هر جهاز هر روٽ تي پنهنجي زندگي آهي
اسان جي پاڪستان جي جهازران ڪمپنيءَ وٽ پنجهتر کن جهاز هئا. ڪي ڏور اوڀر (Far East) واري روٽ تي هليا ٿي ته ڪي UK- Continent (انگلينڊ- يورپ) واريءَ تي. ڪي آمريڪا ڪئناڊا روٽ تيهئا ته ڪي آسٽريليا پاسي ويا ٿي. ڪي آفريڪا جي ملڪن ڏيبه ويا ٿي. ڏور اوڀر واري روٽ تي پراڻا جهاز هليا ٿي. جهازران ڪمپنيءَ جي انتظاميا شايد اهو سوچي ان پاسي پراڻا جهاز رکيا هئا جو ان پاسي مختلف ملڪن جا بندرگاهه هڪ ٻئي سان مليا پيا آهن. ڪو جهاز پڙ ڪڍي بيهي ٿي رهيو ته ڪنهن ويجهي بندرگاهه ڏي ڇڪي وڃڻ آسان هو. ڪراچيءَ کان جپان ڏي نڪربو هو ته ٻن اڍائي ڏينهن ۾ سري لنڪا جو بندرگاهه ڪولمبو اچي ويندو هو، پر ضرورت پوڻ تي ممبئي به ترسي سگهياسين ٿي، جيڪو اڌ فاصلي تي هو. هڪ دفعي منهنجو جهاز مالابار ڪوسٽ وٽ خراب ٿي پيو هو. بيحد پراڻو جهاز هو، ڇڪي تاڻي مڙيئي ممبئي تائين آندوسين. انڊيا سان تعلقات سخت خراب هئا پر ايمرجنسيءَ ۾ اسرائيل وارا به ڪنهن کي منع نٿا ڪري سگهن. ورڪ شاپ هيلپ جي ضرورت هئي جيڪا ممبئي پورٽ طرفان ملي پر اسان کي جهاز تان لهي ممبئي گهمڻ جي اجازت نه ڏني وئي.
ڪولمبو کان اڳتي هل ته ٽن ڏينهن ۾ چٽگانگ اچي ٿو پر ايمرجنسيءَ ۾ انڊيا جي نڪوبار ۽ انڊامان ٻيٽن تي به جهاز جي رپيئر ٿي سگهي ٿي- جيڪي ٻيٽ ڪولمبو ۽ ڪلڪتي/چٽگانگ جي اڌ رستي تي آهن. ڪو زمانو هو اهي ٻيٽ ڪاري پاڻيءَ جي نالي سان مشهور هئا. برٽش راڄ جي دور حڪومت ۾ ننڍي کنڊ جا وڏا ڌاڙيل ۽ باغي سياستدان هنن ٻيٽن جي جيلن ۾ رکيا ويا ٿي. هاڻ ته هنن ٻيٽن کي انڊيا حڪومت اهڙو ته سهڻو بڻائي ڇڏيو آهي جو هڪ طرف دنيا جي ٽوئرسٽن جي ڌم رهي ٿي ته ٻئي طرف پاڻيءَ جي جهازن جي مرمت جون سهولتون مهيا ڪرڻ ڪري هتان لنگهندڙ جهاز ايمرجنسي رپيئر ۽ نارمل ڊراءِ ڊاڪنگ لاءِ هتي اچن ٿا. ٽوئرزم ڪري هنن ٻيٽن جي غريب عوام جي زندگي خوشحال بڻجي وئي آهي. دادو ضلعي جو ڏتڙيل ۽ بيروزگار عوام اڃا ويٺو انتظار ڪري ته اجهو ٿي گورک هل ٺهي مڪمل ٿئي ۽ ملائيشيا جي “گنتنگ هاءِ لئنڊس” وانگر هتي به ڏينهن رات ٽوئرسٽ اچن، جن جي کاڌي پيتي، گهمڻ ڦرڻ ۽ خريداريءَ ۾ مقامي ماڻهو ڪمائين.
اڄ وارو بنگلاديش 1971ع کان اڳ تائين پاڪستان جو حصو هجڻ ڪري اسانجي جهازران ڪمپنيءَ جا ڪجهه جهاز هر وقت ان پاڪستان جي حصي (مشرقي پاڪستان) جي بندرگاهن چٽگانگ ۽ چالنا ۾ ايندا ويندا رهيا ٿي. پاڪستان جي ٻين جهازران ڪمپنين جا ڪجهه مسافر جهاز- خاص ڪري ايم وي رستم ۽ ايم وي اوشن انرجي ته مقرر ئي هن روٽ تي هئا. اهي هر مهيني ڪراچيءَ کان ستن ڏينهن جي سفر بعد چٽگانگ پهتا ٿي، هفتو کن چٽگانگ ۾ ترسي اتان مسافر کڻي ڪراچيءَ لاءِ نڪتا ٿي. ڪراچي پهچي هفتو کن آرام ڪري وري چٽگانگ لاءِ روانا ٿيا ٿي. واٽ تي ڪجهه ڪلاڪ ڪولمبو ۾ ترسي اتان جهاز لاءِ تيل ۽ ماڻهن لاءِ راشن پاڻي ورتو ٿي، انهن ڏينهن ۾ هن پسگردائيءَ ۾ عدن، ڪولمبو ۽ سنگاپور ڊيوٽي فري بندرگاهه هئا. يعني جهاز وارن کي تيل توڙي مشروبات (ڪوڪا ڪولا، سيون اپ کان بيئر وسڪي)، چاڪليٽ، عطر ۽ ٻيون شيون فئڪٽري جي اگهه تي مليون ٿي، جيڪي مسافر توڙي جهاز هلائڻ وارو عملو سمنڊ تي استعمال ڪري سگهيو ٿي پر چٽگانگ يا ڪراچيءَ ۾ ٻاهر ڪڍڻ تي ٽئڪس ڏيڻو پيو ٿي.
هن روٽ تي خاص ڪري پئيسنجر جهازن تي نوڪري ڪرڻ وارن مان ڪي خوش هئا- خاص ڪري اهي جونئر آفيسر: ٿرڊ انجنيئر، فورٿ انجنيئر، فورٿ آفيسر، ٿرڊ آفيسر وغيره، جن لاءِ وڌيڪ بين الاقوامي امتحان ڏئي ڪئپٽن يا چيف انجنيئر ٿيڻ ناممڪن هو، اهي هر مهيني هفتو کن ڪراچي يا چٽگانگ ۾ جتي هنن جي فئملي هئي، گذاري سگهيا ٿي ۽ سال ۾ هڪ يا ٻه دفعا سندن فئملي کي هنن مسافر جهازن تي Sail ڪرڻ جي اجازت ملي وئي ٿي. باقي ڪارگو جهازن تي ڪئبنن جو تعداد گهٽ هجڻ ڪري ۽ بوٽ ڪئپيسٽي لميٽيڊ هجڻ ڪري فقط ڪئپٽن، چيف ميٽ، چيف انجنيئر، سيڪنڊ انجنيئر ۽ ريڊيو آفيسر کي فئملي (زال ۽ ٻن ٻارن) سان Sail ڪرڻ جي اجازت هوندي هئي. پئيسنجر جهازن تي جيتوڻيڪ پگهار وڌيڪ ٿو ملي پر گهڻي ڀاڱي جهاز هلائيندڙ آفيسر”پئسينجر جهازن” کي پسند نٿا ڪن جو اهي جهاز بندرگاهه ۾ گهٽ عرصو بيهن ٿا ۽ سڄي سفر ۾ هنن جا فقط ٻه يا ٽي بندرگاهه مقرر ٿين ٿا جن ۾ هو ڏينهن اڌ مس ترسن ٿا. دنيا گهمڻ واري ڳالهه ختم ٿيو وڃي ۽ ڪراچي چٽگانگ روٽ تي سال جو وڏو عرصو اسان وارو عربي سمنڊ مڇريل رهي ٿو ۽ هوڏانهن خليج بنگال ۾ سياري ۾ به طوفان ۽ Cyclones اچيو وڃن ۽ خليج بنگال وارا- يعني ڪولمبو کان چٽگانگ وارا ٽي چار ڏينهن آنڊي جي مريض وانگر تڙپندي گذاربو هو. سخت Sea Sickness ٿيندي هئي ۽ خالي پيٽ تي به اٻڙاڪ ۽ الٽيون اينديون رهيون ٿي. سخت مايوسيءَ جي حالت ۾ خليج بنگال لتاڙبو هو. آئون ڪڏهن ڪراچي چٽگانگ روٽ تي نه رهيس پر بنگلاديش ٿيڻ کان اڳ ۽ هڪ ٻه دفعو پوءِ به منهنجو چٽگانگ ۽ چالنا (جيڪو هاڻ “مونگلا” سڏجي ٿو) بندرگاهن ۾ وڃڻ ٿيو. جپان ويندي رستي تان چٽگانگ مان سڻي کنئي هئيسين. هڪ دفعي يورپ ويندي بيلجيم جي بندرگاهه ائنٽورپ لاءِ چالنا (Mongla) مان ڏيڏر کنيا هئاسين. چالنا جي آس پاس ندين ۾ ڏيڏر جام ٿين ٿا جيڪي يورپ ۾ وڏي اگهه تي وڪامن ٿا- خاص ڪري بيلجيم ۾ ته اهو خاص ڊش سمجهيو وڃي ٿو جيئن اسان وٽ سمجهو ته تتر آهن. هڪ دفعو ته بنگلاديش ٿيڻ بعد جيئن پاڪستان ۽ بنگلاديش جا تعلقات نارمل ٿيا ته ڪراچيءَ کان چٽگانگ لاءِ ريل گاڏيءَ جون بوگيون کڻي ويا هئاسين جيڪي پنجاب ۾ ٺهيون هيون يا شايد ٻئي ملڪ جون ٺهيل هجن جتان جو جهاز ڪراچيءَ لاهي ويو هجي ۽ وڌيڪ منزل تائين پهچائڻ جو ڪم اسان کي سونپيو ويو هو. بهرحال چٽگانگ ۽ چالنا (مونگلا) ۾ ايندي مونکي خوشي ٿي ٿي. هڪ ته ڪڏهن ڪڏهن اچڻ ٿيو ٿي ٻيو ته آئون چٽگانگ ۾ پڙهيو هوس ۽ ڪيترائي ماڻهو ۽ ڪلاس ميٽن جون فئمليون سڃاڻيون هيون. شادي بعد فئملي کي به ننڍپڻ جي ڏينهن جون جايون، گهٽيون ۽ اوسي پاسي جا ڳوٺ ڏيکاريندو هوس. چٽگانگ جو بندرگاهه سمنڊ جي ڪناري تي نه پر ڳپل پنڌ اندر ڪرنا ڦلي نديءَ ۾ آهي جيئن سمجهو ته ڪوٽڙي آهي جتي پهچڻ لاءِ ڌارين ملڪن جا جهاز سمنڊ لتاڙي سنڌو نديءَ ۾ اندر داخل ٿيا ٿي يا جيئن آمريڪا جي بندرگاهه نيو اورلينس ۾ پهچڻ لاءِ جهاز کي مسي سپي نديءَ ۾ ڪافي اندر وڃڻو پوي ٿو. ندين وارن بندرگاهن ۾ پهچڻ وارو نظارو بيحد خوبصورت ٿئي ٿو- جيئن پاناما يا سئيز ڪئنال اڪرڻ وارو نظارو ٿئي ٿو- پاسي کان روڊ رستا، گاڏيون گهر، ٻنيون کيت- جهڙوڪر ريل گاڏيءَ ۾ پيو سفر ڪجي.