حق حلال جي پورهئي مان خريد ڪئي آهي. منهنجيون ٽئي زالون ولايت به گھمنديون رهن ٿيون ته ڳوٺ جي زمين جي سار سنڀال به لهن ٿيون.
“ٽئين زال مان مون کي چار ٻار آهن: هڪ پٽ عمار جان کوسو ۽ ٽي ڌيئرون: عائشه، انيشا ۽ عمائرا. هوءَ به مون وانگر MBA آهي. ان کان سواءِ هن سوشالاجيءَ ۾ پڻ ماسٽرس ڪئي آهي.”
“ڀلا اهو ته ٻڌايو ته توهان جڏهن ٽئين شاديءَ جو اعلان ڪيو ته توهان جي فلپينو يا ماروٽ زال اعتراض نه ڪيو؟”
“نه. بلڪل نه،” هن ٽهڪ ڏيندي چيو، “مون هنن کي چـڱيءَ طرحConvince ڪيو ته توهان مان هڪ سان شادي مون مجبوريءَ هيٺ ڪئي، ٻيءَ سان قبيلي جي رسم و رواج کي قائم رکڻ لاءِ. هاڻ مون کي پنهنجي پسند جي شاديءَ جو به ته حق هئڻ کپي.”
منظور ٻڌايو ته پهرين شادي ڪئي اڄ هن کي ٽيهارو سال اچي ٿيا آهن ۽ آخري شاديءَ کي به 12 سال ٿي ويا آهن. منهنجا پٽ: مظهر، راحيل، عامر ۽ عمار شادي شده جوان ٿي ويا آهن. الله جو شڪر آهي جو مون کي يا منهنجي زالن کي مون سان ڪنهن به قسم جي شڪايت نه آهي”.
منظور اهو چئي مون کي چتائي ڏٺو- شايد هن منهنجو چهرو پڙهڻ جي ڪوشش ٿي ڪئي. مون طرفان خاموشي ۽ ڪا Comment نه اچڻ تي، هن چيو: “چاچا سائين توهان هن قسم جي ڳالهه شايد پهريون دفعو ٻڌي هجي ۽ توهان کي منهنجو ٽن زالن سان شادي ڪرڻ خراب لڳو هجي!”
مون کلندي وراڻيومانس ته آئون ملائيشيا جهڙي مسلمان ملڪ ۾ ڪئين سال رهيو آهيان جتي هڪ کان وڌيڪ زالون رکڻ هڪ عام ڳالهه آهي. ان کي نه عيب سمجھيو وڃي ٿو، نه خراب ڳالهه ۽ نه غير اسلامي عمل. ملاڪا نيول اڪيڊمي جتي مون ڏهه سال کن پڙهايو اتي پنج وقت نماز ۽ روزي جو پابند هڪ ملئي نيول آفيسر دوست کي چار زالون هيون. هو هميشه اهو چوندو هو ته “آئون انهن مردن کان بهتر آهيان جن کي فقط هڪ زال آهي پر هو ان سان به نه سچا آهن ۽ نه وري ان جو دل سان خيال رکن ٿا.”
الطاف شيخ