حرتحريڪ ۽ ڪاري پاڻي جي سزا جي سوچ
هونءَ هن جيل ۾ - جيڪو ڪاري پاڻيءَ کان علاوه Cellular Jail جي نالي سان به مشهور آهي، ان ۾ گهڻي ڀاڱي قيدي هندستان کي انگريزن کان آزاد ڪرائڻ جا متوالا هئا. انهن مان ڪجھ مشهور قيدي هئا: ديوان سنگھ ڪيلپاني، فضل الحق خير آبادي، يوگيندرا شوڪلا، مولوي لياقت علي، سچيندرا ناٿ سنيال، ورمن راءِ جوشي، ڀائي پرمانند، سوهن سنگھ، نند گوپال، مولوي عبدالرحيم صادقرهي ٿيوري.
1947 ۾ انگريزن جي وڃڻ بعد انڊيا حڪومت هن جيل جا ڪجھ حصا ڊاهي ڇڏيا. هن جي هڪ حصي ۾ 1963 ۾ گووند بالڀ اسپتال کولي وئي جنهن ۾ 500 بسترا آهن ۽ 40 ڊاڪٽر مقامي ماڻهن جي خدمت ڪن ٿا.
منهنجي خيال ۾ انگريزن کي جيڪو ٽف ٽائيم حر تحريڪ (پير صاحب پاڳاري ۽ اُنهن جي مريدن) ڏنو اهو ڪنهن به نه ڏنو هوندو. انگريزن سنڌ ۾ مارشل لا هنيو. پير صاحب جي هزارين مريدن کي ماريو ويو. ويندي قانون پاس ڪيو ويو ته پير پاڳاري جو مريد نظر اچڻ تي هن کي شوٽ ڪيو وڃي. 20 مارچ 1943 تي هاڻوڪي “اٺين پير پاڳاري” جي ڏاڏي “ڇهين پير پاڳاري” سيد صبغت الله شاھ (شهيد سورهيه بادشاھ) کي حيدرآباد جيل ۾ ڦاهي ڏني وئي، حرن جي هزارين اڳواڻن کي ٻارن ٻچن سميت Concentration ڪئمپن ۾ رکيو ويو، پر ان هوندي به هنن آڻ نه مڃي. انگريز کين بندوقن ۽ ڦاهين ذريعي ماري ماري ٿڪجي پيا. ان بعد انگريز سرڪار حرن کي سون جي تعداد ۾ نه پر هزارن جي تعداد ۾ ڪاري پاڻي موڪلڻ چاهيو ٿي. ان سلسلي ۾ انگريز حڪومت واسطيدار عملدارن سان خط و ڪتابت ڪندا رهيا. اها ٻي ڳالهه آهي ته ان دوران ٻي جنگ عظيم به شروع ٿي وئي ۽ ڪاري پاڻي وارا ٻيٽ انگريزن جي هٿن مان نڪري جپانين حوالي ٿي ويا جن انهن جيلن ۾ بند هندستان جي آزاديءَ متوالن کي آزاد ڪري ماڳهين انڊامان ٻيٽن تي موجود انگريز آفيسرن سان گڏ سنگاپور جي انگريز قيدين کي به ان ڪاري پاڻيءَ جي جيلن ۾ کڻي بند ڪيو. هوڏانهن اسان ڏي آزادي جي تحريڪ به زورن تي پهچي وئي ۽ انگريزن هاڻ ننڍي کنڊ ۾ رهڻ ۾ عافيت نٿي سمجهي ۽ هنن کي سامهون تڏا ويڙھ ئي نظر اچي رهي هئي. سورهيه بادشاهه جي ڦاهيءَ بعد هُن جي ٻن پٽن: پير شاھ مردان شاھ ۽ نادر علي شاهه کي انگلينڊ موڪليو ويو. انهن ڏينهن ۾ سنڌ جو گورنر هيو ڊو (Hugh Dow) هو، جنهن جي نالي ڊو ميڊيڪل ڪاليج کليو ۽ هن جي قابل سيڪريٽري لئمبرڪ حالتون ناسازگار ڏسي، حرن کي ڪاري پاڻي موڪلڻ جي خط و ڪتابت وارا فائيل کڻي انگلينڊ پهچي ويو. اسان جي همعمر ۽ دوست انگريزيءَ جي پروفيسر محمد عمر چنڊ ٻڌايو ته اهي سئو کن فائيل آهن جيڪي لنڊن ۾ انڊيا هائوس يا اتي جي ميوزيم ۾ رکيل آهن. عمر صاحب ان تي ڪافي ڪم ڪيو آهي ۽ هن ويجهڙائيءَ ۾ مون کي ٻڌايو ته هن انهن فائيلن مان ٽيهن فائلنجون ڪاپيون ڪرائڻ چاهيون ٿي پر هڪ هڪ صفحي جي في ٻه اڍائي کن پائونڊ هجڻ ڪري جملي خرچ 30 هزار پائونڊ ٿيو ٿي، ان ڪري اُهي فائيل گهرائي نه سگهيو، پوءِ انهن ڏينهن ۾، 2003ع ۾ هن کي ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ کان خبر پئي ته انهن ڪاغذن جو وڏو حصو فوٽو اسٽيٽ جي شڪل ۾ اسلام آباد ۾ موجود آهي. پروفيسر عمر پوءِ ڏيڍ مهينواسلام آباد ۾ رهي ان تي ڪم ڪندو رهيو ۽ هن ٻڌايو ته فائيل نمبر 80 اهو آهي جنهن ۾ حرن کي ڪاري پاڻي موڪلڻ بابت اهم خط و ڪتابت آهي ۽ ان فائيل جو نالو ئي آهي Andaman Planning عمر ٻڌايو ته ان ۾ ان وقت جي ٽنڊو الهيار جي ڊي ايس پي پوليس آفيسر محمد حسين پاٽوليءَ جا به رمارڪ آهن. انهن ئي ڏينهن ۾- يعني انگريز دور ۾ اسان جي ناني محمد حسن سومرو جو ڀيڻويو ۽ مشهور مزاحيه اديب حليم بروهيءَ جو والد صاحب ايس پي عبدالعزيز بروهي صاحب به پوليس جو آفيسر هو. انگريز وڌيڪ ڪجھ ڪري نه سگهيا جو هڪ طرف جپانين ۽ ٻئي طرف جرمنن هنن کي في الحال ٽوٽا چٻاڙائي ڇڏيا هئا. پروفيسر عمر چنڊ جيڪو ڪافي عرصي کان نيوزيلينڊ ۾ مقيم آهي، هن وٽ ان سلسلي ۾ انگريزن جي ڪيترن ئي فائيلن جا اميج ڪمپيوٽر ۾ موجود آهن ۽ ان بابت ريسرچ ڪرڻ واري جي هو هر قسم جي مدد ڪري سگهي ٿو. هتي پنهنجي هن نيڪ، محنتي، قابل استاد ۽ ڀائرن جهڙي سٺي دوست پروفيسر عمر چنڊ جي تعارف لاءِ ڪجھ سٽون لکڻ ضروري سمجهان ٿو، جنهن جو تعليم ۽ نوڪري جي معاملي ۾ منهنجي ڳوٺ هالا ۽ برونائي ۽ ملائيشيا سان پڻ واسطو رهيو آهي.