ميڊيڪل جو سفر
مئٽرڪ ۾ اچڻ کان سال ڏيڊ اڳ، اکين جي چيڪ اپ ڪرائي هيم، اسٽيشن روڊ تي، جتي سري گهاٽ وارو رستو ملي ٿو اتي هڪ عينڪن جو دڪان هو جتي ڊاڪٽر جي پرچي ڏئي چشمي لاءِ چيوسين جيڪو ٽن ڏينهن بعد تيار ٿيڻ تي کڻڻ آياسين ته منهنجي مامي امان الله سومري، جنهن سان گڏ آيو آيو هوس، ڀر واري دڪان تان واچ ورتيهئي. دڪان جي قداور نوجوان مالڪ لاءِ مامي ٻڌايو ته هن جو دوست آهي (يا شايد ڪلاس ميٽ رهيو هو). هڪ ٻه دفعا مامي فردوس سئنيما ۾ فلم ڏيکاري هئي ته سندس اهو دوست ۽ هڪ ٻيو جنهن جو حيدر چوڪ وٽ دوائن جو دڪان هو، اهي به هن سان گڏ هئا. پهريون وارو مصطفيٰ قريشي هو جنهن پوءِ فلمن ۾ ڪم ڪيو ۽ سنڌ جي مشهور ڳائڻي ربينا سان شادي ڪئي ۽ ٻيو منهنجي ڪلاس ميٽ مصباح الحق ميمڻ جو ڀاءُ انعام الحق هو- شرجيل ميمڻ جو والد. بهرحال ڳالهه عينڪ جي پئي ڪيم جيڪا سال کن بعد ڀڄي پئي نيٺ هڪ ڏينهن اسان جي انگريز پرنسپال کي خبر پئي ته مونکي ڪاليج جي روزانو حيدرآباد ويندڙ وئن ۾ سول اسپتال موڪليو. وئن جي ڊرائيور مونکي نور محمد هاءِ اسڪول وٽ اچي لاٿو. رسيس جو ٽائيم هو اسڪول جا شاگرد ٻاهر نڪري مختلف گاڏن تي رکيل شيون خريد ڪري رهيا هئا. رستن تان رنگ برنگي ڪارون، بسون، ٽانگا لنگهي رهيا هئا. (حيدرآباد ۾ اڃان رڪشا وجود ۾ نه آئي هئي)، هڪ ٽانگي تي نئين آيل فلم جو بورڊ رکيل هو ۽ لڳل لائوڊ اسپيڪر تان گانو وڄي رهيو هو ۽ فلم جا اشتهاري پنا ٽانگي ۾ ويٺل همراهه ورهائي رهيو هو. آئون ڪا دير چيلهه تي هٿ رکي هڪ هڪ شيءِ کي غور سان ڏسندو رهيس. ڏاڍو مزو اچي رهيو هو. مونکي پهريون دفعو احساس ٿيو ته دنيا ته آزاد آهي. هڪ اسان ئي ڪئڊٽ ڪاليج جي قيد خاني ۾ آهيون جتي ڪا رنگيني ناهي. ڪو سائو وڻ به نظر نٿو اچي. چوڌاري پٿر ئي پٿر ۽ خشڪ نظارو آهي. پيٽارو ۾ شفٽ ٿئي ٻه سال کن ٿيا هئا. پوکيل چند وڻ اڃان اسان جي قد جيڏا به نه ٿيا هئا. پاڻيءَ جو به مسئلو هو. اسان انسانن جون ئي ضرورتون پوريون نٿي ٿيون- وڻ ۽ ڇٻر ته ٿي پوءِ جي ڳالهه.
آئون روڊ ٽپي سول اسپتال ۾ آيس. هِن هُن کان پڇا ڪرايم ته اکيون چڪاس ڪرائڻيون اٿم. هڪ پاڻ جيڏو ڇوڪرو ملي ويو. هن ٻڌايو ته هو شهدادڪوٽ جو آهي ۽ ٻئي سال جو ميڊيڪل شاگرد آهي. هو شايد ڪلاس اٽينڊ ڪرڻ پئي ويو پر مونکي مونجهاري ۾ ڏسي هن مونکي ساڻس گڏ هلڻ لاءِ چيو ۽ سڌو اکين جي ڊاڪٽر وٽ وٺي آيو. اکين جي ڊاڪٽر جي پڪ نه اٿم ته ڪهڙو هو. شايد ڊاڪٽر ايم ايم حسن نالو هوس. هن منهنجي ٻنهي اکين ۾ دوا جا ڦڙا وجهي پوءِ ڪجهه دير ترسائي اکين کي ٽارچ سان ڏٺو ۽ پوءِ ڪاري پيتي کولي ان ۾ رکيل شيشا فريم تي چاڙهي مونکان سامهون ڀت تي لڳل چارٽ تي لکيل اکر پڙهائيندو رهيو. آئون هن اکين جي ڊاڪٽر ۽ سندس واحد ملڪيت شيشن (Lenses) جي پيتيءَ مان ڏاڍو متاثر ٿيس ته هن ڪيئن ته منهنجي اکين جو نمبر ڳولي ورتو ۽ مونکي نمبر لکي ڏنو.
مونکي اکين جي ڊاڪٽر وٽ وٺي ايندڙ شهدادڪوٽ جي همراهه کان موڪلايم ۽ سندس ٿورا مڃيم ته هن منهنجي ڪيڏي مدد ۽ رهنمائي ڪئي. هن سان اڄ تائين سلام دعا آهي ۽ آئون سڄي زندگي ڏسندو اچان ته هن شخص نه فقط منهنجي پر سڄي زندگي ماڻهن جي مدد ڪندو آيو آهي. هو ايمانداريءَ سان ۽ بنا لالچ جي مريضن جي خدمت ڪندو آيو آهي. قدرت به سندس هٿ ۾ شفا ڏني آهي. وڏي عمر ڪري هاڻ اسپتال ۾ نٿو ويهي ته مريض سندس گهر جو به اچيو دروازو کڙڪائين. سڄي زندگي هن ڳوٺ ۾ رهي ماڻهن جي خدمت ڪئي. هاڻ ڪراچيءَ ۾ اچي رهيو آهي ته اتفاق سان منهنجي ئي پاڙي ۾ آيو آهي ۽ اڪثر ساڳي مسجد ۾ ملاقات ٿئي ٿي. سندس نالو آهي ڊاڪٽر محمد صالح شيخ.
هتي اهو لکندو هلان ته منهنجي پيٽارو وارن ڏينهن ۾ لياقت ميڊيڪل ڪاليج ۾ مٿيون اکين جو ڊاڪٽر ايم ايم حسن ۽ هڪ ٻيو ڊاڪٽر عقيل بن عبدالقادر ٽاپ جا آءِ اسپيشلسٽ هئا. ڊاڪٽر عقيل لاءِ بعد ۾ ٻڌوسينته قادياني هجڻ ڪري هن جو ڪنهن قتل ڪيو. ساڳي طرح اسان جي پيٽارو جي ڪلاس ميٽ محمد سميع جادران جي والد جو پڻ ان بنياد تي قتل ڪيو ويو ته هو قادياني هو. سميع جي فئمليءَ جو تعلق قاضي احمد سان هو. والد جي قتل بعد هو آمريڪا لڏي ويا. هتي اهو به لکندو هلان ته منهنجي هن ڪلاس ميٽ پنجابي سيٽلر هجڻ جي باوجود نه فقط سنڌي ڳالهائي ٿي پر هن سنڌ ۾ هجڻ دوران ۽ ان بعد آمريڪا ۾ به جيتري سنڌين جي مدد ڪئي اوتري پنهنجن به نه ڪئي هوندي. پاڻ ٽي سال کن اڳ 72 سالن جي ڄمار ۾ ورجينيا (USA) ۾ گذاري ويو.
مٿين اکين جي ڊاڪٽرن بعد سنڌ ۾ ڊاڪٽر صالح ميمڻ وڏو نالو پيدا ڪيو آهي. پاڻ اڃان حيات آهي. هو وڏو عرصو سعودي عرب ۾ به رهيو. ڪراچيءَ ۾ هُو آصف زرداريءَ جو پاڙيسري ٿي رهيو پر شايد کيس اتي رهڻ نه ڏنو ويو. هو پنهنجي فيلڊ ۾ بيحد قابل، ايماندار ۽ نيڪ انسان مڃيو وڃي ٿو. گهڻو گهڻو پوءِ ڊاڪٽر مجاهد صديقي به ان فيلڊ ۾ نالو پئدا ڪيو ۽ اڃان تائين مريضن جي هن وٽ رش رهي ٿي. مجاهد ڊاڪٽر اسان جي عمر جو آهي. اسان انهن پوڙهن ڊاڪٽرن جي ڳالهه ڪري رهيا هئاسين جيڪي LMC ۾ شروع وارن سالن ۾ هئا ۽ اسان مئٽرڪ انٽر ۾ هئاسين. يعني 1960ع جي ڳالهه ڪري رهيا آهيون. انٽر بعد 1963ع ۾ مئرين انجنيرئنگ پڙهڻ لاءِ آئون مشرقي پاڪستان (هاڻ بنگلاديش) جي شهر چٽگانگ ۾ ويس. چٽگانگ پيٽارو جي بلڪل ابتڙ شهر لڳو. پيٽارو ۾ رڳو ٺوڙها جبل، سياري ۾ سخت سيءُ، اونهاري ۾ گرمي هئي پر رات جو ٿڌيون ۽ تيز هوائون ٿي لڳيون، گهٽ ۾ گهٽ انهن ڏينهن ۾ مڇر نه هئا ۽ اسان ورانڊي ۾ کٽون ڪڍي سمهندا هئاسين. مينهن جي ڦڙي ٻه سانوڻيءَ جي موسم ۾ ڪڏهن پئي ٿي. چٽگانگ ۾ ڏينهن جو به گرمي ته رات جو به رُگهه، سياري ۾ به سيءُ نه برابر. ٻارهو ئي مينهن جا وسڪارا، گهم (Humidity) تمام گهڻي، چوڌاري وڻ وڻڪار ۽ گاهه ايترو جو جورابن مان به پار ٿي چڀندو هو. مونکي بارش ۽ ساوڪ ڏاڍي وڻي ٿي پر گهم جي ڪري سخت مٿي ۾ سور رهيو ٿي، پر ڪو ڊاڪٽر سمجهي نه پئي سگهيو ته ڇو ٿو رهي. سال جي ختم ٿيڻ تي ڳوٺ آيس. ڪنهن چيو اکين جي تڪليف ڪري آهي. ڪراچيءَ ۾ اکين جي ڊاڪٽر رضوي وٽ ويس. هن عينڪ جا ٻه دفعا لينس بدليا ڪجهه فرق نه ٿيو. ان بعد دماغ جي ڊاڪٽر جمعي وٽ ويس. هو ڪراچيءَ جو مشهور پارسي ڊاڪٽر هو. دوائون لکي ڏنائين پر ڌڪي تي، ڪو فرق نه پيو. ٻه مهينا موڪلون ختم ٿيڻ تي پهچي ويون. نڪ بند رهيو ٿي، ڪنهن چيو حيدرآباد ۾ ENT جي ڊاڪٽر جعفريءَ کي ڏيکار. تنهن يڪدم چيو ته گهم جي ڪري Nasal Congestion ٿي آهي- نڪ جي اندرين هڏي وڌيل لڳي ٿي، ان ڪري اهو مسئلو آهي. ان ڪري هڏيءَ کي ٿورو ڪٽڻو پوندو. مون حامي ڀري، صدر ۾ ڊاڪٽر فهميده وارن جي بيل ايئر (Belair) اسپتال ۾ هن آپريشن ڪئي ٻه ڏينهن رهڻ بعد ڊسچارج ٿيڻ تي هالا آيس ۽ ٽي ڏينهن ٻيا رکي چٽگانگ روانو ٿيس.
چٽگانگ ۾ هاڻ فرحت محسوس ڪرڻ لڳس. ڊوڙڻ ڊڪڻ، Sailing, Rowing ۾ ٿڪاوٽ ۽ مٿي ۾ سور نه ٿيڻ لڳو. دل ۾ چيم ڊاڪٽر جعفري واهه جو ڊاڪٽر نڪتو. ڪجهه سالن بعد صدر ڪراچي ۾، انڪلسريا اسپتال جي سامهون مون سندس نالي جو بورڊ ڏٺو. وڃي مليومانس. ڪجهه سالن بعد پنهنجي ڀائٽي عبدالودود جي ٽانسلز جي آپريشن لاءِ ان جي ڪلينڪ ۾ پهتس ته خبر پئي ته ڊاڪٽر جعفري گذاري ويو آهي. هاڻ سندس پٽ ENT جو سرجن آهي جنهن عبدالودود جي آپريشن ڪئي. پيءُ وانگر مونکي پٽ به قابل لڳو. سندن تعريفون اڄ به سندن شاگرد ڪن ٿا.
مٿين ڊاڪٽرن کان علاوه انهن ڏينهن ۾ قابل آرٿو پيڊڪ سرجن علي محمد انصاري به هو جنهن پڙهايو ٿي. سندس ٽڪر جو آرٿو سرجن گهڻو گهڻو پوءِ ڊاڪٽر جوکيو ٿيو جنهن کي سعودي عرب جو شاهي خاندان به گهرائيندو رهي ٿو. منهنجو جيتوڻيڪ ميڊيڪل سان واسطو ناهي پر ٻن ٻين ڊاڪٽرن/پروفيسرن جي به ايڏي هاڪ هئي جو انهن جي نالن کان سنڌ جا ماڻهو واقف هئا. هڪ گائني جو پروفيسر ڊاڪٽر سالار عزيز ۽ ٻيو جنرل فزيشن ڏيپلي جو ڊاڪٽر صالح ميمڻ. ڊاڪٽر صالح اديب پڻ هو. هن کي نه فقط ادب سان چاهه هو پر هو ڪيترن سنڌي رسالن جي مالي مدد پڻ ڪندو هو. منهنجي هن سان آمريڪا جي بندرگاهه بالٽيمور ۾ تفصيلي ملاقات ٿي هئي جتي هو ڪا ميڊيڪل ڪانفرنس اٽينڊ ڪرڻ آيو هو ۽ آئون جنهن جهاز تي انجنيئر هوس، اهو اتي هفتي ٻن لاءِ لنگر انداز هو.
1960ع واري ڏهاڪي جا شروعاتي سال اڄ جي سالن سان ٿا ڀيٽجن ته ان وقت تائين دنيا ميڊيڪل سائنس ۾ ترقي ضرور ڪئي هئي پر اڄ جيتري هرگز نه. هالا ۽ مٽياريءَ جهڙن شهرن ۾ اڃان به ٻارن کي ٺڪر جي پاٽ تي ويهاري ڳوٺ جي حجام طُهر ڪيو ٿي.
هالا جي هڪ همراهه جو ٻڌوسين ته هو پنهنجي ٻار جو طُهر حيدرآباد جي سول اسپتال مان ڪرائي آيو آهي. ان ڳالهه اسان جي ڳوٺ جي ماڻهن کي حيرت ۾ وجهي ڇڏيو. ڪي ڏينهن ٽيڪا ٽپڻي پئي هلي ته آيا ڊاڪٽر به طهر ڪري سگهن ٿا ڇا؟ خبر ناهي ڪيئن ٿا ڪن. پاٽ تي ته نه ويهاريندا هوندا. خبر ناهي پنهنجي آفيس جي ٽيبل تي طهر ڪن ٿا يا آپريشن ٿيٽر ۾ بيڊ تي. ضرور بيهوشيءَ جي سئي هڻي طهر ڪندا هوندا ۽ ڪيترا دٻيل دٻيل لفظن ۾ اهو سوال به اٿارڻ جي ڪوشش ڪري رهيا هئا ته ڊاڪٽر وارو طهر حجام جي طهر وانگي اسلامي ٿيو يا حرام... پر سٺو ٿيو جو انگريزي پڙهڻ کي ڪفر يا ڳوٺ ۾ پهريون دفعو بجلي لاءِ لڳل Poles کي ڪفر چئي بند ڪرائڻ لاءِ ڪنهن مولويءَ فتوا نه ڏني ۽ هڪ ٻئي پويان طهر لاءِ حيدرآباد سول اسپتال وڃڻ بعد يڪدم ماڻهو سمجهي ويا ته هي ڪم ته بيحد اعليٰ ۽ آسان آهي. طهر بعد حجام جيڪو ٻُڪ ڦلهير جو ٿو ڇٽي ۽ ڪڏهن ڪڏهن زخم ڇٽي نٿو ان کان ڊاڪٽر طرفان ائنٽي سيپٽڪ طور استعمال ڪيل دوا جو مک بهتر آهي.
بهرحال پاڻ انهن ڏينهن- يعني 1960ع وارن ڏينهن جي مشهور اکين جي ڊاڪٽرن، علاج ۽ ميڊيڪل ٽيڪنالاجيءَ جي جديدپڻي جي ڳالهه ٿي ڪئي. اکين جي ڊاڪٽر لينسز (Lenses) جي پيتي ٿي کولي ته مريض Impress ٿي ويو ٿي، ڇو جو عام طرح فٽ پاٿ تي وڪڻندڙ عينڪن واري کان ضرورتمندن ڌڪي تي عينڪ وٺي گذر ٿي ڪيو. انهن ڏينهن ۾ اسان جي پاڙي جو هڪ همراهه Cataract جي آپريشن ڪرائي هئي. سٺ پنجهٺ سالن جي هن همراهه ٻڌايو ته هن آپريشن ۾ ڪيڏي تڪليف اچي ٿي. اکين جو ڊاڪٽر ڇريءَ سان ٿورو چيهڪ ڏئي پوءِ چمٽي سان اک جو مٿيون پڙدو ڇڪي ٻاهر ڪڍي ٿو ڇو جو وڏي عمر ۾ اهو پڪو ۽ ڌنڌلو ٿيو وڃي ۽ نظر گهٽجيو وڃي. هيءَ آپريشن ڪرائڻ ۾ دير ڪرڻ سان ماڻهو انڌو به ٿي سگهي ٿو. بهرحال اها هئي روداد جيڪا مريض پنهنجي سمجهه مطابق ٻڌائي. اصل ۾ ان وقت اها آپريشن ڪيئن ٿيندي هئي، اهو ته هڪ ڊاڪٽر ئي ٻڌائي سگهي ٿو. ان ۾ لوڪل طرح بيهوش ڪيو ويو ٿي يعني فقط ان عضوي کي يا سڄي ماڻهوءَ کي. آئون نٿو سمجهان ته اها ان دور ۾ به ڪا ميجر آپريشن چئي وئي ٿي جو ان ۾ ڪو حياتي وڃڻ جو خطرو نٿو چئي سگهجي، پر اسان جي پاڙي جي همراهه جي ٻڌايل هن ڪٿا سان اسان ٻار جيڪي نائين ڏهين ڪلاس ۾ هئاسين، ٻڌي گهٻرائجي وياسين. ٻي ڳالهه اها ته انهن ڏينهن ۾ جيڪو اها آپريشن ڪرائيندو هو، اهو مهينو کن اونداهي ڪمري ۾ ويهندو هو. ان ڪري چيو ويندو هو ته اکين جي آپريشن سياري ۾ ڪرائجي جو گرميءَ ۾ ڦٽ اٿلي پوي ٿو يعني Infection ٿي سگهي ٿو. آپريشن واري همراهه کي مهينو کن اونداهي ڪمري ۾ رهڻ کان علاوه مڇي، پلو، آچار، ڇانهين جهڙين شين کائڻ کان پرهيز ڪرڻي پئي ٿي.
مون تي ننڍپڻ ۾ ان آپريشن جو اهڙو ته خوفائتو اثر ويٺو جو اهو هر وقت منهنجي مٿان سوار رهڻ لڳو ته وڏي عمر ۾ بچڻ مشڪل آهي. هر وقت اکين جو ڊاڪٽر تاڻيندو وتندو هوس. اسان جو ننڍپڻ جو دوست شهدادڪوٽ قمبر جو ڊاڪٽر صالح شيخ ڪراچي ايندو هو ته ڪڏهن ڪڏهن اسان جي ڀيڻوئي (مٽيارن جي فضل صديق شيخ) جي گهر هن سان ملاقات ٿي ويندي هئي جنهن سان هن جي دوستي مون کان به اڳ جي هئي جڏهن هو حيدرآباد جي ڦليلي واري ڪاليج ۾ پڙهندا هئا. هڪ دفعي ڀيڻ جي گهر ويس ته ڊاڪٽر صالح فئمليءَ سان آيل هو. هن پنهنجي پٽ کي ملائيندي چيو ته هن کي مون سان گڏ فوٽو ڪڍرائڻ جو شوق آهي. ان ئي دفعي صالح کي چيم ته آرمي ۾ وڃڻ يا جنرل فزيشن ٿيڻ بدران اکين جو ماهر ڊاڪٽر ٿين ها ته اسان تو جهڙي نيڪ ماڻهوءَ کان آپريشن ڪرائيندي سڪون محسوس ڪريون ها.
ڊاڪٽر صالح کلندي چيو ته هاڻ اسان پوڙها ٿي وياسين منهنجو هي پٽ طارق انشاءَ الله آءِ اسپيشلسٽ ٿيندو. ان وقتطارق سليم ٿرڊ ييئر ۾ هو. طارق کي لڳي ٿو ته فوٽو ڪڍرائڻ جو ته شوق هو (۽ اڄ ڏينهن تائين اٿس) پر محنت ڪرڻ جو به. هن پنهنجي ڪاليج چانڊڪا مان ٽاپ ڪيو. هائوس جاب ڪرڻ بعد اعليٰ تعليم لاءِ کيس انگلينڊ جي اسڪالرشپ ملي ۽ هو اکين جو ماهر ڊاڪٽر ٿي موٽيو. کيسانگلينڊ وارن به نٿي ڇڏيو پر هو هميشه پنهنجي ملڪ ۾ نوڪري ڪرڻ کي ترجيح ڏئي ٿو. هڪ ڏينهن آئون به هن وٽ اکيون ڏيکارڻ ويس. سندس اسٽائيل، ڄاڻ ۽ پراعتماد نموني مان ڏاڍو متاثر ٿيس. عينڪ جو نئون نمبر ڏئي چيائين ته اکين جو موتيو اڃان پڪو ناهي- سال کن ته گذار، ان بعد چڪاس ڪندس. ائين سال سال ڪندو ڪم ڇهن ڇهن مهينن تي پهتو. ان دوران منهنجي ڪيترن، مونکان ننڍن، ڊاڪٽر طارق کان آپريشن ڪرائي. مون اهو ئي پئي سوچيو ته ٿي سگهي ٿو منهنجو موتيو پچي ئي نه ۽ آئون ائين صاف ڏسندو رهان، پر نه هڪ سال جڏهن آئون 73 سالن جو ٿيس ته تيزيءَ سان نظر جهڪو ٿيڻ لڳو. ڊاڪٽر طارق کي اکيون ڏيکارڻ تي هن ۽ ان وقت بيٺل ڊاڪٽر صالح ميمڻ جي ناٺي ڊاڪٽر فتاح ميمڻ جيڪو اک جي پٺئين حصي جي آپريشن جو ماهر آهي، تنهن به ڏسي چيو ته بهتر ٿيندو هاڻ آپريشن ڪرائي ڇڏيو.
هفتو کن رکي مقرر ڏينهن تي آپريشن واري اک ۾ ڊاڪٽر طرفان ٻڌايل Eye Drops وجهي اچي ويٺس. ڊاڪٽر جيتوڻيڪ نفسياتي طور اهو چئي مونکي تيار ڪري ڇڏيو هو ته آپريشن ۾ ڪي ٻه چار منٽ به مس ٿا لڳن ۽ ڪا تڪليف نٿي ٿئي. رڳو قدرتي خراب ٿي ويل Lens (شيشو- جنهن کي عربي، فارسي ۽ اڙدو ۾ “عدسه” ٿو سڏجي) جيڪو Bio-Convex شڪل جو ٿو ٿئي- يعني جنهن جا ٻئي پاسا اڀاميل پيٽ جهڙا ٿين ٿا، ڪڍي پلاسٽڪ جو جڙتو لينس ان جاءِ تي رکڻو اٿم. پر سچي ڳالهه اها آهي ته جڏهن آپريشن لاءِ ويٺل ٻين ٻن ٽن پوڙهن سان گڏ اچي ويٺس ته آپريشن لفظ جو خوف اهڙو آهي جنهن کان آئون به پاڻ کي بچائي نه سگهيس ۽ جيئن جيئن منهنجو نمبر ويجهو ٿيڻ لڳو آپريشن جو ڊپ مون تي وڌيڪ طاري ٿيڻ لڳو ۽ دل ۾ سوچيم ته غلطي ڪيم. ڊاڪٽر جي ڏسيل Eye Drops سان گڏ هڪ اڌ وئليم ياليڪسٽونل جي گوري به ڦڪي اچان ها ته منهنجي لاءِ بهتر هو. دماغ ۾ ڊيڄوڙو پئدا ڪرڻ واريون ڳالهيون مون تي حاوي نه ٿين ها جيئن ته ڊاڪٽر سور کان بچائڻ لاءِ لوڪل بيهوشيءَ لاءِ خبر ناهي اک جي اندر سئي هڻندو يا پاسي کان، جيئن ڊاڪٽر ڏند ڪڍڻ مهل ڏند جي ڀرسان مهاڙن ۾ هڻندو آهي. اک مان پراڻو، ڌنڌ لڳل قدرتي لينس خبر ناهي چيهڪ ڏئي چمٽي سان ڪڍندو يا ڏند جي فلنگ ڪرڻ وانگر اهو لينس ڊرل ذريعي ڀور ڀور ڪري ڪڍندو.... بهرحال ڊڄندي ڊڄندي آپريشن ٿي وئي. واقعي آپريشن تي ٻه چار منٽ مس لڳا باقي فالتو منٽ آپريشن ٿيٽر وارو چوغو ۽ چمپل پائڻ ۾. پر اهي چند منٽ سخت ڇڪاءَ (Tension) ۾ رهيس. طارق (ڊاڪٽر) پڇيو ته ڪيئن لڳو؟ چيومانس ته “اڄ اها ڄاڻ ٿي اٿم ته ائٽلانٽڪ سمنڊ تي طوفاني راتين ۾ جهاز هلائڻ کان علاوه زندگيءَ ۾ ٻيا به ڪي خوف آهن.” طايق ٽهڪ ڏيندو رهيو. هفتي کن بعد ٻي اک جي به آپريشن ٿي. منهنجو جهان روشن ٿي ويو. ڄڻ قدرت هڪ دفعو وري اکين جو تحفو ڏئي ڇڏيو. آپريشن کان اڳ نور اهڙو ڌنڌلو ٿي ويو هو جو امت، جنگ، ڪاوش اخبار ته ڇا پر وڏن اکرن واري عبرت اخبار به چشمي سان به پڙهي نٿي سگهيس ۽ مونکي لڳو پئي ته هاڻ جيڪي لکيم سو لکيم. پر يارو ماڊرن سائنس اهڙا ته جڙتو لينس (Intraocular Lens) ايجاد ڪيا آهن جو چنجهي لالٽين جي روشنيءَ بدران هر ڪمرو ائين روشن نظر لڳو جيئن سفيد ٽيوب لائيٽ جي روشنيءَ ۾ هجي، ۽ لکڻ لاءِ هڪ دفعو وري اتساهه پيدا ٿي پيو. هفتي ڏيڊ کان پوءِ اکين جي چيڪ اپ لاءِ ويس ته ڊاڪٽر طارق کي چيم ته هاڻ وري لکڻ شروع ڪيو اٿم ۽ هاڻ جيڪي لکندس اهو تو طرفان به گفٽ سمجهندس جيتوڻيڪ آپريشن کان اڳ مون سوچيو به نه هو ته آئون وري ساڳي دنيا ۾ اچي ويندس. خوف کان منهنجي حالت خراب هئي. ڊاڪٽر طارق کلي چيو “خبر اٿئي مون هزارين آپريشنون ڪيون آهن پر هڪ توهانجي ۽ هڪ پنهنجي والد (ڊاڪٽر صالح شيخ) جي آپريشن مهل ٽينشن ۾ رهيس. سڄي رات ٽيليفون جي گهنٽي وڄڻ تي مونکي ڊپ ٿيو ٿي ته الله خير ڪري الطاف جو فون نه هجي- ڇو جو هر سرجن پنهنجن جي آپريشن ڪرڻ مهل ٿورو گهڻو ضرور نروس ٿيو وڃي، پر شڪر آهي جو توکي به ڪا شڪايت نه رهي، نه ته پنهنجائپ ۾ گلا ٿي پوي ها.“
ها، مونکي البت ڊاڪٽر طارق اها شڪايت ضرور رهي ۽ مون لاءِ حيرت جي ڳالهه هئي ته آپريشن بعد هن منهنجي اک مٿان ڪو کوپو نه چاڙهيو جيڪو مون ضروري ٿي سمجهيو ته هيڏي وڏي ڪم بعد آخر ماڻهن کي ته خبر پوي ته اک جي آپريشن ڪرائي اٿم. مون اڃان ويجهڙائيءَ ۾ ڪنهن کي اک مٿان ٽيپ سان چنبڙيل کوپو ڏٺو هو ۽ هن ٻڌايو هو ته هن هڪ ڏينهن اڳ آپريشن ڪرائي آهي. مون ڊاڪٽر کان هڪ دفعو وري ان بابت پڇيو ته ڇا اک کي بند نه رکان؟
”نه نه- بلڪل نه سائين. ٻنهي اکين سان پيا ڏسو. هي اهو زمانو ئي نه آهي جنهن ۾ اک ٽي ڏينهن ٻڌي ڇڏبي هئي” دل ۾ چيو ته مون ته اهو دور به ڏٺو جنهن ۾ مريض موتئي جي آپريشن- جيڪا هينئر هڪ معمولي ڳالهه سمجهي وڃي ٿي، جي ڪرائڻ بعد هفتو کن سور جون دانهون ڪندو هو ۽ مهينو کن اونداهي ڪوٺيءَ ۾ ويهندو هو.
هاڻ ته سائين ماڊرن ٽيڪنالاجي، مشينن ۽ ڄاڻ رکندڙ ڊاڪٽرن ذريعي اک جي موتئي (Cataracts) جي آپريشن نه فقط آسان ۽ بنا تڪليف جي ٿي پئي آهي پر IOL لينس لڳائڻ سان پهرين جي لڳل عينڪ مان به جان ڇٽيو وڃي. لوڪل Anaesthesia (يعني اک جو اهو حصو کيرو ڪرڻ لاءِ سئي هڻڻ جي به ضرورت ناهي. آپريشن کان اڳ ٻه يا ٽي دفعا اهي خاص قسم جا Eye Drops وجهڻ سان اک جو اهو حصو کيرو ٿيو پوي ۽ مريض کي آپريشن دوران ڪو سور محسوس نٿو ٿئي. اک ۾ خراب ٿي ويل سڪل لينس کي ڀور ڀور ڪري ڪڍڻ لاءِ به ڪنهن قسم جي ڊرل مشين جي ضرورت نٿي پوي. اڄڪلهه هاءِ فريڪئنسي الٽرا سائونڊ device ذريعي خراب ٿي ويل لينس کي ڀور ڀور ڪيو وڃي ٿو جيڪي ڀور (ڀُرڪٽ) آرام سان “سڪشن” ذريعي اک مان ٻاهر ڪڍيا وڃن ٿا. هن طريقي سان پراڻي لينس کي ٽڪرا ڪري ڪڍڻ کي Phacoemulsificotion يا فقط Phaco سڏين ٿا جنهن لاءِ فقط ننڍڙي چير ڏيڻ جي ضرورت پوي ٿي جنهن جو معمولي زخم جلد ڇٽيو وڃي “نه ته پراڻي نموني جي سرجريءَ ۾” ڊاڪٽر طارق ٻڌايو ته “خرابيون پيد اٿي سگهيون ٿي خاص ڪري Retinal Detachment جهڙي تڪليف“.
بهرحال اڄ جي اکين جي ڊاڪٽر جي ڪلينڪ ٿي ڏسجي ته هڪ کان هڪ ماڊرن اوزار ۽ طريقا نظر اچن ٿا. اکين جي تپاس (Check up) کان سرجري لاءِ. اهو زمانو ڪڏهن ڪو گذري ويو جڏهن اکين جي ڊاڪٽر وٽ مريض جي اکين جي چڪاس لاءِ مختلف لينسن جي پيتي ۽ ٽارچ ڪل ملڪيت هوندي هئي. هاڻ انهن شين بدران Auto Refractor استعمال ڪيو وڃي ٿو جيئن مريض جي اکين جو Refractor Error جانچيو وڃي. مريض جي اکين جو دٻاءُ (Pressure) جانچڻ لاءِ، جيئن هن کي Glaucoma جهڙي بيماريءَ جي ڄاڻ اڳواٽ پئجي سگهي ٽونو ميٽر استعمال ڪيو وڃي ٿو. ڪيراٽو ميٽر (يا اوفٿلمو ميٽر) جهڙي اوزار ذريعي Cornea جي Anterior Surface جو ڪرويچر ماپي سگهجي ٿو. هڪ ڪمري ۾ او سي ٽي (Optical Coherence Tomography) جهڙي مهانگي ۽ ماڊرن مشينري ڏيکاريندي ڊاڪٽر طارق سليم ٻڌايو “هن مشين ذريعي ميڊيڪل تصويرون (Medical Imaging) حاصل ڪري سگهجن ٿيون. دراصل ان قسم جا ايڪسري ۽ OCT اسان وٽ انڊسٽري ۾ به استعمال ٿين ٿا ۽ Non Destructive ٽيسٽ ۾ شامل ٿين ٿا. يعني ڪنهن به پرزي جي ساخت ۽ طاقت جانچڻ لاءِ ان جو زيان نٿو ڪيو وڃي. بقول ڊاڪٽر طارق جي:
“OCT is imaging method used to generate a picture of the back of the eye (Retina).”
هن مشين ذريعي گلوڪوما جي مريضن جي اکين جون تصويرون ورتيون وڃن ٿيون.
ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته اڄڪلهه جي ماڊرن دور ۾ جڏهن ڊاڪٽر ماهر ۽ مشينون بيحد جديد ٿي پيون آهن. موتئي Cataract surgery جنهن کي لينس بدلائڻ جي آپريشن به چئي سگهون ٿا، ڇو جو هن ۾ اک جو قدرتي لينس جيڪو Crystalline Lens سڏجي ٿو جيڪو وقت سان- خاص ڪري پيريءَ ۾ ڌنڌلو ٿيو پوي ۽ جيڪو ان تي ڄارو، ڪچرو يا سوٽائي ڄمي ٿي پوي سمجهو ته اها ڪئٽرئڪٽ آهي ۽ پوءِ ان قدرتي شيشي (لينس) مان چٽو نظر نه اچڻ ڪري، ڊاڪٽر ان بيڪار ٿي ويل لينس کي ڪڍي جڙتو لينس هڻي ٿو جيڪو “انٽرا اوڪيولر” لينس سڏجي ٿو. هي مصنوعي لينس مختلف ملڪن جا ٺهيل ٿين ٿا جن جون مختلف قيمتون آهن.
ٻي ڳالهه ته هيءَ آپريشن، اڄ جي دور ۾ بيحد آسان ۽ سمجهو ته نه برابر تڪليف واري آهي. ڊاڪٽر آپريشن بعد اهو ئي چوي ٿو ته وڃي گهمو ڦرو... ظاهر آهي هيءَ آپريشن تڏهن ٿئي ٿي جڏهن ماڻهو سٺ ورهين جي آسپاس ۾ ٿئي ٿو ۽ ڊاڪٽر سمجهي ٿو ته هن عمر ۾ هو آپريشن بعد ڏينهن تتي جو ميدان تي ڪرڪيٽ نه وڃي کيڏندو. آسان ۽ ننڍي آپريشن پنهنجي جاءِ تي پر ڊاڪٽر توهان کي جيڪا پرهيز چوي ان تي ضرور عمل ڪجي. هڪ ته ٻن قسمن جا eye drops ڏينهن ۾ ٽي چار دفعا گهٽ ۾ گهٽ هفتي ٻن لاءِ وجهڻ لاءِ چوندو. اهي جراثيم ڪش ( Infectionکان بچڻ) ۽ سوڄ لاهڻ لاءِ آهن.
* ڊاڪٽر ٻڌايو ته گهڻي ڀاڱي مريض آپريشن بعد چند ڪلاڪن ۾ چٽو ڏسڻ لڳن ٿا پر هر ماڻهوءَ جي صحتياب ٿيڻ جي پنهنجي طاقت آهي ۽ ڪيترن ماڻهن کي بلڪل چٽو ڏسڻ ۾ هفتو ٻه به لڳيو وڃي، ان ڪري فڪر نه ڪجي ۽ ڊاڪٽر سان ملڻ تي هن سان احوال ڪجي، خاص ڪري جي اکين ۾ تڪليف محسوس ٿئي يا لڳاتار ڌنڌلو ڏيک هلندو رهي.
* پهرين ڏينهن ئي ڪار نه هلائجي جو ان ۾ اکين تي ڪافي زور (Stress) ٿو اچي.
* ڪجهه هفتن لاءِ ڪا به ڳري شيءِ نه کڻجي ۽ نه ڪا اهڙي ورزش ڪجي.
* آپريشن بعد ڏينهن ٻن لاءِ هيٺ جهڪڻ کان به پرهيز ڪجي، جو ان سان اکين تي پريشر ٿو پوي.
* ڇڪ اچڻ يا الٽيءَ کان به ممڪن ٿي سگهي ته هڪ يا ٻه ڏينهن پاڻ بچائجي.
* ڊاڪٽر ٻه ڏينهن کن وهنجڻ کان به جهلي ٿو جيئن اکين ۾ پاڻي نه وڃي ۽ تالاب ۾ ترڻ کان ته مهيني لاءِ روڪي ٿو جو سئمنگ پول جي پاڻيءَ ۾ جراثيم هجڻ جا وڌيڪ چانس آهن.
* مٽي، ڌوڙ يا تکي هوا ۾ هلڻ کان به مهينو کن پرهيز ڪجي.
* آپريشن بعد اکين کي مهينو کن نه مهٽجي جيڪا دراصل هونءَ به ڪا سٺي عادت ناهي ۽ بنا آپريشن واري کي به اکين جي گهڻي مهٽ مهٽان نه ڪرڻ کپي.
* جي توهان کي ٻنهي اکين جي آپريشن ڪرائڻي آهي ته ڊاڪٽر هڪ جي ڪري ٻيءَ جي هفتي کن کان پوءِ ڪندو جيئن تيستائين پهرينءَ جو زخم بهتر حالت ۾ ٿي وڃي.
هونءَ ڪي اهڙيون بيماريون آهن جيڪي بيحد عام هجڻ جي باوجود ميڊيڪل سائنس جا ماهر سڃاڻي نه سگهيا. ڏٺو وڃي ته مليريا جهڙي بيماريءَ لاءِ ڪوئنن جهڙيون گوريون به ميرن جي ڏينهن ۾ انگريزن ايجاد ڪيون. ان بعد به اهي ايتريون عام نه ٿيون جو سندن انگريز رئفلس جنهن سنگاپور کي خريد ڪيو ۽ ٺاهيو، مليريا وگهي مري ويو. ڊائبٽڪس جي خبر 1920ع ۾ پئي آهي، ان بعد ان جي علاج لاءِ سوچيو ويو ۽ خبر پئي ته Pancreas جي ڪمزور يا ختم ٿيڻ تي رت ۾ شگر جو مقدار وڌيو وڃي وغيره. پر حيرت آهي ته اک جي موتئي (Cataract) جي ڄاڻ ۽ ان جي آپريشن جو طريقو سئو ٻه سال اڳ نه پر عيسوي سن کان به اڳ معلوم ٿي چڪو هو. ڊاڪٽر طارق سليم سان گڏ ڪم ڪندڙ اکين جي ماهر ٻڌايو ته اهو قديم يونانين کان به اڳ هندستان جي ماهرن قبل مسيح ٽي صديءَ ۾ ايجاد ڪري ورتو هو. يعني هي اهي ڏينهن هئا جڏهن سڪندر اعظم دنيا فتح ڪرڻ لاءِ نڪتو هو. اکين جي خراب لينس کي ڪڍڻ جي ان خطرناڪ طريقي کي اڄڪلهه ميڊيڪل جي دنيا ۾ ڪائوچنگ (Couching) سڏين ٿا. ان ۾ سئيءَ ذريعي لينس ۽ ان جي ارد گرد لئه Phlegm کي اندر دٻايو ويو ٿي جيڪو پوءِ ڦوڪ ڏئي نڪ ذريعي ٻاهر ڪڍيو ويو ٿي. ان بعد اک جي چوڌاري مکڻ ٻڌو ويو ٿي. ان آپريشن ۾ اڌ کان به گهٽ ڪاميابي ٿي ٿي. اهو طريقو بعد ۾ انڊيا جي فزيشن “ششرتا” ٻين ملڪن ۾ به متعارف ڪرايو جنهن جو ذڪر هن پنهنجي ڪتاب Compendium of Sushruta ۾ سترهين چئپٽر ۾ ڪيو آهي. اهو ڪتاب اصل ۾ هن سنسڪرت ۾ لکيو هو جيڪو پوءِ ٻين زبانن ۾ ترجمو ٿيو.
ڊاڪٽر فتاح ٻڌايو ته اڄ به آفريڪا جي ڪجهه ملڪن ۾ ڪي اهڙا قبيلا آهن جتي موتئي جي آپريشن ڪائوچنگ واري طريقي سان ڪئي وڃي ٿي.
“ڇو ڀلا؟” مون پڇيو. ڊاڪٽر فتاح سال ۾ ٻه يا ٽي دفعا ٻن ٽن هفتن لاءِ اکين جي پوئين حصي جي ميجر آپريشن ڪرڻ لاءِ نائيجيريا ۽ ٻين آفريڪي ملڪن ڏي ويندو رهي ٿو. هن ٻڌايو ته “سحارا رڻ پٽ جي هيٺين حصي واري آفريڪي کنڊ ۾ ڪي اهڙيون قومون آهن جيڪي ان قسم جي آپريشن ڪنهن سرجن کان ڪرائڻ بدران پنهنجن ڀوپن ۽ “ڏائڻ ڊاڪٽرن” کان ڪرائين ٿا جيئن اسان وٽ اڃا به ڪن ڳوٺن ۾ ماڻهو پنهنجن ٻارن جو طُهر حجام کان ڪرائين ٿا. ويندي سوناري يا ڊاڪٽرياڻي کان ماڊرن اوزار ذريعي نڪ ٽوپائڻ بدران ڳوٺ جي حجامڻ (استيءَ) کان زنگ لڳل سئيءَ سان نڪ يا ڪن ٽوپائين ٿيون...”
لڳي ٿو ته ميڊيڪل جون ڪجهه وڌيڪ ئي ڳالهيون لکي ويٺو آهيان، جيتوڻيڪ منهنجو ميڊيڪل سان نه پر انجنيئرنگ سان واسطو آهي.ها! انجنيئرنگ جون ڪجهه برانچون آهن جيئن ته Instrumentation ۽ آٽوميشن وغيره جن جو ميڊيڪل سائنس سان به واسطو آهي. هنن کي مريضن ۽ سرجنن جي مسئلن ۽ ضرورتن مطابق اوزار ۽ مشينون ٺاهڻيون پون ٿيون، انهن کي صحيح رکڻ ۽ مرمت ڪرڻ جا نت نوان طريقا سکڻا پون ٿا ۽ آئون هميشه نوجوان شاگردن کي چوندو آهيان ته بابا رڳو سول، مڪينيڪل ۽ اليڪٽريڪل انجنيئرنگ نه اٿانوَ- انهن کان علاوه پيٽروليم، ڪيميڪل، آٽوميشن، انسٽرو مينٽيشن جهڙين انجنيئرنگ برانچن جون ڪيتريون ئي اهم شاخون آهن توهان انهن مان ڪا اهڙي چونڊي ان ۾ ماسٽرس ۽ پي ايڇ ڊي ڪريو جنهن جي اڄڪلهه ضرورت آهي يا ايندڙ وقتن ۾ ضرورت ٿي سگهي ٿي.