سامونڊي ۽ دريائي بندرگاهه
اسان جي سنڌو ندي گهڻو اڳ تائين قابلِ آمدرفت هئي يعني Navigable هئي. دنيا جا جهاز سمنڊ لتاڙي سنڌو ندي جي ڊيلٽا وٽ پهچندا هئا، پوءِ سنڌو ندي اندر ملتان تائين هليا ويندا هئا. سنڌونديءَ تي بئراجن ۽ پلين جي اڏجڻ ڪري جهازن جي آمدرفت بند ٿي وئي ۽ هاڻ درياءَ جي کوٽائي (Dredging) ئي نٿي ٿئي. جهازن جي سائيز به وڏي ٿي وئي آهي ۽ سنڌو نديءَ جي پوڇڙ واري حصي ۾ ايترو پاڻي نه رهيو آهي جنهن ۾ جهاز تري سگهي. ڪوٽڙي بئراج بعد هيٺ سمنڊ ڏي ته درياهه جهڙو سڪو پيو آهي ۽ سياري ۾ ته ننڍڙيون ٻيڙيون به نظر نٿيون اچن پر جي سنڌو نديءَ مٿان ڪا پل يا بئراج نه هجي ها، پاڻي جام هجي ها ته اڄ به هن مان جهاز هلي ڪوٽڙي، سکر ۽ ملتان تائين پهچن ها. ذرا تصور ڪريو ته توهان ڪوٽڙي، هالا پراڻا، محرابپور، سکر يا ان کان مٿي درياهه جي ڪناري تي ڪنهن شهر ۾ واڪ ڪري رهيا هجو ته هڪ آفت جيڏو جهاز اچي لنگهي! توهان کي اهو ڏسي ضرور حيرت ۽ خوشي ٿيندي. آمريڪا جي ڪنساس بندرگاهه يا نيو اورلينس بندرگاهه ۾ پهچڻ لاءِ جڏهن جهاز مسوري يا مسي سپي ندين مان هلي ٿو، يا بئنڪاڪ ۾ پهچڻ لاءِ چائوفريا درياهه مان لنگهي ٿو ته آئون ڪوشش ڪري اهو وقت ڪناري جا نظارا ڏسڻ لاءِ جهاز جي ڊيڪ تي اچي ويهندو هوس يا پنهنجي ڪئبن جي دري کولي بيٺو هوندو هوس. نه رڳو مون کي پر جهاز جي هر هڪ ماڻهوءَ کي درياهه مان هلڻ وارو نظارو وڻي ٿو. بئنڪاڪ، چٽگانگ، نيو اورلينس جهڙا بندرگاهه ان لحاظ کان اسان جي ماڻهن لاءِ دلپسند بندرگاهه آهن. هونءَ به درياءَ يا سئيز، پاناما ۽ ڪِيل (Kiel) ڪئنالن مان لنگهڻ وارو سفر پُرسڪون ٿئي ٿو- خاص ڪري جهاز هلائڻ وارن لاءِ، ڇو جو اهڙن سوڙهن رستن تي نه طوفان لڳن ٿا ۽ نه سمنڊ مڇرجي ٿو. اهي سامونڊي مصيبتون جن ڪري اسان جهاز وارن کي سي سڪنيس ٿئي ٿي- يعني الٽيون ۽ زندگيءَ مان سخت مايوسي (ڊپريشن) ۽ جهاز کي لوڏا اچڻ ڪري جهاز جي باڊيءَ ۽ انجڻ کي نقصان رسي ٿو- سڀ کلئي سمنڊ جا مسئلا آهن- جتي ڀڄي لڪڻ جي به ڪا واهه نٿي ملي. ٻي ڳالهه ته اهڙين سوڙهين گهٽين (Passages) مان لنگهڻ وقت جهاز کي پاڻ هلائڻ بدران مقامي پائلٽ کڻڻو پوي ٿو. دنيا جي ڪنهن عام بندرگاهه ۾ گهڙڻ لاءِ به پائلٽ کڻڻو پوي ٿو. پائلٽ تجربيڪار جهاز جا ڪئپٽن ٿين ٿا جن کي هر بندرگاهه وارا پاڻ وٽ رکن ٿا ۽ کين ان بندرگاهه جي چڱي طرح ڄاڻ ڏين ٿا ته بندرگاهه ڪٿي ۽ ڪيترو سوڙهو ۽ ويڪرو آهي، ڪٿي ڪيترو اونهو آهي، هر قسم جي جهاز کي جيٽيءَ سان ڪيئن لڳائجي ۽ جهاز جي وزن ۽ سائيز مطابق ان کي ڪهڙي رفتار سان بندرگاهه ۾ هلائجي وغيره. اسان جو جهاز پنهنجي ملڪ جي بندرگاهه ڪراچيءَ يا پورٽ قاسم ۾ پهچي يا ڪنهن ڌارئين ملڪ جي بندرگاهه ڪولمبو، ممباسا، عدن، مدراس يا نيويارڪ پهچي- اسان جو ڪم جهاز کي فقط ڪراچيءَ کان هلائي منزل واري بندرگاهه جي ٻاهران کلئي سمنڊ ۾ لنگر ڪيرائي پورٽ اٿارٽيز کي اطلاع ڪرڻ آهي، پوءِ انهن جو ڪم آهي ته هو اسان کي ان ئي وقت گهرائين يا ڏينهن ٻن بعد. دراصل بندرگاهه وارا به جائزو ٿا وٺن ته جيڪو جهاز آيو آهي ان جي سائيز ڇا آهي ۽ ان سائيز جي جيٽي خالي آهي يا نه، ۽ جيڪو سامان کڻي آيو آهي ان کي ٻاهر ڪڍڻ واريون خاص ڪرينون وانديون آهن يا نه، يا جنهن سامان کي کڻڻ آيو آهي اهو سامان بندرگاهه تي موجود آهي يا نه. هڪ دفعي اسان جو جهاز آفريڪا جي ملڪ موزمبق جي بندرگاهه لارينزو مارڪس (جيڪو هاڻ موپوتو سڏجي ٿو) ۾ لوهي پٿر (Iron Ore) کڻڻ لاءِ پهتو. هيءَ 1970ع جي شروعات وارن سالن جي ڳالهه آهي. هڪ ٻن ڏينهن بعد اسان جي جهاز جي سائيز جي جيئن ئي جيٽي خالي ٿي ۽ مالبردار ريل گاڏيون بندرگاهه ۾ داخل ٿيون ته اسان جي جهاز کي ٻاهران وٺي اچي بندرگاهه ۾ ان جيٽي وٽ بيهاريو جنهن جي ڀرسان ريل جا پٽا هئا جن تي پهرين مال گاڏي ڪنهن ڏورانهين شهر ۾ موجود جبل تان جابلو پٿر (Iron Ore) کڻي پهچي وئي هئي. اهي پٿر پنجن کان ويهه سيرن جا ٿيندا. انهن پٿرن سان پنهنجو ويهه هزار ٽن مال کڻڻ واري جهازکي ڀرائي آمريڪا جي بندرگاهه هوسٽن پهچڻو هو، جتي جي ڪنهن اسٽيل مل يا ڪنهن ٻئي ڪارخاني، جنهن جو آرڊر هو، انهن کي اهو پٿرڳاري لوهه ٺاهڻو هو.
بهرحال جهازن جا هئچ ڪور (ڍَڪَ)کولياويا. جهاز جي گدام کي هئچ (Hatch) سڏجي ٿو. ان جهاز ۾ پنج هئچ هئا. يعني هر هئچ ۾ چار هزار کن ٽن (4000000 ڪلو) سامان اچي سگهيو ٿي. هاڻ جڏهن لوڊنگ جو ڪم شروع ٿيو ته خبر پئي ته ريل گاڏي جن بوگين ۾ پٿر کڻي آئي هئي، اهي هيڪانديون وڏي سائيز جون هيون جن کي بندرگاهه واري ڪرين کڻي نٿي سگهي. دراصل هر سامان چاڙهائڻ جو پنهنجو طريقو ٿئي ٿو، جيڪڏهن بوگين ۾ اناج آهي ته اهو پمپن ذريعي بوگين مان ڪڍي جهاز جي گدامن ۾ ڦٽو ڪري سگهجي ٿو، جيڪڏهن رڍون يا ٻڪريون آهن ته تختا اڀا ڪري انهن مٿان انهن کي واڪ ڪرائي جهاز تي پهچائي سگهجي ٿو. پٿرن جهڙي سامان لاءِ ڪرين هڪ هڪ ڪري دٻو (بوگي) مٿي کڻي هئچ (گدام) جي کليل منهن مٿان جهلي اوندهو ڪري ٿي. ڪو زمانو هو- يعني 200 سال کن اڳ جڏهن اڃا ڪَلَ جا جهاز (آگبوٽ) ايجاد نه ٿيا هئا ته ڪلڪتي، چٽگانگ يا عدن جهڙن بندرگاهن مان اهڙو سامان لاهڻ ۽ چاڙهڻ لاءِ چار پنج سئو مزور قطار ڪري بيهندا هئا ۽ پٿر يا ڪوئلي جهڙو ڪارگو هڪ ٻئي کي ڏيندا ويندا هئا.
ٽي ڏينهن انتظار ڪرڻ بعد ٻي وڏي ڪرين بندرگاهه ۾ پهتي، هڪ ٻئي پويان ريل گاڏيون به اچڻ شروع ٿيون ۽ سامان سان جهاز کي مَس مَس ڀريو ويو. ڪنهن کي نقصان ٿيو ڪنهن کي فائدو؟ اسان جهاز هلائڻ وارا اهڙين حالتن ۾ خوش ٿيندا آهيون جو اسان کي ڪجهه ڏينهن وڌيڪ ڪناري جا گهمڻ ڦرڻ لاءِ ملي ويندا آهن. ڪناري جا ڏينهن اسان لاءِ آرام جا ڏينهن هوندا آهن .... نه طوفان، نه سامونڊي ڇتيون ڇوليون ۽ نه پيرن تي بيهي 4 ڪلاڪ ڏينهن جو 4 ڪلاڪ رات جو جهاز هلائڻ جي ڊيوٽي. بندرگاهه وارن جي اهڙين حالتن ۾ بي عزتي ۽ بدنامي ٿئي ٿي جو ان قسم جون خبرون پڙهي جهازن جا مالڪ ۽ مال گهرائڻ وارا واپاري اهڙي بندرگاهه مان مال گهرائڻ يا موڪلڻ کان توبنهن ڪن ٿا- نتيجي ۾ بندرگاهه وارن جي ڪمائي گهٽجيو وڃي جيڪا هو ڪرينن ۽ جيٽي تي جهاز بيهارڻ جي روز جي لکين رپيا مسواڙ مان حاصل ڪن ٿا. وٺن ٿا. ان کان علاوه پائلٽ ۽ ٽگ بوٽ مهيا ڪرڻ جي بندرگاهه وارا الڳ في وٺن ٿا. جهاز جي مالڪن جو وڏو نقصان ٿئي ٿو جو هنن کي فالتو ڏينهن جي مسواڙ ڏيڻي پوي ٿي پلس جهاز جي عملي جا پگهار، کاڌا پيتا ۽ ٻين سهولتن پٺيان خرچ، اهڙين حالتن ۾ جهازن جا مالڪ ڪمائڻ بدران ڪڏهن ڪڏهن نقصان ۾ هليا وڃن ٿا.