مهاڳ؛ الطاف شيخ جي دنيا
جيتوڻيڪ مون وٽ سندس سڀ سفرناما ناهن پر جيڪي دستياب ٿي سگهيا هئا ان حوالي سان ڪنهن دور ۾ مون ايم فل جي حوالي سان هڪ عنوان تي سناپسز ٺاهيا هئا جن جو عنوان هو:
سنڌي سفر نامن ۾ سماجي قدرن جو اڀياس.
ان وقت 2000 ۾ مون وٽ شيخ صاحب جا رڳو 19 سفرناما هئا. پر تحقيق جي تقاضائن لاءِ ڪافي هئا.شيخ صاحب جي سفرنامن ۾ سنڌي سماج جي ڪن پرڏيهي علائقن سان ڀيٽ ۽ هڪجھڙائي منهنجو عنوان جو ٻل رهيا.ان سان گڏ ٻولي، اسلوب، پھاڪا تي پهلو سندس سفرنامن کي ٻين سفرنامن کان الڳ ڪن ٿا.سفرنامي جي صنف کي هن پنهنجي ۽ سنڌ جي سڃاڻپ بڻائڻ ۾ ڪردار ادا ڪيو.هن جا سفرناما تفريح سان گڏ علم ۽ کوجنا جا دستاويز آهن.
سنڌي سفرنامن جي تاريخ ۾ الطاف شيخ 1971 ۾ ان وقت متعارف ٿيو هو جڏهن سندس پهريون سفر نامون "منهنجو ساگر منهنجو ساحل"، جي نالي سان شايع ٿي مارڪيٽ ۾ پهتو، هن سفرنامي وسيلي الطاف پنهنجا پڙهندڙ پيدا ڪري ورتا ۽ ٿوري ئي عرصي ۾ سندس هن ئي سفرنامي جو ٻيو ۽ پوءِ ٽيو ايڊيشن شايع ٿي ويو.
هي پهريون سفر نامو انهن خطن تي آڌاريل هو جيڪي هن پنهنجي دوست ڊاڪٽرسليمان شيخ صاحب ڏي چٽگانگ ويندي عربي سمنڊ جي ڇاتيء تي هلندي لکيا هئا.
هن ڪتاب جي مهڙ ۾ الطاف شيخ لکيو هو ته " ٻاهر نڪرڻ کان اڳ سوچيو هوم ته جنهن به ملڪ ۾ ويندس ته ان بابت مڪمل سفر نامون ۽ معلومات لکندو رهندس."
سندس هن اظهار مان ظاهر آهي ته پڳهه ڇوڙي پنڌ پوڻ سان ئي هن کي سفري وارتائن سانڍڻ ۽ ٻين تائين پهچائڻ جو شوق هو، جيڪو نيٺ هن پنهنجي 100 ڪتابن ۾ پورو ڪري سنڌي سفرنامي جو جهول ڀري ورتو. هن سفرنامي ۾ جهازن بابت ڄاڻ کان وٺي جهازي ماحول، عملي، سمنڊ، سامونڊي منظرن تي دلفريب نظر وجهڻ سان گڏ پنهنجي ڪيفيت، ڳوٺ جي ياد، کِل ڀوڳ جو انداز، وندر جا سڀ در کولي ڇڏيا آهن.
الطاف جو لکڻ وارو انداز سادو، عام فهم، وڻندڙ ۽ مختصر آهي. اهوئي سبب آهي جو سندس ڪيترن ئي سفرنامن جي ٻيا ۽ ٽيا ايڊيشن هڪ ٻئي پٺيان شايع ٿيندا آيا.
الطاف جو سفرنامو جتي پڙهندڙ کي تفريح پيو پھچائي اتي ان ملڪ جي تاريخ، تھذيب و ثقافت ۽ ان ملڪ جي ٻوليءَ ۽ ان ٻوليءَ ۾ مروج پهاڪا، اصطلاح ۽ ڪن صورتن ۾ انهن جي سنڌي ٻوليءَ سان مشابهت جا ڪي پهلو به روشناس ڪرائي ٿو.رٺي آهي گھوٽ سان ڪتاب ۾هن سنڌي سان گڏ چيني، ملئي ۽ جاپاني پهاڪن ۾ انساني نفسيات ۾ هڪجهڙائيء وارن پھلوئن ڳولڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.
الطاف ملڪن جي سير دوران ان ملڪ جي تعليمي نظام، سماجي نظام ۽ دهڪاني نظام جي ڪن رخن جا الائي ڪيترا عجيب ۽ کلائيندڙ واقعا لکيا آهن. جيئن ڳالهيون آهن ڳچ ۾ همراھ جي عضوي کي ٻليءَ پاران ڪوئو سمهجي حملو ڪري زخمي ڪرڻ.
الطاف جتي ملڪن جو سير ڪرايو آهي اتي هن هر ملڪ جي ادب ۽ لوڪ ادب جا اڀياس ۽ انتخاب پڻ پيش ڪري قومن جو تخليقي پهلو پڻ اجاگر ڪيو آهي، ان بابت سندس ڪتاب آهن، اناميڪا، سوزيء سان پيار، ڏاهي جهرڪي ۽ ٻيون آکاڻيون.سندس سفرنامن ۾ ٻاراڻي ادب تي پڻ نظر رهي ۽ انهن لاءِ به جل پري$ جي اڳڪٿي جهڙو ڪتاب لکي ٻارڙن ۾ دنيا ڏسڻ جي چڻنگ ٻاريائين.
انسان جو مذهب سان ازلي تعلق رهندو پي آيو آهي، الطاف پاڻ کي هن پهلوء کان به اوجهل نه رکيو آهي.دنيا جي مذهبن جا عيني مشاهدا ۽ عمل، ۽ انهن جو محاڪاتي منظر تاريخ ۽ تحقيق سان پيش ڪيو اٿس. ها البت ڪٿي ڪٿي پنهنجي مذهب سان وابستگي ڏي جهڪاء جي جهلڪ به محسوس ڪرائي اٿس.
سفر نامن جي نالن ۾ شاهه صاحب جو سر سامونڊي ۽ سري راڳ سامهون رکيو اٿس جيڪو سندس سفر نامي جي لساني سڃاڻپ به رھيو آھي. دنيا آهي ڪاڪ محل، سي ٻيڙيون رکين ٻاجھ سين، بندر بازاريون، ڳالھيون آھن ڳچ، بندر ديسان ديس، جيء اندر جهاتي، وائيون وڻجارن جون، سانباهو سمونڊ جو، موج نه سهي مڪڙي. وسي ٿو وڏ ڦڙو، نه سي سڙهه سکاڻ، ان کان علاوه ٻيا نالا پڻ شاعراڻي ردم ۾ آهن بمبئي منهنجي ڀاڪر ۾،، ڪويت ڪنارا، هي ٻيٽ هي ڪنارا، ڪراچي کان ڪوپن هيگن، هلي ڏسجي هندستان، مڪلي کان ملاڪا.
الطاف شيخ پنهنجن سفرنامن ۾ جيڪو ورلڊ رڪارڊ ڪَٺو ڪري جيڪو ڪٺمال ڀريو آهي، ان تي اگر ايم فل يا پي ايڇ ڊي لاء مختلف موضوعن تي ڪم ڪجي ته کوڙ ساريون حقيقيتون سامهون اچي وڃن ۽ سنڌي پڙھندڙ دنيا جي هر رک کان نه رڳو واقف ٿين پر دنيا ڏانهن رغبت وڌائي نوجوان نسل کي ٻاهر وڃڻ جي ترغيب ڏين ۽ دنيا جي سماجي قدرن کان پڻ آگاهي حاصل ڪري وٺن.
الطاف شيخ جي سفرنامن ۾ نه رڳو سير ڪيل ملڪن جا تازا احوال آهن، پر هن، ان هر علائقي جي تاريخ جو اتي وڃي مشاهداتي ۽ علمي اڀياس ڪيو آهي. ملڪن جي تاريخ، قدامت، ثقافت، شجاعت، صداقت، همت، عظمت، غربت، غنيمت، هنر، ڪاريگري مطلب ته لکڻ وقت جيڪو ڪجھ پڙهندڙ لاءِ ميسر ٿي سگهيو اٿس سو موهيا ڪيو اٿس. نه رڳو ايترو پر ملڪن جي ماضيءَ ۾ منهن وجهي تهذيب جا ترا جھاڳي اتان جا املھ اڻ ميا، ميا اٿس، دنيا رنگ رنگيلي جا سڀ رنگ، ڍنگ، انگ، ترنگ اهڙا پوتا اٿس جو اکرن ۽ لفظن مان ئي ڪائنات جا رنگ رتول پيا نظر اچن، اهڙن رنگن ۽ رنگينين ۾ وطن ۽ وطن واسي هرگز نٿا وسرنس، انهن جي ياد وري وري اچيس ٿي.
جڏهن مقدس ماڳن جو سير ٿو ڪري ته تقدس جي تسبيح سُڪ ٿو جهلي مقدس زيارتن لاءِ قلم کي سجده ٿو ڪرائي گويا اک، قلم حلم گڏائي سجدن جي سعادت ٿو حاصل ڪري، هن مرحلن ۾ ڪٿي ڪٿي پنهنجي ذاتي مسلڪ کي ترجيح به ڏئي ٿو پر ائين هوندو ناهي جيئن هي سمجهي ٿو، مثلاً، سعودي عرب لاءِ لکي ٿو ته هتي حنفي مسلڪ جي اڪثريت آهي. سڀني کي خبر آهي ته هتي حنبلي مسلڪ سعودي ء جو سرڪاري مسلڪ آهي، وهابيت جا آثار آهن.مذهبن جي معاملي ۾ پڻ ڪافي معلومات پيش ڪئي اٿس، ديوتائي، ديو مالائي، اساطيري، الهامي، غير الهامي مذهبن تي ايترو ڪٺمال ڪٺي ڪيو اٿس جو سڀني سفرنامن مان رڳو مذهبن ۽رسمن تي هزار صفحن تي مشتمل ڪتاب ڇپائي سگهجي ٿو.
الطاف جي ياداشت کي داد ڏبو جو جتي جتي، سنڌ، جي ڪنهن، روڊ، رستي، گلي، گهٽي، ڳوٺ، شهر، ماڻهو ۽ منظر ۾ ڪا هڪجهڙائي، ڪا مماثلت، ڪا خصلت يا خاصيت ڏسي ٿو ته هڪدم کيس سنڌ جو منظر، ماڻهو ۽ ماحول ٿو سامهون اچي تشبيھ تيار ڪري ان پرڏيهي خوبي يا خامي کي ڏيهي روپ ۾ ڏسي، ڏسي ٿو ته هت.۽ هُت هيءَ هڪجهڙائي آهي.
الطاف جو سفرنامو جتي مشاهداتي سير سفر جو مزو ٿو وٺائي، اتي ادب ۽ لوڪ ادب جا گڏيل چسڪا پڻ وڻندڙ انداز ۽ ناز سان ٿو وٺائي.
جڏهن بمبئي کي ڀاڪر ٿو وجهي ته کيس مٽيءَ مان سون بڻائڻ وارا سنڌي ٿا ياد اچنس، جڏهن مليشيا ٿو من اچيس ته اتي جون شاديون مراديون من جي بن ۾ ٿيون جهمريون پائين، جڏهن، ايران ڏي ٿو اڏام ڪري ته، اتي مُٿعي جي شادين جي سهولت ٿو سڻائي، جڏهن، ممباسا، شيدي بادشاهه همباشا، جي ٻاراڻي ياد ٿي اچيس ته واسڪو ڊاگا ما جون شر انگيزيون ٿو سمجهائي، جڏهن، گهاتن کي گهر ايندي نٿو ڏسي ته، مڇين جون محاڪات ٿو ڳولي، جڏهن، هليو وڃيو ٿو هندستان ڏسي ته گوبند خوشحالاڻي ۽جگديش لڇاڻي سان ٿو ملائي، جڏهن، مڪليء کي ملاڪا سان ٿو ملائي ته، ملاڪا ۽ حيدرآباد جي قلعي جي هڪجهڙائي ٿو ڏسي، جڏهن، ملير کان مالمو ٿو وڃي ته دنيا جهان جي ماڻهن سان ٿو متعارف ڪرائي، اڇن جي ملڪ ۾ ڪارا ٿو ڏسي ته انهن جا نينهن نيارا ٿو ڏسي، جڏهن عميق ڏي ٿو اهري، ته طلاطم جا پر خطر طلسم ٿو توري ۽ جڏهن وڏ ڦڙو ٿو وسي ته اندر جي اسلام کي ڌوئڻ جي صلاح ٿو ڏئي ۽ نيٺ چنڊ کي به سچ چوندي ڪاپي ڪلچر جي نندا ٿو ڪري.
الطاف شيخ ٻاهرين دنيا جو جيڪو اندر ڏيکاريو آهي سو رڳو وندر نه سمجهيو پر دنيا ڏسڻ جو اتساهه، امنگ ۽ جستجو جو جذبو سمجهو جيڪي جهان جھاڳي سگهن، سمنڊ سيوي، سگهن ٿا، ساگر ۽ ساحل ڏسندي، وڻجاران سان وايون ڪري سگهن ٿا، مڪڙي جي موج سهي سگهن ٿا، لنڊن تائين لفٽ وٺي سگهن ٿا، جيڪي جيءِ اندر جهاتي پائي، جپان سان جيءُ جوڙي سگهن ٿا، جيڪي هي ٻيٽ هي ڪنارا ڏسي سگهن ٿا، جيڪي جتي برف پئي ٿي جام جا نظارا ڏسڻ چاهين ٿا، جيڪي تاريخ جو سفر من اندر جي مشاهدي جو ذوق رکن ٿا، جيڪي ڀلاري پار تان ڀيرو ڀرڻ چاهين ٿا، جيڪي چنڊ کي اڀاري پرين پسڻ چاهين ٿا، جيڪي ڪويت جا ڪنارا ڏسڻ چاهين ٿا جيڪي سمجهن ٿا ته واقعي دنيا ڪاڪ محل آهي سي ڳالهيون آهن ڳچ پڙهي نڪري سير سفر ڪري الطاف جي دنيا پاڻ به گهمن اسان کي به گهمائين.
پروفيسر غلام نبي چنا
سڪرنڊ