ٿائلينڊ جون ڪجهه مسجدون
نارا ٿيواٽ ۾ ڪاٺ جي مسجد وادي الحسين مسجد سڀ ۾ پراڻي آهي جيڪا 1634 ۾ ٺهي. انهن ڏينهن ۾ جيئن ته ڪوڪا ۽ ڪليون ايجاد نه ٿيا هئا ان ڪري هن مسجد ۾ لوه جي ڪوڪن بدران ڪاٺ جون چپرون (Wedges) لڳل آهن.
ٿائلينڊ 76 صوبن ۾ ورهايل آهي. سڀ کان هيٺ تر ۾، جيئن سمجهو ته پاڪستان جو ٿر وارو حصو آهي جيڪو انڊيا سان ملي ٿو تيئن ٿائلينڊ جو ڏکڻ وارو حصو جيڪو ملائيشيا جي بارڊر وارين رياستن سان ملي ٿو، پنج صوبا آهن: سونگڪلا، ساتون، پٽاني، يالا ۽ آخري نارا ٿيواٽ جنهن ۾ مٿين ڪاٺ جي آڳاٽي مسجد “الحسين” ٺهيل آهي. ٿائلينڊ جي هنن ڏکڻ وارن صوبن ۾، جيڪي آهن ته اسانجي حيدرآباد، لاڙڪاڻي، ٿرپارڪر ضلعن جيڏا، سڀ کان گهڻا مسلمان رهن ٿا. ڇو جو انهن تي ڀرواري مسلمان ملڪ ملائيشيا (ملايا) جو به اثر رهيو آهي. ٿائلينڊ جي انهن ڏاکڻن صوبن مان ديني تعليم لاءِ سڀ کان گهڻا شاگرد ڪراچي جي مدرسن ۾ اچن ٿا. ڪراچيءَ ۾ توهان هنن کان پڇندائو ته ڪٿان جا آهيو ته ٿائلينڊ بدران چوندا ناراٿي واٽ، سونگڪلا يا پٽاني وغيره جيئن اسان مان ڪو چوي ته آئون پنجاب بلوچستان يا سنڌ کان آهيان. صوبي ٻڌائڻ سان اڳلي جي خبر پوي ٿي ته هو ڪهڙي قسم جو ٿائي آهي. پٽاني يا سونگڪلا ٻڌائڻ سان اها خبر پوي ٿي ته هو ملئي ماڻهن سان ملي ٿو، مسلمان هوندو، ننڍڙي قد جو هوندو. اتي جيڪڏهن ڪو ٻڌائي ٿو ته هو چيانگ مائي يا چيانگ رائي صوبي جو آهي ته معنيٰ هو چيني ماڻهن جي نسل مان ٻڌ آهي يا هن جي شڪل ۽ ٻولي ڀرواري ملڪ لائوس سان ملي ٿي. ڪنچنا بوري، راتچا بوري، فيٽچابوري يا اٿائي هاني صوبن جي ٿائي ماڻهن جي شڪل، زبان، مزاج برمي ماڻهن سان گهڻو ملي ٿو. چون بوري، سوفان بوري، سنگبوري، نون ٿابوري جهڙن صوبن جا ماڻهو شهري بابو سمجهيا وڃن ٿا جو هنن جو بئنڪاڪ شهر سان واسطو آهي.
ائين ته ٿائلينڊ جي اتر وارن صوبن ۾ مسلمان رهن ٿا ۽ ڪجهه مسجدون آهن جيئن چيانگ مائي، جتي عورتن جي ڪونج جهڙي ڊگهي ڳچي سونهن جي نشاني آهي. فئشن طور سڄي ڳچيءَ تي سوڙها ڪنگڻ چاڙهي هلن، ست مسجدن مان هڪ التقويٰ مسجد مشهور آهي جيڪا اسان جي شروعاتي ڏينهن ۾ 1969 ۾ ٺهي. چيانگ مائي صوبي جي هيءَ مسجد جيڪا ٿائي ٻوليءَ ۾ متسايت (جيئن اسان مسجد کي مسيت به چئون ٿا) سانپا خوئي سڏجي ٿي ۽ انگريزيءَ ۾ هن کي “سان پا ڪوئي مسجد” سڏين ٿا جيڪو دراصل هن مسجد جو چيني نالو آهي. چيانگ مائي صوبي جون ٻيون مسجدون به ڀروارن ملڪن کان لڏي آيل چيني ماڻهن ٺهرايون. هنن مسجدن ۾ جمعي نماز تي خطبو به چيني ٻوليءَ ۾ پڙهيو وڃي ٿو جيئن ڪئين سال بلڪه گذريل صديءَ جي آخر تائين هانگ ڪانگ (ڪولون پاسي) پاڪستانين جي ٺهرايل مسجد جو امام هميشه پٺاڻ نظر ايندو هو ۽ هو اردوءَ ۾ خطبو پڙهندو هو. چيانگ مائي صوبي جي مٿين مسجد التقويٰ (سانپا خوئي) هن صوبي مان وهندڙ درياءَ “پنگ” جي اڀرندي ڪناري تي آهي. هن مسجد ۾ هڪ وڏو مدرسو اسلامي تعليم لاءِ پڻ آهي.
چيانگ مائي صوبي جي مٿين مسجد کان هڪ وڏي مسجد “هدايت الاسلام” آهي جيڪا Bantto چيني مسجد سڏجي ٿي جيڪا چيانگ مائي صوبي جي سڀ کان وڏي “نائيٽ بازار” جي ڀرسان آهي.
سامونڊي نوڪري دوران منهنجو جهاز بئنڪاڪ گهڻو ويندو هو ان ڪري اهي سال وچ ٿائلينڊ ۽ بس ۽ ريل ذريعي اتر ٿائلينڊ جي شهرن ۾ گهڻو وڃڻ ٿيندو هو. ائين ته اسان جو جهاز ڏکڻ ٿائلينڊ جي بندرگاهه سونگڪلا به لنگر انداز ٿيندو هو پر ٿائلينڊ جي انهن ڏاکڻن شهرن، سونگڪلا، پٽاني، ناراٿي واٽ، هاديا وغيره ۾ گهڻو اچڻ تڏهن ٿيو جڏهن ڏهه سال کن ملائيشيا ۾ ڪناري جي نوڪريءَ لاءِ رهي پيو هوس ۽ باءِ ٽرين، باءِ بس يا ٽئڪسيءَ ذريعي ٿائلينڊ جي انهن ڏاکڻن شهرن ۾ شاپنگ لاءِ يا ڪڏهن ڪڏهن سيمينار اٽينڊ ڪرڻ لاءِ اچڻ ٿيو ٿي.
پٽانيءَ جي مسجد ڪرو سي (Krue-Se) جيڪا ٺهڻ ته 1583 ۾ شروع ٿي پر پٽانيءَ جي سلطان ۽ هن جي ڀاءَ جي وچ ۾ تخت نشيني تي ڦڏو ٿيڻ ڪري ڪم هميشه لاءِ رڪجي ويو. هاڻ واري جيڪا عمارت آهي اها ارڙهين صديءَ جي آهي. هن مسجد بابت پٽانيءَ جي ماڻهن جو اهو چوڻ آهي ته هيءَ مسجد هڪ چيني قذاق (سامونڊي ڦوروءَ) “لِمِ توه خئام” ٺهرائي جنهن جي چون ٿا ته پٽانيءَ جي سلطان جي ڌيءَ سان شادي ٿي هئي ۽ جيڪو پوءِ مسلمان ٿيو هو. 1603 جي هڪ ڊچ رپورٽ آهي جيڪا “جئڪب وان نيڪ” لکي جنهن ۾ هو لکي ٿو ته اها مسجد چينين ٺاهي ۽ ان مسجد ڀرسان “لِم ڪو نيائو” جي ڪتبي واري جيڪا قبر آهي، اها هن قزاق جي ڀيڻ جي آهي.
بئنڪاڪ ٿائلينڊ جي گاديءَ وارو وڏو شهر آهي جتي دنيا جي هر ملڪ ۽ مذهب جا ماڻهو اچن ٿا. بئنڪاڪ ۾ ڪيتريون ئي مسجدون آهن جن کان هر ٽئڪسي ڊرائيور واقف آهي ۽ ٽوئرسٽ جي چوڻ تي ٽئڪسي وارو ويجهي مسجد وٺي هلي ٿو. هڪڙي ته 1688 جي “ٽان سن” مسجد آهي جيڪا شروع ۾ Kudai Yai جي نالي سان سڏي وئي ٿي. ان کان علاوه ٻيون مسجدون آهن: Bang Luang مسجد جيڪا 1767 جي ٺهيل آهي.
* بئنڪاڪ مسجد. هيءَ مسجد هتي جي رهندڙ تامل رهاڪن 2007 ۾ ٺهرائي، تمام خوبصورت مسجد آهي.
* انڊونيشيا جي مسجد. هيءَ مسجد آمريڪن ايمبسيءَ وٽ آهي جتي ڪيترائي حلال شين جا دڪان آهن. هن مسجد کي مسجد پولو به سڏين ٿا.
* هارون مسجد، بئنڪاڪ جي هيءَ مسجد 1837 ۾ انڊونيشي ۽ عرب سوداگرن گڏجي ٺهرائي. هڪ سئو سالن بعد 1934 ۾ هيءَ مسجد واري ٺهرائي وئي. هن مسجد ۾ آفريڪا، انڊيا ۽ پاڪستان جا اهي ماڻهو جام اچن ٿا جيڪي بئنڪاڪ ۾ نوڪري يا بزنيس ڪن ٿا. جمعي جو خطبو انگريزيءَ ۾ پڙهيو وڃي ٿو.
* دارالمتقين مسجد. هيءَ مسجد 1893 جي ٺهيل آهي.
* دارالامان مسجد. شهر جي وچ ۾ بئنڪاڪ هوٽل جي ڀرسان آهي.
* ٿائي پاڪستان مسجد. هيءَ مسجد بئنڪاڪ ۾ هاڻ ويجهڙائيءَ ۾ ٺهي آهي..... اٽڪل 20 سال کن اڳ.
ٿائلينڊ جي ماڻهن جو واسطو ٻڌ ڌرم سان آهي. دنيا ۾ 376 ملين ماڻهو ٻڌ آهن. فقط انگلينڊ ۾ ڏيڍ لک ٻڌ رهن ٿا پر ٿائلينڊ جو ته سرڪاري ڌرم ئي ٻڌ ڌرم آهي جيئن سريلنڪا، برما، جپان، ڪوريا جو آهي. هونءَ ته ڏٺو وڃي ته سڀ کان گهڻا ٻڌ ۽ سرڪاري طرح ٻڌ ڌرم انڊيا جو هجڻ کپي جو ٻڌ ڌرم ننڍي کنڊ کان شروع ٿيو. حضور صلعم جن جي ولادت وارن ڏينهن ۾ سنڌ جي ماڻهن جو ڌرم ٻڌ ڌرم هو. ٻڌ ڌرم جي شروعات حضرت عيسيٰ کان به اڳ ٿي. اهو اڄ کان 2500 سال کن اڳ اڄ واري نيپال جي علائقي ۾ جنم وٺندڙ شهزادي سڌا رٿ گوتم شروع ڪيو. شروع جي ڏينهن ۾ ٻڌ ڌرم انڊيا ۾ تمام گهڻو مشهور ٿيو. سنڌ ۾ اشوڪا دور ۾ (313 ق. م) تمام گهڻو مشهور ٿيو. سنڌ ۾ راءِ گهراڻي جي ڏينهن ۾ به سنڌ جو سرڪاري ڌرم ٻڌ ڌرم هو. سنڌ ۾ ٻڌ ڌرم جو خاتمو چچ بعد ٿيو. چچ جو تعلق ڪشمير جي برهمڻ (هندو) خاندان سان هو. هو سنڌ جي حاڪم راءِ سهارس ٻئي جي ڏينهن ۾ هن وٽ منشي ٿي آيو. ٺاهوڪو ڪشميري جوان هو. مٿس ملڪ جي حاڪم راءِ سهارس جي سهڻي زال شوبا/ سونهن ديوي عاشق ٿي پئي. مڙس کي ٻي جهان موڪلي چچ سان شادي ڪيائين. جنهن مان ڏهرسين ۽ ڏاهر پيدا ٿيا. چچ حاڪم ٿي ملڪ ۾ هندو ڌرم جي پرچار ڪئي ۽ سنڌ ۾ ٻڌ ڌرم جي جاءِ تي هندو ڌرم عام ٿيو. راجا ڏاهر 626 ۾ ڄائو ۽ 16 سالن جي ڄمار ۾ 642 ۾ سنڌ جو راجا ٿيو. 711 ۾ عربن محمد بن قاسم ذريعي سنڌ تي حملو ڪيو. ان وقت راجا ڏاهر ۽ سندس رعيت هندو ٿي چڪي هئي.
اهڙي طرح ٻڌ ڌرم انڊيا جي ٻين حصن ۾ به گهٽبو ويو. انڊيا بدران ٻڌ ڌرم ڀر وارن ملڪن سلون (سريلنڪا)، برما (ميانمار)، ڪمبوڊيا، لائوس، تائيوان، چين جپان ۽ ڪوريا ڏي هليو ويو. تڏهن ته جپان جي هڪ ٻڌمندر ۾ هڪ پوڙهيءَ گوتم ٻڌ جي مجسمي اڳيان ٽي دفعا جهڪي، وڏي مشڪل سان چيلهه سڌي ڪري مون کي چيو: “هن ديوتا اڳيان تون ڇو نٿو جهڪين؟“.
”آئون ٻوڌي نه آهيان. منهنجو هن سان واسطو ناهي“. مون وراڻيومانس. منهنجي جملي جي آخري حصي کي چٻري طور ورجائي چيو: “ڇو؟ پوءِ هن کي پاڻ وٽ پيدا ڪري اسان ڏي ڇو موڪليائو؟” واقعي اسان ننڍي کنڊ جي ماڻهن گوتم کي ڇڏي وڃي ويدن ۽ قرآن کي کنيو. گوتم ٻڌ جا مجسما هاڻ جهرڪن، ڇاڇري، بيڪانير ۽ چٽگانگ بدران ڪولمبو ۽ ڪئنڊي ۾ بئنڪاڪ ۽ چيانگ مائي ۾، ينگون ۽ منڊالي ۾ اوساڪا ۽ ڪيوٽو ۾، پينانگ ۽ سنگاپور ۾ ئي نظر اچن ٿا. ننڍي کنڊ کان ٻاهر نڪرڻ تي ٻڌ ڌرم جنهن به ملڪ ۾ ويو آهي اتي ان ۾ ٿوري گهڻي تبديلي ضرور آئي آهي. مختلف ملڪن ۾ جيڪو ٻڌ ڌرم هلي رهيو آهي ان جا چار اهم فرقا آهن جن ۾ ٿراوادا ۽ مهايانا ٻه وڏا فرقا آهن. ٿراوادا ٻڌ ڌرم سريلنڪا، ڪمبوڊيا، هتي ٿائلينڊ، لائوس ۽ برما (ميانمار) ۾ مشهور آهي ۽ مهايانا ٻڌ ڌرم تبت، چين، تائيوان، جپان، ڪوريا ۽ منگوليا ۾ مضبوط آهي. دراصل چين ۽ جپان ۾ جيڪو مهاياناٻڌ ڌرم آهي اهو ان جي به هڪ شاخ آهي جيڪا زين Zen ٻڌ ڌرم سڏجي ٿو. ائين ته ڏٺو وڃي ته تبتي ٻڌ ڌرم به هڪ الڳ قسم جو آهي جيڪو تبت پاسي مشهور آهي.
سکر جي اسلاميا ڪاليج جو ليڪچرار سائين عبدالطيف انصاري چوندو آهي ته سنڌ ۾ چچ جي اچڻ کان اڳ اسان جي سنڌين ۾ ڏاڍو سهپ جو مادو هو. چچ هندو هو. پوءِ اسان جا سنڌي چچ ۽ ڏاهر کي فالو ڪري تکي طبيعت جا ٿي پيا....
عبدالطيف صاحب جيڪو سنڌي ادب سان گڏ ڪمپيوٽر ۽ سنڌ جي تاريخ سان به دلچسپي رکي ٿو ان جي ان ڳالهه سان آئون اختلاف نه ڪندس جو اهو آئون به محسوس ڪريان ٿو ته ٻڌن ۾ Tolerance تمام گهڻو آهي. هتي ٿائلينڊ ۾ ئي ڏسان ٿو ته ٻڌن جو ملڪ هوندي، جتي 94 سيڪڙو کان مٿي ٻڌ رهن ٿا ٽن هزارن کان وڌيڪ اسان مسلمانن جون مسجدون آهن جتي اسان ڌاريان توڙي مڪاني مسلمان آزاديءَ سان نمازون ادا ڪريون ٿا، عيدون ملهايون ٿا اسلامي تعليم حاصل ڪريون ٿا. وقت جي حڪومت مسلمانن سان Cooperate ڪري ٿي. ملڪ ۾ پرائمري ۽ سيڪنڊري ليول جا سوين اسلامي اسڪول آهن انهن جي سليبس توڙي حج جي سفر لاءِ حڪومت مدد ڪري ٿي. ملڪ ۾ اسلامي ڪم هلائڻ لاءِ “نئشنل ڪونسل فار مسلمس” آهي جنهن جا پنج ميمبر شاهي حڪم سان چونڊيا وڃن ٿا. اهي ملڪ جي مختلف وزارتن کي مسلمانن جي حقن ۽ بهتري لاءِ گائيڊ ۽ رهنمائي ڪن ٿا.
هتي جي ٻوڌي ٻاون کي وڏي عزت سان ڏٺو وڃي ٿو ۽ ملڪ جي هر نينگر کي پنهنجي زندگي جو سال يا ٻه ٻائو ٿي رهڻو پوي ٿو پوءِ اهو چاهي غريب جو ٻار هجي يا امير جو. ويندي شاهي خاندان جا ٻار به ڪجهه سال ٻاوا ٿي رهن ٿا. شهنشاهه مونگڪٽ (Mongkit) جيڪو 1851 ۾ بادشاهه ٿيو سڀ کان وڏو عرصو (27 سال) ٻائو ٿي رهيو. ٻائي ٿي رهڻ واري دور ۾ هن پالي ٻولي پڻ سکي ۽ هو ٻڌ ڌرم جي اصلي پالي ڌرمي ادب جو وڏو اسڪالر ٿي گذريو آهي.
بئنڪاڪ ۾ ٻه ته فقط ٻڌ ڌرم جون يونيورسٽيون آهن جتي ٻوڌي ٻاوا ڌرمي علم سکن ٿا.