غلاميءَ تي پابنديءَ جو نتيجو
سندربن ٻيلو بنگلاديش جي ٽن ضلعن (کلنا، سَتَ خيرا ۽ باگرهٽ) ۽ انڊيا جي بنگال رياست جي ٻن ضلعن ۾ اچي ٿو. آئون جن به جهازن تي رهيس انهن مان ڪو به “ڪراچي- چٽگانگ” روٽ تي مقرر نه هو پر بنگلاديش ٿيڻ کان اڳ ۽ پوءِ ب،ه ٻه ٽي دفعا اتفاق اهڙو ٿيو جو جپان کان يا يورپ کان ايندي رستي تي، ڪنهن بندرگاهه مان چالنا (مونگلا) يا چٽگانگ لاءِ سامان ملي ويو ٿي جيڪو رستي تي انهن بندرگاهن ۾ لاهڻ تي اسان جي جهاز ران ڪمپنيءَ کي مفت ۾ ڀاڙو ملي ويو ٿي. مفت ۾ ان ڪري جو اسان جي جهاز جو خليج بنگال مان هونءَ ئي لنگهه ٿيو ٿي. اتر طرف هڪ ڏيڊ ڏينهن جي فالتو پنڌ تي اسان انهن بندرگاهن ۾ پهچي وياسين ٿي. هڪ دفعي ته برما جي بندرگاهه ينگون مان به سامان کڻڻ وياسين. هي سٺ واري ڏهاڪي جي آخري سالن جي ڳالهه آهي. 1968 يا 1969ع جي جڏهن ينگون اڃا انگريزن جي رکيل نالي رنگون سان سڏبو هو. اسان جو جهاز ننڍڙو هو- “پنجند” يا “مڪران” نالي. مڪران نالي اهو جهاز بعد ۾ جلدي Scrape ٿي ويو. ٻيو جيڪو مڪران جهاز ورتو ويو اهو ٽئنڪر ۽ تمام وڏو هو. برما (ميانمار) جو هي بندرگاهه (رنگون) هتي جي تاريخي ندي اراوادي ۾ اندر آهي. جتي مرتبان ۽ اراوادي نديون سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪن ٿيون، اهو سمنڊ جو حصو “خليج مرتبان” سڏجي ٿو. خليج مرتبان ۾ پهچي پوءِ وڌيڪ اندر هلڻ لاءِ پائليٽ جو انتظار ڪيوسين، جيڪو اسان کي ينگون (رنگون) بندرگاهه ۾ پهچائڻ لاءِ نديءَ اندر 30 کن ڪلو ميٽر وٺي آيو. نديءَ جو ڊيلٽا (ڇوڙ وارو علائقو) ۽ اندر نديءَ ۾ کوٽائي (Dredging) نه ٿيڻ ڪري وڏن جهازن لاءِ ينگون پهچڻ مسئلو ٿئي ٿو. ڪجهه رستي تائين ڪافي اونهائي آهي. وڏن جهازن کي ان جي ڇيڙي وٽ بيهاري سامان جو وڏو حصو بارجن ذريعي لاهي، جهازن کي هلڪو ڪيو وڃي ٿو. يعني بار لاهڻ ڪري جهاز مٿي کڄي ٿو اچي ۽ جهاز جو ڊرافٽ (سندس سمنڊ هيٺ اونهائي) گهٽجيو وڃي ۽ پوءِ ان کي تانگهي پاڻيءَ مان اندرين بندرگاهه ۾ آندو وڃي ٿو.
ٿائلنڊ جي “چائوفريا” ندي کڻي برما جي “اراوادي” نديءَ کان اونهي آهي پر اهڙي به اونهي ناهي جو هر سائيز جو جهاز بي خوف ايندو ويندو رهي. هڪ دفعي بئنڪاڪ مان سڄو جهاز کنڊ سان ڀرائي چين جي اتراهين بندرگاهه دائرين ۾ پڄائڻو هو. بئنڪاڪ جي بندرگاهه ۾ ڪرينن رستي ٻن ٽن ڏينهن اندر اڌ کن جهاز کي کنڊ سان ڀريو ويو ان بعد نديءَ جي ڇوڙ وٽ هڪ ٻيٽ تي اسان کي لنگر ڪيرائي بيهڻو پيو. پوءِ بارجن ذريعي بئنڪاڪ کان کنڊ کي آندو ويو ۽ جهاز جي ڊيرڪن ذريعي جهاز کي ڀريو ويو.
جن ملڪن جا بندرگاهه درياهه اندر ٿين ٿا انهن کي هر وقت اهو فڪر رهي ٿو ته جهاز جو ڊرافٽ گهڻو ته نه آهي يعني جهاز جو پاڻيءَ ۾ اندر حصو گهڻو ته نه آهي، ڇو جو جهاز جو ترو درياهه جي چيڪي مٽي واري تري سا ٿورو به رڳڙبو ته سُڪَ ٿي ويندو، پوءِ نه اڳيان چري سگهندو نه پٺيان، ماڳهين هن سوڙهي رستي کي ٻين جهازن جي اچڻ وڃڻ لاءِ بلاڪ ڪري رکندو ۽ پوءِ جهاز کي چورڻ لاءِ هن تان وچ درياهه مان سامان لاهي هلڪو ڪرڻ جو ڪم ڪرڻو پوي ٿو جيڪو وڏو ٽائيم وٺي ٿو ۽ وڏي خرچ وارو آهي. ان بعد جهاز کي يڪدم خشڪ گودي (Dry Dock) ۾ پهچائي ان جي هيٺين تري جي انسپيڪشن ڪرائڻي پوي ٿي. اهڙن گرائونڊ ٿي وڃڻ وارن حادثن ۾ جهاز جي تري کي وڏو نقصان رسي ٿو ۽ جهاز جي ٻڏڻ جو خطرو رهي ٿو. ان کان علاوه انجڻ کي به وڏو نقصان رسي ٿو. مطلب ته جهاز جي مالڪ ۽ پورٽ اٿارٽيز جي واسطيدار عملدار جي هارٽ اٽئڪ جا قوي چانس ٿين ٿا. مالڪ کي وڏي خرچ ڪري ۽ بندرگاهه وارن کي ان ڪري ته هنن جهاز کي نديءَ ۾ آڻڻ کان اڳ چڱي طرح چيڪ ڇو نه ڪيو ته ان جو ڊرافٽ ڇا هو ۽ پائليٽ وچ سير وٺي ان کي ڇو نه هلايو.
خليج بنگال وارو سمنڊ طوفانن، سائڪلونن- ويندي سونامين کان مشهور آهي. هڪ دفعي ريڊيو آفيسر موسم جي رپورٽ صحيح نه ڏني ۽ اسان جو جهاز خليج بنگال ۾ طوفان جي اک ۾ اچي ويو- يعني طوفان جي وچ ۾ جتي هوائن جو تمام گهڻو زور هو. انهن ڏينهن ۾ اڄ وارا اوزار اڃا ايجاد نه ٿيا هئا جيڪي لمحي لمحي جي خبر ڏين ٿا. انهن ڏينهن ۾ جهاز تي هڪ ريڊيو آفيسر هوندو هو جنهن جو ڪم ڪناري جي موسم کاتي وارن کان ايندڙ طوفانن جي ڄاڻ وٺڻ هوندي هئي ـــــ جيڪا هو ڪڏهن ڪڏهن صحيح نه وٺي سگهندو هو. اسان انڊامان سمنڊ ۾ هئاسين. جهاز ۽ پاڻ کي بچائڻ لاءِ اسان چاهيو ته ينگون جو رخ ڪريون پر ينگون بندرگاهه وارن اسان کي اندر اچڻ لاءِ آڌر ڀاءُ ڪرڻ بدران سمنڊ جي ان حصي”گلف آف مرتبان” ۾ به بيهڻ نه ڏنو. اصل چون ته “ڀڄي پاسو ڪريو، جي جهاز ٻڏندانو ته ماڳهين اسان جو بندرگاهه بلاڪ ٿي ويندو“. دراصل وچ سمنڊ اونهو هجڻ ڪري جهاز اتي ٻڏي ٿو ته سمنڊ جو ترو اونهو هجڻ ڪري ٻڏل جهاز مٿان ٻيا جهاز لنگهيو وڃن، پر ڪناري جي ڀر وارو سمنڊ- خاص ڪري ندين جي ڇوڙ وارو حصو ايترو اونهو نٿو ٿئي. جهاز ٻڏڻ تي جيسين ان جي پوزيشن نقشن ۾ اچي ۽ سڀني جهازن کي اطلاع ٿئي تيسين ڀُل ۾ ان ٻڏل جهاز سان ٽڪرائي ٻيا به ڪيترائي جهاز ٻڏيو وڃن.
هتي پڙهندڙن جو اهو مونجهارو به دور ڪرڻ چاهيان ٿو ته خليج بنگال، خليج مرتبان، انڊامان سمنڊ ڪهڙا آهن. دراصل خليج بنگال هندي وڏي سمنڊ جو هڪ حصو آهي جيئن اسان وارو ڪراچي وارو عربي سمنڊ به ان هندي وڏي سمنڊ جو حصو آهي. انڊامان سمنڊ وري خليج بنگال واري سمنڊ جي اوڀر جو حصو آهي جيڪو برما ۽ انڊامان ٻيٽن جي وچ ۾ آهي ۽ خليج مرتبان وارو سمنڊ انڊمان سمنڊ جو اهو ننڍڙو حصو آهي جنهن ۾ برما جي اراوادي ندي ڇوڙ ڪري ٿي ۽ ڊيلٽا (ٽڪور) ٺاهي ٿي. انگريز شاعر رڊيارڊ ڪپلنگ جي مشهور شعر بعد برما جي هيءَ اراوادي ندي “دي روڊ ٽُ منڊالي” به سڏجي ٿي. منڊالي، ڀامو ۽ Myitkgina اراوادي ندي جا ڪجهه مشهور شهر آهن جيئن اسان وٽ ڪوٽڙي، سن، سکر، روهڙي سنڌو نديءَ جا شهر آهن. اراوادي ندي 2210 ڪلو ميٽر (1373 ميل) ڊگهي آهي.
هڪ ٻيو دفعو به خليج بنگال ۾ انڊامان ٻيٽن وٽان لنگهندي اسان جو جهاز رف سمنڊ ۽ طوفانن جي حوالي ٿي ويو. سڄي رات سامونڊي ڇوليون جهاز کي سَٽينديون رهيون- ڄڻ ڪنهن نازڪ ڪار کي مترڪن سان ڪٽيو وڃي. اسان جهاز هلائڻ وارن جي به حالت خراب ٿي وئي. سمجهه ۾ نه اچي ته جهاز کي ڪهڙي پاسي ڪجي ۽ اها به خبر نه ته هيءَ مصيبت ڪيترا ڏينهن اسان سان گڏ رهندي. جهاز تي چڙهيل ڪارگو جيڪو بندرگاهه ڇڏڻ کان اڳ چڱي طرح ٻڌو وڃي ٿو اهو به مختلف هنڌن تان کلڻ ڪري جهاز جي Stability (بئلنس) خراب ٿيڻ لڳو. اهڙي حالت ۾ اڳيان يا پويان موٽڻ بدران ڪنهن ڪنڊ پاسي ۾ پناهه وٺڻ ضروري ٿيو پوي. چوڌاري سمنڊ ئي سمنڊ بس انڊامان ٻيٽ ئي ڀر ۾ هئا. ڀڄي ڊڪي اچي ڏکڻ انڊامان ٻيٽ کان نڪتاسين جتي هن تڙ جو وڏو بندرگاهه “پورٽ بليئر” آهي. ايمرجنسيءَ ۾ دشمن ملڪ جي بندرگاهه ۾ به اچي سگهجي ٿو ۽ سمنڊ ۾ ٻڏندڙ کي بچائڻ هر جهاز جو فرض آهي. اهي بين الاقوامي قانون آهن جيڪي دنيا جي هر ملڪ سان لاڳو آهن.