ٿائلنڊ جي چائو فريا نديءَ مان لنگهڻ وقت
ٿائلينڊ جي هن ندي چائوفريا مان جهاز رستي بئنڪاڪ ويندي، درياءَ جي ٻنهي ڪنارن تي نه فقط گهر، آفيسون، چڪلا نظر اچن ٿا پر مندر ۽ پگوڊا، اسڪول ۽ ٽيوشن سينٽر، دڪان ۽ شاپنگ سينٽر ۽ ڪٿي ته وري پارڪ ۽ گهاٽا ٻيلا پڻ آهن.
سنڌو نديءَ مٿان جي پليون ۽ بئراجون نه هجن ها ۽ ڇوڙ تائين گهڻو پاڻي هجي ها يعني جهازن جي آمدرفت لاءِ Navigable هجي ها ۽ اسان کي عربي سمنڊ ۾ ان جي ڇوڙ وٽ پهچي پوءِ ڪوٽڙي، سکر روهڙي تائين جهاز کي وٺي اچڻو پوي ها ته اسان جي رستي جو وڏو حصو ٻنهي پاسي فقط وڻ ئي نظر اچن ها ڇو جو سنڌو نديءَ جي ٻنهي پاسي ڪچي جو علائقو هجڻ ڪري ٻيلا آهن سو جهاز جي ڊيڪ تي بيٺل همراهن کي جهاز جي ٻنهي پاسي وڻڪار، ڳوٺاڻن جون جهوپڙيون ۽ چوپايو مال ۽ انهن جي چوڌاري ديوي (ڪنڊن وارن وڻن) جا لوڙها نظر اچن ها.
چوڌاري جي وڻ وڻڪار ڏسڻي آهي ته دنيا جو هڪ اهڙو بندرگاهه آهي جنهن تائين پهچڻ لاءِ دنيا جي گهاٽي ٻيلي مان گذرڻو پوي ٿو. اهو آهي بنگلاديش جو بندرگاهه مونگلا- جيڪو ڪنهن زماني ۾- يعني جڏهن آئون چٽگانگ ۾ پڙهندو هوس يا بعد ۾ جيستائين مون جهاز هلايا، هي بندرگاهه “چالنا” سڏبو هو. هن بندرگاهه ۾ پهچڻ لاءِ دنيا جي وڏي ۾ وڏي ٻيلي سندربن مان لنگهڻو پوي ٿو. ڇا ته وڏو ٻيلو آهي، جيڪو ڪيترين ئي ندين جي ڇوڙ (Delta) ۾ آهي. هن گهاٽي ٻيلي ۾ پنج ڇهه ڪلاڪ هلڻ بعد مونگلا بندرگاهه اچي ٿو. جهاز کي سمنڊ کان بندرگاهه تائين وٺي اچڻ ۾ هن بندرگاهه مونگلا جي پائليٽن کي شاباس هجي جن کي اهي رستا ياد رهن ٿا ۽ اسان جي يا ڪنهن ڌارئين ملڪ جي جهاز کي سندربن ٻيلي مان ڦيرايو گيرايو اچيو منزل تي پُڄائين ٿا. بنگلاديش ٿيڻ تائين چالنا بندرگاهه ۾ مقيم پائليٽن مان هڪ پائليٽ اسان جي ڳوٺ جو رهاڪو ڪمانڊر قربان علي ارباب به هو. قربان صاحب اسان جي ڳوٺ هالا جو پهريون ماڻهو هو جيڪو فوج ۾ ويو- بلڪه اهو چوڻ غلط نه ٿيندو ته پهريون سنڌي هو جنهن نيوي Join ڪئي ۽ تڏهن ڪئي جڏهن برٽش راڄ هو. انڊيا جو سنڌي هندو ايڊمرل راڌا ڪرشن هري رام تهلياني (2015-1930) قربان علي ارباب کان 7 سال کن ننڍو هو ۽ هن هندستان جي ورهاڱي بعد انڊين نيوي Join ڪئي ۽ انڊيا جو نيول چيف آف اسٽاف به ٿيو. ڪمانڊر ارباب به هڪ دلير، قابل ۽ ذهين نيول آفيسر هو پر دل جي بيماريءَ ڪري هن کي وقت کان اڳ نيوي ڇڏڻي پئي. نيويگيشن جو ڄاڻو هجڻ ڪري رٽائرمينٽ بعد هن کي چالنا بندرگاهه (Mongla) ۾ پائليٽ طور رکيو ويو. آئون جڏهن 1963ع ۾ چٽگانگ جي مئرين اڪيڊمي ۾ تعليم لاءِ آيس تڏهن به هو چالنا ۾ هو ۽ 1971ع ۾ ايسٽ پاڪستان بنگلا ديش ٿيڻ تائين هو اتي ئي رهيو. جهاز هلائڻ وارن ڏينهن ۾ منهنجو جهاز جڏهن به چالنا ائنڪريج (يعني کلئي سمنڊ) تي پهچندو هو ته آئون کين اطلاع ڪندو هوس ۽ ٻئي ڪنهن پائليٽ کي موڪلڻ بدران هو هميشه پاڻ اسان جي جهاز کي بندرگاهه تائين وٺي ايندو هو. سندربن ٻيلي جي اندر وارو لنگهه اسان ڳوٺ جون خبرون ڪندي گذاريندا هئاسين. سندن وڏو ڀاءُ حسين علي ارباب منهنجي والد جو همعمر ۽ دوست هو. اربابن جي فئملي اسان جي ڳوٺ جي پڙهيل ڳڙهيل فيملي آهي. مون سندن والد صاحب حاجي عبدالغني ارباب (جنهن کي سندس ٻالڪپڻي جي نالي محمد پريل سان سڏيو ويو ٿي) کي ننڍي هوندي ڏٺو.هو شهر جو مثالي ماڻهو مڃيو ويو ٿي جنهن گهٽ پگهار واري نوڪري (پرائمري اسڪول جي ماستر هجڻ) جي باوجود پنهنجي اٺن ئي پٽن کي پڙهايو. قربان صاحب بعد ننڍو ڀاءُ ماستر ظفر منهنجو هالا جي اسڪول ۾ ٽيچر رهيو. آئون پنجين ڪلاس ۾ هوس ته سندن ٻه ڀائر مسعود ۽ منور مئٽرڪ ۽ اٺين ڪلاس ۾ هئا. مسعود سنڌ جي ايريگيشن کاتي ۾ چيف انجنيئر ٿيو ۽ منور يو بي ايل بئنڪ جو صدر ٿيو. کانئن هڪ وڏو ڀاءُ اختر علي ارباب پڻ نيويءَ ۾ ڪمانڊر رهيو. ظفر ارباب جو وڏو پٽ الطاف آرمي ۾ رهيو ۽ ڪرنل يا برگيڊيئر جي پوسٽ تان رٽائرڊ ٿيو. ننڍي ڀاءُ اعجاز جو پٽ داڪٽر نويد اکين جو مشهور ڊاڪٽر آهي.
چالنا بندرگاهه ۽ سمنڊ (خليج بنگال) جي وچ ۾ دنيا جو هي وڏي ۾ وڏو ٻيلو سندربن آهي جنهن مان 62 ڪلو ميٽرن جو سفر ڪرڻ بعد جهاز چالنا بندرگاهه ۾ پهچي ٿو. جنهن هنڌ تي هي چالنا (مونگلا) بندرگاهه آهي اتي بنگلاديش جون ٻه نديون مونگلا ۽ پُسر ڇوڙ ڪن ٿيون. دراصل سڄو سندربن ٻيلو مختلف ندين جو ڊيلٽا آهي. مٿين ندين کان علاوه پدما، ميگهنا، برهمپترا، هوگلي ۽ گنگا ندي هتي ڇوڙ ڪن ٿيون. ان کان علاوه ڪجهه ننڍيون نديون جهڙوڪ مڌومتي، بالاسوار ۽ تيتوليا (Tetulia) نديون به هتي ڇوڙ ڪن ٿيون. اسان جي ملڪ جي قومي جهاز ران ڪمپني جڏهن 1964ع ڌاري NSC جي نالي سان شروع ٿي ته هن جي شروعاتي جهازن جا نالا مشرقي ۽ مغربي پاڪستان جي ندين تان رکيا ويا جيئن ته چناب، راوي، جهلم، ستلج، پدما، مڌومتي، پُسر ۽ هڪ ننڍي جهاز جو نالو تيتوليا به هو.
چالنا (مونگلا) بندرگاهه ۾ جهاز ۾ ايندي وقت هر هڪ کي سندربن ٻيلي جو ديدار نصيب ٿئي ٿو، بلڪه دنيا جي ٽوئرسٽن کي هي ٻيلو ڏيکارڻ لاءِ مختلف ملڪن کان ڪروزر (مسافر بردار جهاز) مونگلا اچن ٿا ۽ هي ٻيلو ڪيڏو گهاٽو ۽ وڏو آهي اهو ڏسڻ وارو ئي محسوس ڪري سگهي ٿو. ان ڪري سندربن قدرت جو عجوبو ليکيو وڃي ٿو. هن ٻيلي جي پکيڙ 1330 چورس ڪلو ميٽر يعني 510 چورس ميل آهي.
سندربن لفظ بنگاليءَ جو آهي. سندر معنيٰ سهڻو ۽ بن معنيٰ جنگل، پر ڪي چون ٿا ته هي نالو هن ٻيلي ۾ ٿيندڙ مئنگروو (تمر وڻن) جي هڪ جنس سُندري تان آهي جنهن جو سائنسي نالو(Heritiera Fomes) آهي. 1971ع واري لڙائيءَ دوران اسانجو جهاز ۽ ڪجهه ٻيا جهاز چٽگانگ بندرگاهه مان نڪري ويا ۽ ڪراچيءَ سلامتي سان پهچي وياسين. ڪجهه جهاز چٽگانگ بندرگاهه ۾ اندر ۽ آسپاس ۾ ڦاسي پيا. انڊين ايئر فورس وارن چٽگانگ بندرگاهه کي تباهه ڪرڻ لاءِ چٽگانگ بندرگاهه ۾ اندر بيٺل جهازن مٿان بم هڻي بندرگاهه ۾ اچ وڃ جو رستو بلاڪ ڪرڻ ٿي چاهيو پر مقامي ماڻهن وڏو احتجاج ڪيو. اهو ٻڌڻ ۾ آيو ته انڊيا وارن بنگلاديش جي ايڪانامي تباهه ڪرڻ لاءِ ائين ڪيو ٿي جيئن چٽگانگ جو بندرگاهه تباهه ٿيڻ بعد هو هر امپورٽ ايڪسپورٽ لاءِ ڪلڪتي جي بندرگاهه تي Dependڪن. چٽگانگ، چالنا ۽ ڪلڪتي جو آئوٽر ائنڪريج ائين ساڳيو آهي جيئن راولپنڊي ۽ اسلام آباد جو هڪ ئي ايئرپورٽ آهي. اسان جڏهن خليج بنگال لتاڙي چٽگانگ يا چالنا جي آئوٽر ائنڪريج تي اچي لنگر ڪيرايون ٿا ته سمجهو ته اهو ئي ائنڪريج ڪلڪتي بندرگاهه جو به آهي. گهڙيال جي ڪانٽن کي ڏسبو ته جتي منٽن ۽ ڪلاڪن جو ڪانٽو وچ تي مليل آهي اهو سمجهو ته آئوٽر ائنڪريج (بندرگاهه ۾ اندر اچڻ کان اڳ جو انتظار گاهه) آهي ۽ جيڪڏهن وقت يارهن لڳي پنج منٽ آهي ته سمجهو ته يارهن وارو انگ ڪلڪتو ٿيو ته ٻارهن جو انگ چالنا (مونگلا بندرگاهه) ته هڪ جو انگ چٽگانگ بندرگاهه ٿيو، يعني گهڙيال جي وچ کان ڪا ماڪوڙي يارهن، ٻارهن يا هڪ انگ ڏي ويندي ته هڪ ئي فاصلو ٿيندو. اهو ئي حساب جهاز جو سمجهو. چٽگانگ واري ائنڪريج تي بيٺل جهازن مان ڪا خبر نه پوندي آهي ته هو اسان سان گڏ چٽگانگ هلندا يا ڪلڪتي وڃڻ جي انتظار ۾ آهن.
هڪ ٻي ڳالهه ته ڪراچي يا ممبئي جهڙا بندرگاهه جيڪي بلڪل سمنڊ جي ڪناري تي آهن انهن ۾ گهڙڻ لاءِ به اسان کي انتظار ڪرڻو ٿو پوي ته انهن بندرگاهن جو پائليٽ اچي اسان جي جهاز کي هلائي بندرگاهه ۾ جيٽيءَ سان جهاز کي ٻڌرائي. اتي هي مٿيان ٽئي بندرگاهه ته بيحد ڏکيا آهن، جن تائين پهچڻ لاءِ ڪرناڦلي ندي سندربن ٻيلي ۽ هوگليءَ نديءَ ۾ هلڻو پوي ٿو.
هونءَ اڄڪلهه ڪلڪتو چٽگانگ کان تمام وڏو شهر آهي پر ڪلڪتي جي مقابلي ۾ چٽگانگ تمام آڳاٽو بندرگاهه آهي. ڪلڪتو ۽ ممبئي ته انگريزن برٽش راڄ ۾ ٺهرايا نه ته ان کان اڳ، ويندي حج لاءِ ماڻهو چٽگانگ بندرگاهه کان روانا ٿيا ٿي ۽ هوڏانهن گجرات ۽ مهاراشٽرا پاسي سورت جو بندرگاهه استعمال ٿيو ٿي ۽ حجاز پاسي جدي کان اڳ ينبو بندرگاهه استعمال ٿيو ٿي جيڪو مديني جي ڀرسان آهي. سمنڊ رستي آيل حاجي مديني مان ٿي پوءِ مڪي آيا ٿي پر هاڻ جدي ۾ لهڻ وارا پهرين مڪي پهچن ٿا جو جدي کان مڪو اڌ ڪلاڪ جي پنڌ تي آهي.