ولايت ۾ رهندڙ اسان جي ماڻهن لاءِ مشورو
مون کي جپان، ملائيشيا ۽ چين پاسي پنهنجي ملڪ جا ڪيترائي اهڙا مليا جن کي اتي جي ٻولي اچڻ ڪري تعليم مڪمل ڪرڻ تي يڪدم نوڪري ملي وئي. اهڙي هڪ هالا جي ڊاڪٽرياڻيءَ بابت پڻ لکيو اٿم جنهن سان اسان جي عوامي آواز اخبار جي ايڊيٽر ڊاڪٽر ايوب شيخ جي گهر واري ڊاڪٽرحضوران شيخ دبئي ۾ ملايو هو. هن سعودي عرب ۾ رهڻ دوران عربي تمام سٺي سکي ورتي هئي ۽ هاڻ هن کي دبئيءَ ۾ هڪ وڏي نوڪري عربي اچڻ ڪري ملي رهي هئي. اهو ئي سبب آهي جو “عرب دنيا” ۾ مصري ۽ سوڊاني اسان کان وڌيڪ ڪامياب رهن ٿا.اسان کي عربي نٿي اچي پر هو ان کان چڱي طرح واقف آهن.
اهڙي طرح مون ملائيشيا ۾ ڏٺو آهي ته اسان جي ملڪ جي مسلمان ڊاڪٽرن يا انجنيئرن کان وڌيڪ انڊيا جي پروفيشنلس جو وڌيڪ قدر آهي توڙي هو کڻي مسلمان نه آهن پر هو پنهنجي فيلڊ (ڊاڪٽري، انجنيئري وغيره) ۾ ماهر هجڻ سان گڏ مڪاني ٻولي به سٺي ڳالهائين ٿا. ان سان گڏ ڪيترا ته ڪمپيوٽر ۽ انٽرنيٽ جي ڪمن ۾ به اسان کان ماهر آهن. ملائيشيا ۾ انڊيا جو بزنيس مئن ته اها ڳالهه چڱي طرح سمجهي ٿو ته هن جا گراهڪ هن وٽ تڏهن ايندا جڏهن هو ملئي سان گڏ چيني ۽ تامل ٻوليون به ڳالهائي سگهندو، جيڪي ٻوليون پڻ ملائيشيا ۽ سنگاپور ۾ عام آهن. اهو ئي حال جپان ۾ آهي. اتي به اهو ڌاريون ڪامياب وڃي ٿو ۽ وڌيڪ سک جي زندگي گذاري ٿو جيڪو ان ملڪ جي ٻوليءَ کان واقف ڪار آهي.
ڌارين ملڪن ۾ انڊيا جي مقابلي ۾ اسان جي ملڪ جي ماڻهن جو تعداد تمام گهٽ آهي. جپان، ملائيشيا ۽ ٿائلينڊ جهڙا ملڪ ته ڇڏيو پر سعودي عرب ۾ به مڪي ۽ مديني کان علاوه ٻين شهرن ۾ انڊيا جي هندن توڙي اتي جي مسلمانن جو تعداد وڌيڪ آهي. هو عربن وانگر فرفر عربي ڳالهائيندي نظر ايندا.... دبئي، دوحه، ڪويت توڙي ايران، ترڪي ۽ وچ ايشيا جي ملڪن ۾ به انڊين واپاري توڙي نوڪري پيشه ڪامياب نظر ايندا ۽ هواتي جي عربي، فارسي يا ترڪي چڱي طرح ڳالهائين ٿا. ڪنهن زماني ۾ اسان جي حيدرآباد جي سنڌورڪي هندو واپارين لاءِ مشهور هو ته هو جنهن ملڪ ۾ ڌنڌو ڄمائين ٿا ان جي ٻولي ڳالهائين ٿا ۽ دنيا جي مختلف ملڪن ۾ رهڻ ڪري حيدرآباد جا سنڌي دنيا جي انيڪ ٻولين کان واقف آهن.
اسان جا به هاڻ ڪيترائي شاگرد، خاص ڪري اُهي جيڪي تعليم بعد انهن ئي ملڪن ۾ نوڪري ڪري رهيا آهن، مڪاني ٻوليءَ کان چڱي ريت واقفيت رکن ٿا. بلڪه ڪيترن ته ان نوڪري ملڻ جو سبب اتي جي ٻولي جي ڄاڻ ٻڌايو. اهڙا ڪيترائي شاگرد، پروفيسر، ڊاڪٽر، انجنيئر ۽ واپاري مون کي جپان، چين، ملائيشيا ۽ اسڪئنڊي نيوين ملڪن ۾ به مليا جتي منهنجو گهڻو وڃڻ ٿئي ٿو. انهن مان ڪجهه نوجوانن جو احوال لکيو به اٿم ۽ ڪاوش اخبار ۾ ايندو رهي ٿو- جيئن اهو پڙهي ٻين ۾ اتساهه پيدا ٿئي. انهن ۾ گهڻيون تڻيون ته ڇوڪريون آهن سي به ڳوٺن جون! هو انهن ملڪن جون مڪاني ٻوليون صاف ۽ سٺي طرح ڳالهائين ٿيون.
آئون پاڻ کي ٿو ڏسان ته جهاز جي نوڪري دوران 15 سال کن ملائيشيا جي بندرگاهن ۾ به ايندو رهيس پر ملئي سکڻ جي ضرورت محسوس نه ڪيم جو هر دفعي اسان جو جهاز وڌ ۾ وڌ هفتو کن بندرگاهه ۾ رهي پوءِ ڀر واري ملڪ ٿائلينڊ ، انڊونيشيا، هانگ ڪانگ، چين ۽ جپان جي بندرگاهن ڏي هليو ويو ٿي. پر پوءِ 1982ع ڌاري جڏهن سامونڊي نوڪري ڇڏي ملائيشيا جي شهر ملاڪا ۾ ڪناري جي نوڪريءَ جو ٽن سالن جو ڪانٽريڪٽ ڪيم ۽ ملائيشيا جي ماحول، مينهوڳي جي موسم ۽ ماڻهن جي بهتر مزاج کي ڌيان ۾ رکي ارادو ڪيم ته هتي هڪ ڇا ٻه ٽي ڪانٽريڪٽ به ڪري سگهجن ٿا ۽ وڏو عرصو رهڻ جو سوچي، نوڪري جي پهرين ڏينهن کان وٺي مڪاني ٻولي “ملئي” پڻ سکڻ شروع ڪيم ۽ ٽن مهينن اندر مون کي پاڻ تي ايترو اعتماد پيداٿي ويو جو ڏورانهن ڳوٺن، ٻهراڙين ۽ جهنگلن ۾ اڪيلو سير ڪندي فڪر نه ٿيندو هو جو رستو ڀلجڻ تي يا ڪنهن شيءِ جي ضرورت محسوس ڪرڻ تي آئون اتي جي انگريزي کان اڻ واقف ڳوٺاڻن سان سندن ٻوليءَ ۾ خبر چار ڪري سگهيس ٿي ۽ پنهنجي ڪم جي ڳالهه پڇي سگهيس ٿي.
سو توهان به جيڪڏهن ٻاهر رهو ٿا ته اتي جي ٻولي سکڻ سان توهان جي زندگي آسان ٿي پوندي، توهان پرديس ۾ رهڻ Enjoy ڪري سگهندائو. توهان اتي جي ماڻهن جي خوشين، غمين، چرچن، ڀوڳن، خوابن، سوچن، اميدن آسرن، رسمن رواجن ۽ حالتن کي وڌيڪ بهتر انداز ۾ ۽ ويجهڙائيءَ کان ڏسي ۽ پسي سگهندائو. اها ٻي ڳالهه آهي ته توهان جنهن يونيورسٽي ۾ پڙهو ٿا اتي ميڊيم آف انسٽرڪشن ڀلي انگريزي هجي، يا جنهن اسپتال، انجنيئرنگ فرم ۾ توهان ڪم ڪريو ٿا اتي سڀني کي انگريزي ڳالهائڻي پوي پر تنهن هوندي به ان ملڪ جي ملئي، جپاني، نارويجين يا چيني ٻولي سکڻ ۾ مزو ئي ٻيو آهي. سچ ڳالهه اها آهي ته ڌارئين ملڪ جي ٻولي سکڻ شرط ان جا محاورا، چوڻيون ۽ پهاڪا وغيره سمجهڻ جي پڻ ڪوشش ڪجي. ان سان توهان کي ان ملڪ جي ماڻهن جي ڪلچر ۽ سوچ جي خبر پئجي سگهندي ۽ توهان هنن کي بهتر نموني سمجهي سگهندائو.
بلاشڪ ٻولي هڪ اها منفرد ۽ انوکي شيءِ آهي جيڪا ان ملڪ جي ماڻهن يا قوم جي ڪلچر جي عڪاسي ڪري ٿي جيڪا اهي استعمال ڪن ٿا. ڪيترا ماڻهو اهو ئي سمجهن ٿا ته ڌارئين ٻولي فرفر ڳالهائڻ سان توهان ان جا ماهر ٿي ويائو پر ائين ناهي. سحر امداد، ادل سومرو يا اياز گُل جهڙي ڪنهن ادب جي پروفيسر کان پڇندائو ته هو توهان کي پڪ اهو ئي چوندو ته “ٻولي فقط لفظن جو مجموعو ۽ گرامر ناهي. ڌارئين ٻوليءَ جو ماهر ٿيڻ لاءِ دراصل لفظن جي اصل معنيٰ سمجهڻ ضروري آهي ۽ ڳالهايل جملن ۽ احساسن پٺيان رکيل مطلب سمجهڻ پڻ ضروري آهي.” بقول هڪ انگريز اديب جي:
To understand the inner expressions, one needs to learn the language frills such as idiomatic expression and colloquial forms.
ڇو جو هر ٻوليءَ ۾ ڪيترا اهڙا جملا ٿين ٿا جيڪي هڪ ڌاريون جيڪو ان ملڪ ۽ قوم جي ڪلچر، ثقافت ۽ ماحول کان اڻ واقف آهي، صحيح طرح سمجهي نه سگهندو. هو انهن جملن ۾ ڪتب آيل فقط لفظن جي معنيٰ مان صحيح مطلب ڪڍي نه سگهندو. جيئن انگريز چوندا آهن ته Like house on fire. هنن جو اهو چوڻ جو مطلب اهو هوندو آهي: “ڪنهن شيءِ جو جهٽ پٽ ٿيڻ.” هڪ ٻئي جو جلدي دوست ٿيڻ، هڪ ٻئي جون ساڳيون دلچسپيون هجڻ... پر مٿين جملي جي لفظن جي معنيٰ معلوم ڪبي ته اها مختلف ٿيندي.
هڪ دفعي جهنگل وارو پراڻو رستو وٺي آئون ملاڪا کان سريمبان وڃي رهيو هوس. هڪ هنڌ سامهون کان ايندر ٽئڪسيءَ کي ڪراس ڪرڻ وقت اسان ٻنهي جي ڪارن جون پاسي واريون آرسيون هڪ ٻئي سان ٽڪرائي ٽٽي پيون. اسان گاڏيون بيهاري ڪارن مان لهي پنهنجي پنهنجي نقصان کي ڏٺو ۽ پوءِ هڪ ٻئي جي ويجهو آياسين، جيئن اهو ئي چئي سگهون جيڪو اهڙن موقعن تي هڪ ٻئي کي چئبو آهي ته “تنهنجو ڏوهه آهي.”
منهنجي به سخت غم ۽ غصي واري حالت هئي جو منهنجي نئين ڪار هئي جيڪا ٽي چار مهينا اڳ ملائيشيا پهچڻ شرط ورتي هيم. آئون ته پنهنجن ئي خيالن ۽ سوچن ۾ وڃي رهيو هوس ته هن اوچتي ٽڪر تي هوش جاءِ آيا. مون سمجهيو ته هتي گهاٽي جهنگل ۾ پوليس وغيره جو نه هجڻ ڪري ٽئڪسي هلائڻ وارو ڪو ٻار هوندو جيڪو بنا ليسن جي هٿ سڌو ڪري رهيو هوندو، جيئن ڪراچي جي ڊفينس جي علائقي ۾ امير مائٽن يا سرڪاري ڪامورن جا کريل ٻار مائٽن جي گاڏي لڪچوريءَ ۾ کڻي پرئڪٽس ڪندا وتندا آهن ۽ اڪثر حادثا ڪري ويهندا آهن. پر هي ته پنجاهه سٺ سالن جي وچ جو تجربيڪار ڊرائيور هو. (آئون انهن ڏينهن ۾ 38 سالن جو هوس). بهرحال جيسين آئون ملئي ٻوليءَ ۾ جملو ٺاهيان ته “تنهنجو ڏوهه آهي... تو هي ڇا ڪيو؟!” تيسين ڏسان ته هو ٻن لفظن کي دهرائي رهيو آهي. مون کي اهو ٻڌائڻ بدران ته ان ۾ منهنجو ڏوهه آهي هو مون کي “مَڪن جالان، مَڪن جالان” چئي رهيو هو. هو جيڪي لفظ چئي رهيو هو اهي منهنجا ٻڌل سڃاتل هئا پر سندن مطلب سمجهه ۾ نه پئي آيو. ملائيشيا ۾ رهي ڪير آهي جيڪو پهرين ڏينهن ئي “مڪن” لفظ نه ٻڌي. ملئي ٻوليءَ ۾ لفظ Makkan (مڪن) جي معنيٰ کائڻ آهي. اهڙي طرح منيوم جي معنيٰ پيئڻ آهي. کاڌي جي اسٽالن وٽان لنگهبو ته کاڌي پيتي جون شيون وڪڻڻ وارن جي رڙ لڳي پئي هوندي: مڪن ايام گورينگ (فراءِ مرغي کائو)، مڪن آئرباتو چمپور (گولا ڳنڍا کائو)، منيوم آئر تيبو (ڪمند جو رس پيو)، وغيره جالان به اهو لفظ آهي جيڪو ڌاريون ماڻهو پهرين ڏينهن ئي ٻڌي ٿو: “سلامت جالان” معنيٰ رستي جي سلامتي. ملئي ماڻهو موڪلائڻ وقت سلامت جالان چون جيئن اسان “خدا حافظ” يا “في امان الله” چئون ٿا. ملئي ٻوليءَ ۾ جالان معنيٰ هلڻ به ته رستو، روڊ، شاهراه به. توهان کي هر رستي جي ڪناري تي لڳل بورڊ تي ان روڊ جي لکيل نالي اڳيان جالان لکيل ملندو. جالان تن رزاق (شاهراهه تن رزاق)، جالان بنگسا، جالان چوڪِٽ، جالان مها راجا ليلا... وغيره.
ان وقت نئين گاڏيءَ جي آرسي چڪنا چور ڪرائڻ مهل سمجهه ۾ نه پئي آيو ته اڳلو مون تي ڏوهه ٿاڦڻ بدران چوي ڇا پيو؟ هو ته مون کي ڪجهه کائڻ (مڪن) لاءِ چئي رهيو هو پر ڪوالالمپور ۽ ملاڪا شهر جي فوڊ اسٽريٽن تي کاڌي جي اسٽالن وارن جي مڪن سان گڏ لفظ: ايام (ڪڪڙ)، اِڪان (مڇي)، اُڊانگ (گانگٽ)، ڪئيح (مٺائي) يا ناناس (انناس) بدران ڪجهه ٻي شيءِ لاءِ چئي رهيو آهي... جالان... ۽ مون ته اهو ئي ٻڌو آهي ته جالان معنيٰ هلڻ يا رستو! رستي (Jalan) کي کائڻ جو آئون پهريون دفعو ٻڌي رهيو هوس. بهرحال ٽئڪسيءَ ۾ ويٺل همراهن اسان ٻنهي کي سرچائي پنهنجي پنهنجي منزل ڏي روانو ڪيو.
ڪجهه ڪلوميٽر هلڻ ۽ ٿڌو ٿيڻ تي مون کي هن جي ڳالهه سمجهه ۾ آئي ۽ مون جائزو ورتو ته ان ۾ سئو سيڪڙو ڏوهه منهنجو هو. آئون ڪار هلائڻ دوران اهو وساري ويٺو هوس ته آئون هاءِ وي بدران جهنگل جي ڌاٻيجي، گهارو، گجو، ٺٽو وارو پراڻو سوڙهو رستو وٺي پئي ويس جنهن تان فقط هڪ ڪار هلي سگهي. سامهون ايندر ڪار کي ڪراس ڪرڻ مهل ٻنهي کي اڌ رستو خالي ڪرڻ لاءِ ڪچي تي لهي وڃڻ کپي. حق جي ڳالهه ڪبي مون پنهنجي ڪار کي ڪچي تي لاٿو ضرور پر ايترو نه جيترو لاهڻ کپي. ٽئڪسي ڊرائيور پنهنجي ڪار کي پنهنجي حصي کان وڌيڪ ڪچي ۾ لاٿو پر تنهن هوندي به اسان جون آرسيون ٽڪرائجي ويون. حق تي هو مون کي ڏوهاري ٺهرائڻ لاءِ فضيلت سان “مڪن جالان” (رستو کاڌو) چئي رهيو هو. يعني هن جي حصي واري رستي تي مون قبضو ڪري گاڏي هلائي.
سو اها ڳالهه ٻڌائڻ مان منهنجو مطلب آهي ته ڪٿي ڪٿي جملي جي لفظن جي ڊڪشنري واري معنيٰ معلوم ڪرڻ بدران محاوراتي اصطلاح (Idom) يا پهاڪي کي سمجهڻ ضروري آهي. جيئن اسان وٽ ڪو “پڳ لاهڻ،” تارا ڳڻڻ يا “مُٺ گرم ڪرڻ” جهڙو Idom (اصطلاح) استعمال ٿو ڪري ته ان جي لفظي معنيٰ بدران اصل مطلب سمجهڻ کپي. بي عزتي ڪرڻ، ننڊ جو نه اچڻ ۽ رشوت جي گهر ڪرڻ.
ملئي ٻولي ادبي لحاظ کان فارسي يا عربيءَ وانگر ڪا اهڙي امير ناهي. اسان جي اڙدو سنڌيءَ وانگر ٻين ٻولين جي لفظن سان ڀريل آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته هر هڪ کي پنهنجي مادري ٻولي پياري لڳي ٿي پر حالت اها آهي جو اسان جي قومي تراني ۾ به صرف هڪ لفظ “ڪا” سو اردو جو آهي باقي سڀ لفظ فارسي جا آهن. اسان جون ٻوليون سنڌي اردو وغيره ڏٺو وڃي ته عربي، فارسي، سنسڪرت ۽ انگريزي لفظن سان ڀريون پيون آهن. ملئي ٻولي ته ان کان به چٽ آهي جنهن لاءِ خود ملئي جا “ڪرس ماس” جهڙا اديب اعتراف ڪندا آهن. پر اهو آهي ته هر ٻوليءَ وانگر ملئيءَ ۾ به پهاڪا، چوڻيون، محاورا، اصطلاح جام آهن جيڪي شيون هر ٻوليءَ کي دلچسپ بڻائين ٿا ۽ ٻوليءَ جو اهم حصو سمجهيا وڃن ٿا. غير رسمي ڳالهه ٻولهه توڻي ادبي لکڻين ۾ اهي ٻوليءَ کي خوبصورت بڻائين ٿا ۽ ٻئي کي پنهنجو مقصد سمجهائڻ ۾ آساني پيدا ڪن ٿا. محاورا، اصطلاح، قول، نقطا (Idioms) ۽ پهاڪا (Proverbs) هر ٻوليءَ ۾ ٿين ٿا پر انهن کي سمجهڻ لاءِ ان قوم يا ملڪ جو ڪلچر ۽ تاريخ سمجهڻ ضروري ٿئي ٿي. اصطلاح (Idom) هڪ کان وڌيڪ لفظن جو جملو ٿئي ٿو جنهن جي پنهنجي مقرر معنيٰ رهي ٿي. ان جو ان جملي ۾ موجود لفظن جي معنيٰ سان ڪو مطلب نٿو رهي.
بقول آمريڪن ناول نويس راڊمن (Rodman Philbrick) جي:
"Idioms are fixed phrases, consisting of more than one word which have meanings that cannot be inferred by knowing the meaning of the individual words."
ملئي ٻولي بلڪه هر ٻولي- اها کڻي اوڏڪي هجي يا ڍاٽڪي، پهاڪن ۽ اصطلاحن (Idioms) جي خيال کان دلچسپ ٿئي ٿي. پوءِ اها ٻي ڳالهه آهي ته اسان ان ٻولي ڳالهائيندڙ قوم يا ملڪ جي ماڻهن جي ڪلچر ۽ تاريخ کان اڻ واقف هجڻ ڪري اسان کي انهن جا ڪيترا پهاڪا يا چرچا سمجهه ۾ نه اچن. ڪڏهن ته ائين به ٿيندو آهي ته وقت سان گڏ حالتون بدلجڻ سان اهي شيون يا ڳالهيون غائب ٿي وينديون آهن جن بابت اهي محاورا، اصطلاح يا پهاڪا هوندا آهن. مثال طور اڄ ڪلهه اسان وٽ شهرن ۾ ڪٿي آهي اٺن پالڻ يا اٺن تي سواريءَ جوڪم. ڳوٺن جا ماڻهو به پنهنجي موٽر سائيڪل رکن ٿا يا چنگچي تي سفر ڪن ٿا. ويندي ٽانگا به غائب ٿي چڪا هوندا. هالا جي بس اسٽاپ تي بس مان لهي ٽانگي ۾ چڙهي گهر اچبو هو. 1952ع ۾ آئون 8 سالن جو هوس ته پنهنجي ڏاڏيءَ جي ڀاءُ سان اٺ تي چڙهي هالا کان ڀٽ شاهه ميلو گهمڻ ويو هوس جيڪو هالا کان ٽي ڪلوميٽر مس ٿيندو. هاڻ ته اٺ ورلي ڪو نظر ٿو اچي. جيتوڻيڪ اسان جو صوبو نيم بيابان (Semi Desert) آهي. ملائيشيا ۽ جپان جهڙا ملڪ جتي ٻارهوئي مينهن لڳو پيوآهي ۽ جابلو علائقو آهي. اتي ڪٿي ٿو اٺ رهي سگهي. هنن وٽ اٺ جهڙو جانور ٿئي ئي ڪونه. اهي اٺ بابت ڪو محاورو يا پهاڪو ڇا سمجهي سگهندا جڏهن ته حالت اها آهي جو اسان جي اڄ جي ماڻهن لاءِ- خاص ڪري نوجوان ٽهيءَ لاءِ ئي ان قسم جون اٺ بابت چوڻيون ۽ پهاڪا سمجهڻ ڏکيو ڪم ٿيندو وڃي. مثال طور اٺ بابت هيٺين پهاڪن مان ڪو ڌاريون ته ڇا اسانجا ٻار به ڇا سمجهي سگهندا جن نه اٺ ڏٺو آهي ۽ نه ان جي خصلتن ۽ عادتن کان واقف آهن.
* پوڙهو اٺ ٻه ڪنواٽ لهي.
* اٺ پوڙهو ٿيو ته به مُٽڻ نه سکيو.
* اٺن تڏهن ٿي رنو، جڏهن ٻورا ٿي سبيا.
* ڀري اُٺ تان وِڃڻي لٿي ته به چڱي
* اٺ جي چوري پکي ۾ ڇا لڪندي؟
* جيڏو اٺ تيڏا لوڏا.
* اٺ جي وات ۾ جِيري جي لپ
* اٺ پنهنجي مُٽ ۾ ئي ترڪيو پوي، وغيره.
ملائيشيا جي ملاڪا رياست جتي مون ڏهه سال کن گذاريا اتي جي وزيراعليٰ ملاڪا جي چڙيا گهر (Zoo) ۾ اٺ رکڻ ٿي چاهيو جيئن اتي جا ماڻهو هن رڻ پٽ بيابان جي آفت جيڏي جانور کي ڏسي سگهن. مون کي چيائين ته هاٿيءَ وانگر اٺ تي به ٽڪيٽ رکي ماڻهن کي شهر جي سواري ڪرائبي. مون چيومانس ته اهو توهان جي ملڪ ۾ ناممڪن آهي جتي تقريبن هر وقت بارش ۽ رستن تي چڪڻ لڳي پئي آهي.
“پوءِ ڇا ٿي پيو. ماڻهن جي وهڻ لاءِ ڇت واري پالڪني ٺاهبي. هاٿي به ته هلندو رهي ٿو.”
چيومانس ته هي غريب هاٿيءَ وانگر گپ ۽ مينهن ۾ هلي نه سگهندو. مون کيس اٺ بابت مٿين چوڻي “اٺ پنهنجي مُٽَ ۾ ئي ترڪيو پوي” ٻڌائيمانس جنهن تي ڏاڍو کليو.
محاوري/ اصطلاح (Idiom) کي ملئي ٻوليءَ ۾ “سمپولان بَهاسا” (Simpulan Bahasa) سڏجي ٿو جيئن پهاڪن کي پري بَهاسا (Prebahasa) سڏجي ٿو. “سمپولان” لفظ جي معنيٰ آهي “ڳنڍ” ۽ بَهاسا جي معنيٰ آهي ٻولي، زبان. ملئي لفظ بَهاسا جيڪو برونائي ۽ انڊونيشيا ۾ به استعمال ٿئي ٿو دراصل سنسڪرت لفظ “ڀاشا” مان جڙيوآهي. لفظ “سمپلان بَهاسا” ٻن لفظن جي ڳنڍ آهي جيڪا هڪ نئون جملو (Phrase) ٺاهي ٿي. ان لفظن جي ڳنڍ يا ڳانڍاپي کي جدا ڪرڻ سان ان جا لفظ اها معنيٰ رکن ٿا جيڪا انهن لفطن لاءِ ڊڪشنريءَ ۾ آهي. جيئن مٿي سنڌي اصطلاحن جا مثال ڏئي چڪو آهيان ته تارا ڳڻڻ، پڳ لاهڻ، وغيره. ڪي ڪي ملئي اصطلاح ٽن يا چئن لفظن جا به ٿين ٿا. وقت سان گڏ جيئن جيئن ماڻهو وڌيڪ نيون شيون ڏسي ٿو، تيئن تيئن وڌيڪ تجربو حاصل ڪري ٿو ته محاورا ۽ اصطلاح (Idioms) به نئون نئون روپ اختيار ڪن ٿا.
شروع وارن ڏينهن ۾ ملئي ماڻهو ڪڙمي هئا يا وري مهاڻا ماڇي. ويندي 1960ع واري ڏهاڪي ۾ به جڏهن منهنجو پهريون دفعو ملائيشيا اچڻ ٿيو ته ملئي ماڻهن کي ڳوٺن ۾ اهي ڪم ڪندي ڏٺو. هنن وٽ چوڻيون ۽ پهاڪا به ان موجب هئا يعني انهن شين جا جيڪي هنن کيتي ٻاڙي يا درياهه ۾ ٻيڙي هلائي مڇيون مارڻ دوران ڏٺيون ٿي، يا انهن ڪمن سان وابسته هئا. مثال طور مڇيون ڦاسائڻ دوران سخت طوفان ۾ اچڻ تي ملئي مهاڻا اهو ئي چوندا هئا ته “گيلوراهاتي” معنيٰ هو سخت مصيبت ۾ ڦاسي پيا... جيتوڻيڪ ان جي لفظي معنيٰ ٿيندي.... Gelora معنيٰ طوفان ۽ Hati معنيٰ دل، جگر. اهڙي طرح ملئي مهاڻن ۽ ساٽين کان هي محاورو اڪثر ٻڌبو آهي: ڪينا پانچنگ جنهن مان هنن جو مقصد آهي ٺڳجي وڃڻ، ٻئي جي ڳالهين ۾ اچي ڦاسي وڃڻ. پر ڏٺو وڃي ته انهن ٻن لفظن جي ڊڪشنريءَ ۾ معنيٰ مختلف ٿيندي. Kena معنيٰ اٽڪڻ، اچڻ وغيره... ۽ Pancing معنيٰ ڪنڍيءَ (Hook) ۾. يعني مڇي ڦاسائڻ واري ڪنڍيءَ ۾ مڇيءَ جو ڦاسڻ. ملائيشيا ويندڙ ۽ ملئي ٻوليءَ سان دلچسپي رکڻ وارن اسان جي هم وطنينن لاءِ لکندو هلان ته ملئي ٻولي ڪنهن زماني ۾ اسان جي سنڌي، اڙدو وانگر عربي رسم الخط ۾ لکي وئي ٿي جنهن کي Jawi (جوي) سڏجي ٿو. اڄ به ملئي جا ڪيترائي مذهبي ڪتاب جوي ۾ ڇپيل ٿين ٿا. پر هاڻ اڌ صديءَ کان ملائيشيا، انڊونيشيا، برونائيءَ وارن پنهنجي زبان کي رومن الفابيٽ ۾ ڪري ڇڏيو آهي، يعني اي، بي، سي ڊي ۾. اسان وٽ “ش” لکڻ لاءِ "Sh" لکون ٿا ۽ “چ” لکڻ لاءِ "Ch". پر ملئي ٻولي رومن۾ لکڻ لاءِ “ش” جي اچار لاءِ "Sy" ۽ “چ” جي اُچار لاءِ فقط "C" لکيو وڃي ٿو. سو ملئي لفظ جويءَ ۾ پانچنگ، رومن ۾ Pancing لکيو وڃي ٿو. بهرحال منهنجو جپان ۽ ملائيشيا ۾ تمام گهڻو رهڻ ٿيو آهي، سو ظاهر آهي آئون انهن ملڪن ۽ انهن جي ٻولين بابت ئي ڪجهه لکي سگهان ٿو.
ملئي ٻوليءَ بابت هڪ ٻي ڳالهه جنهن کان اتي رهندڙ اسان جا ماڻهو واقف هوندا پر اهي شاگرد ۽ نوڪري ڪرڻ وارا جيڪي هاڻ ملائيشيا، انڊونيشيا يا برونائي وڃڻ جو ارادو رکن ٿا، انهن جي دلچسپيءَ لاءِ لکندو هلان ته انهن ملڪن جي ساڳي زبان آهي جيڪا “ملئي” سڏجي ٿي پر مٿين ملڪن مان هر هڪ ان کي پنهنجي ملڪ جي نالي سان بَهاسا ملائيشيا، بَهاسا انڊونيشيا وغيره سڏي ٿو. باقي ڳالهائڻ ۽ لکڻ ۾ ساڳي آهي البت ڪجهه ڪجهه لفظن ۽ انهن جي اسپيلنگ ۾ معمولي فرق ضرور آهي جيئن سنڌ ۾ ڪي ڇانهين چون ته ڪي هنداڻو، ڪي آچار چون ته ڪي سانڌاڻو. يا اتر سنڌ جا ڪي ماڻهو کٽن کي کٽان، ٽنگن کي ٽنگان وغيره چون ٿا... يا لاڙڪاڻي جا ماڻهو “ڇو” کي “شو” چون ٿا.
ملئي نه فقط مٿين ملڪن ۾ پر ٿائلينڊ ۽ فلپين جي ڏاکڻن حصن ۾ به ڳالهائي وڃي ٿي ۽ اتي جي ماڻهن جو وڏو سيڪڙو مسلمان آهن. اتي به اهي ساڳيا پهاڪا، پروليون، چوڻيون، محاورا (Idioms) استعمال ٿين ٿا ۽ وقت سان گڏ انهن منجهه تبديلي به ايندي رهي ٿي. هاڻ هو ڳوٺاڻي زندگيءَ مان نڪري شهري زندگيءَ ۾ اچي رهيا آهن يا ماڊرن ٿيندا وڃن ته ان سان گڏ سندن چوڻين ۽ محاورن ۾ به تبديلي اچي رهي آهي. نه ته ڪو زمانو هو جو شهرن ۾ چيني ماڻهو ضرور هئا پر ملئي ماڻهن جي زندگي ڳوٺن تائين محدود هئي ۽ سندن روزگار درياهه جي ڪناري تي رهي مڇيون مارڻ ۽ هارپو ڪرڻ هو. ڳوٺن ۾ ملئي ماڻهو ٻار لاءِ چوندا آهن Setahun Jagung جنهن جي لفظي معنيٰ آهي “هڪ سال جو مڪئي جو سنگ.” جگنگ معنيٰ مڪئيءَ جو سنگ. سي تاهون لفظ دراصل ٻن لفظن جو شارٽ فارم آهي. Satu Tahun معنيٰ هڪ سال. اهو اصطلاح ان لاءِ به استعمال ڪن ٿا جيڪو ڪنهن ڪم تي نئون لڳل هجي... سيکڙاٽ هجي.
ملئيءَ ۾ ٻن لفظن جو هڪ محاورو اڪثر استعمال ٿو ٿئي: Beras Basah جيڪو ڪنهن بيڪار شيءِ يا ماڻهوءَ لاءِ استعمال ٿئي ٿو جنهن جي جيتوڻيڪ لفظي معنيٰ آهي “آلا ٿي ويل چانور“. اهو محاورو ملائيشيا ۾ رهندڙ اڪثر ملئي ماڻهن لاءِ استعمال ٿيو ٿي جو هنن فقط کيتي ٻاڙي ڪئي ٿي، ٻي ڪنهن ڪم لاءِ بيڪار هئا. پر اها ڳالهه ماضيءَ جي هئي. ويندي 1960ع ۽ 1970ع وارن ڏهاڪن ۾ ائين نظر آيو ٿي. هاڻ نه رڳو ملائيشيا جو ملڪ يورپ وانگر ماڊرن ٿي ويو آهي پر اتي جي ملئي قوم ۾ به تبديلي اچي وئي آهي. هو اڄ ڪلهه هر فيلڊ ۽ ٽيڪنالاجيءَ ۾ ڪم ڪن ٿا. هتي جا چيني ماڻهو ته هونءَ به تيز ۽ ذهين هئا. هٿ جي هنر کان تعليم جي هر فيلڊ ۾ اڳيان اڳيان هئا. سو “بيراس بساح” جهڙا اصطلاح هاڻ ڪنهن ملئي ماڻهوءَ لاءِ استعمال ڪري نٿا سگهون.
جيئن کڻي چئجي ته اسان وٽ ڪنهن زماني ۾ فارسيءَ کي وڏو مان هو. انگريزن کان اڳ مغل سلطنت ۾ فارسي ٻولي جي ڄاڻو کي سٺي نوڪري ٿي ملي. ويندي سنڌ ۾ ميرن جي حڪومت ۾ به فارسيءَ جو مٿاهون مانُ هو. ان وقت جي چوڻي آهي ته “پڙهي فارسي وڪڻي تيل” معنيٰ اها تعجب جي ڳالهه سمجهي وئي ٿي ته فارسي ڄاڻڻ کان پوءِ به هو بيروزگار آهي... هن کي نوڪري ناهي ۽ هو پڪوڙا پيو وڪڻي! انگريزن جي راڄ بعد ان محاوري جي ڪا حيثيت نه رهي جو انگريز راڄ ۾ هنن انگريزيءَ جو استعمال ڪرايو. نوڪريون ۽ اهم عهدا به انهن کي ملڻ لڳا جنانگريزي سکي ٿي. ايتري قدر جو اسان جا مسلمان انگريزيءَ کي ڪافرن جي ٻولي چئي ان کي نه پڙهيا. ساڳي وقت سنڌي هندو انگريزي پڙهي اڳيان نڪري ويا. ڏٺو وڃي ته فارسيءَ ۾ به هندو اڳيان اڳيان هئا. ان ڪري ميرن يا مغل حاڪمن به هنن کي سٺيون نوڪريون ڏنيون ٿي. تڏهن ته ان وقت اها چوڻي عام هوندي هئي ته “فارسي گهوڙي چاڙهسي.” يعني فارسي ڄاڻڻ واري عزت ماڻي ٿي... ۽ فارس يعني پرشن راڄ اڄ واري ايران تائين ته محدود نه هو... هن ۾ اڄ جي ايران کان علاوه افغانستان، پاڪستان جا اتراهان حصا، وچ ايشيا جا ملڪ ۽ ڪئسپين سمنڊ جي ڪناري وارا علائقا ۽ ترڪي ۽ عراق جو ڳتيل حصو اچي ويو ٿي. بابر ۽ اڪبر وٽ ته ڇا پر هلاڪو خان ۽ قبلائي خان وٽ به فارسي ڳالهائڻ وارا وڏن عهدن تي درٻار ۾ رهيا ٿي. پر هاڻ اهي سڀ ماضيءَ جون ڳالهيون رهجي ويون آهن. اڄ توهان جو اهو اصطلاح (Idiom) “پڙهي فارسي وڪڻي تيل” ڪنهن کي حيرت ۾ وجهي نٿو سگهي. اڄ جي دور ۾ ته اسان جي ملڪ مان ڊاڪٽري انجنيئري پڙهيل به آمريڪا جي سب وي اسٽيشنن ۾ سئنڊوچون ۽ چپس جا پاڪيٽ پيا وڪڻن يا سپر اسٽورن ۾ گوشت (بار) ڍوئڻ جهڙي مزوري پيا ڪن. اسان جو ڊاڪٽر يا انجنيئر اتي پنهنجي پروفيشنل فيلڊ ۾ فقط تڏهن نوڪري حاصل ڪري سگهي ٿو جڏهن هو آمريڪا وارن جامقررڪيل انگريزيءَ جا خاص ٽيسٽ پاس ڪري ٿو.
ملائيشيا جا ملئي مسلمان ڳوٺن ۾ رهڻ ۽ ڪڪڙيون بدڪون پالڻ جا اڄ به شوقين آهن، ان ڪري ڪيترن ئي ملئي محاورن/ اصطلاحن جو تعلق ڪڪڙين، بدڪن، بيضن وغيره سان به آهي. ملئيءَ ۾ هڪ چوڻي آهي: Tidur Ayam جنهن جو مطلب آهي ٿوري نند ڪرڻ وارو يا نيم خوابيءَ جو مريض. جيتوڻيڪ لفظي معنيٰ ڏٺي وڃي ته تيدور معنيٰ ننڊ ۽ ايام معنيٰ ڪڪڙ. ملئيءَ ۾ هڪ ٻيو مشهور اصطلاح (Idiom) آهي. Ajak Ajak Ayam ڪنهن کي بي دليءَ سان دعوت ڏيڻ کي اجاڪ اجاڪ ايام سڏجي ٿو. هونءَ لفظي معني ٿي “مرغيءَ کي دعوت ڏيڻ.“
سو منهنجو مطلب اهو آهي ته ڪنهن ملڪ جي ٻولي سکڻ سٺي ڳالهه آهي پر ان ٻوليءَ جا محاورا، اصطلاح ۽ پهاڪا وغيره ڄاڻڻ سان اڃا به مزو اچي ٿو، جو انهن مان ان قوم جي ڪلچر ۽ ماحول جي به خبر پوي ٿي، جيئن مٿي لکي آيو آهيان ته شروع ۾ ملئي ماڻهو گهڻو ڪري مهاڻا ماڇي ۽ هاري ناري هئا ته هنن جا پهاڪا ۽ چوڻيون به ان نموني جون هيون جن مان ڪجهه مٿي لکي چڪو آهيان، ۽ پڙهندڙن جي دلچسپي لاءِ ڪجهه ٻيون به لکان ٿو. پيرين اگهاڙو هلندڙ ٻار کي ملئي ماڻهو “ڪاڪِي ايام” چئي ٽوڪيندا آهن جنهن جي لفظي معنيٰ Kaki معنيٰ پير ۽ Ayam معنيٰ ڪڪڙ- يعني ڪڪڙ جا پير آهي. ان تان هڪ دلچسپ ڳالهه ياد آئي جنهن مان پڙهندڙ پڻ اسان وانگر حيرت کائيندا جڏهن اسان ملائيشيا جي اداري ۾ نوڪري شروع ڪئي. ملائيشيا ۾ هر هڪ کي پنهنجي قميص جي کيسي تي پنهنجي نالي جو پلاسٽڪ مان ٺهيل ٽئگ هڻڻو پوي ٿو ته هن کي سڏڻ وارو نالو ڇا آهي ۽ هن جي اداري ۾ پوزيشن ڇا آهي. هو باس (ڪمانڊنٽ) آهي، اسٽاف آهي يا خلاصي (ڪم وارو). ملئي ٻوليءَ ۾ ٽنگن کي ته Kaki سڏجي ٿو ۽ هٿن لاءِ ملئي لفظ آهي ٽنگان (Tangan). مون ڏٺو ته اسان کي جيڪو ٽئگ مليو هوان تي اسان جي نالي يعني “الطاف” جي هيٺيان، اسان جي پوسٽ (عهدي) جي جاءِ تي لکيل هو (Kakitangan)ملئي ٻوليءَ کان ٿوري گهڻي واقفيت هجڻ ڪري مون پنهنجن ڌارين ملڪن کان آيل ساٿي جهازران آفيسرن کي به ٻڌايو ته هي ڇا لکيو اٿن. هٿ پير- بلڪه “ٽنگون هٿ“. پوءِ هڪ ملئي آفيسر کان پڇيوسين ته هن ٻڌايو ته ان يڪي ٻٽي لفظ جي ڌار ڌار معنيٰ اها ضرور آهي پر يڪي هڪ لفظ ڪاڪيٽنگان جي معنيٰ آهي اسٽاف ميمبر. يعني آفيسر. منهنجي خيال ۾ اهو ايئن آهي جيئن ڪو پوڙهو پيءُ پنهنجي نوجوان پٽن لاءِ چوي ته هي منهنجا بازو ۽ پير آهن.
ملائيشيا ۾ رنڊي باز قسم جي ماڻهو (Swindler) کي واڳون(Buaya) سڏين ٿا. اڃابه جي واضح ڪرڻو آهي ته اهو واڳون درياهه وارو واڳون نه پر زمين تي هلندڙ چلندڙ انسان آهي ته ان لاءِ Buaya Drat اصطلاح استعمال ڪيو وڃي ٿو يعني خشڪي تي هلندڙ واڳون.
ملئي ٻوليءَ ۾ هڪ ٻيو اصطلاح آهي يعني ملائيشيا، برونائي، انڊونيشيا پاسي عام آهي ته Ganti Tukur جنهن جي لفظي معنيٰ ته تڏو بدلائڻ آهي پر اهو اصطلاح ان ماڻهوءَ لاءِ استعمال ڪيو وڃي ٿو جيڪو زال جي مرڻ تي ان جي ڀيڻ يعني ساليءَ سان شادي ڪري ٿو.
ٿلهي کل واري يعني بيشرم ماڻهوءَ لاءِ اسان وٽ “نڪ جو پڪو” اصطلاح استعمال ٿئي ٿو پر ملئي ماڻهو Muka Papan چون. جنهن جي لفظي معنيٰ مُڪا معنيٰ مک، چهرو، منهن ۽ پاپان معنيٰ ڪاٺ جو تختو، بورڊ آهي.
جيئن اسان وٽ بيوقوف ڇسي ماڻهوءَ لاءِ چوندا آهيون ته هن جو دماغ گڏهه جو آهي تيئن اهڙي قسم جي ماڻهوءَ لاءِ ملئي ماڻهو Otak Lembu چون. “اوتاڪ” معنيٰ دماغ، مغز، ميڄالو ۽ “ليمبو” معنيٰ ڍڳو. اهڙي طرح هڪ ملئي Idom آهي “ڪمبنگ حطام“. جنهن جو مطلب اهو ئي آهي جيڪو اسان وٽ “ڪاري رڍ” چوڻ سان آهي. ملئي لفظ Kambing معنيٰ ٻڪري ۽ Hitam معنيٰ ڪارو. اهڙي طرح مڪن تناح (Makkan Tanah) معنيٰ غريب ٿي وڃڻ آهي پر لفظي معنيٰ مَڪن معنيٰ کائڻ ۽ تناح معنيٰ مِٽي يا ڌوڙ.
اسان وٽ ڊڄڻي ماڻهوءَ لاءِ فارسي جو لفظ بزدل استعمال ٿئي ٿو. يعني بُز + دل (ٻڪري جي دل وارو) يعني ڪمزور دل، ڊڄڻو. اهڙي طرح ملئي ماڻهو اهڙي ڊڄڻي ماڻهوءَ لاءِ Hati Tikus اصطلاح استعمال ڪن ٿا. هاتي معنيٰ دل ۽ تڪوس معنيٰ ڪوئو. يعني ڪوئي جي دل وارو. ڪنهن معمولي ڳالهه ڪارڻ پاڻ کي مارڻ واري لاءِ ملئي محاورو Mati Katak آهي، يعني ڏيڏر جو موت مرڻ وارو. ڪنهن بيڪار ڪم پٺيان اجائي هڻ هڻان يعني جدوجهد ڪرڻ لاءِ ملئي اصطلاح Tangkap Angin آهي جنهن جي لفظي معنيٰ آهي هوا کي ڦاسائڻ. هوا کي ڪير ڄار ۾ جهلي سگهيو آهي. معنيٰ وقت برباد ڪرڻ.
پنهنجي واپار يا ڌنڌي جي پڄاڻي ڪرڻ لاءِ يا ختم ڪرڻ لاءِ اسان “تڏا ويڙهه” جو اصطلاح ڪتب آڻيون ٿا. ملئي به اهو ئي محاورو يعني Gulang Tikar استعمال ڪن ٿا. تڪار معنيٰ تڏو يا تونئري. اهڙي طرح ٻن ڌرين مان ڪنهن هڪ جو پاسو نه کڻڻ واري کي ملئي ٻولي ۾ Atas Pagar معنيٰ ٻَني تي وهڻ وارو چون ٿا جيڪو اسان وٽ به عام آهي.
اهڙي طرح ڏٺو وڃي ته ملئي پهاڪا آهن جن جو واسطو به انهن جانورن، پکين ۽ ڪم ڪارين سان آهن جيڪي ملئي ماڻهن جي اردگرد آهن ۽ جن جو مطلب سمجهڻ سان اسان جهڙو ڌاريون ماڻهو مڪاني ماڻهن جي خبر چار ۽ ڪچهريءَ مان لطف اندوز ٿي سگهي ٿو. نموني خاطر ڪجهه دلچسپ پهاڪا (جن کي ملئي ٻوليءَ ۾ پِري بهاسا سڏجي ٿو) پڻ لکي رهيو آهيان جيڪي مون پنهنجي پهاڪن واري ڪتاب “رٺي آهي گهوٽ سان” تان ورتا آهن.
* هر گانگٽ جي پنهنجي لذت، هر ماڻهوءَ جي پنهنجي سوچ.
ملائيشيا درياهن ۽ بارشن جو ملڪ آهي. چوڌاري سمنڊ اٿس جنهن جي ڪناري تي موجود ڳوٺ مهاڻن جا ڳوٺ سڏجن ٿا ۽ پاڻي جي ساهوارن: مڇي، گانگٽ کان کيکڙا ۽ سپون ڦاسايون وڃن ٿيون. مڇي (Ikan) ۽ کيکڙي (Ketan) بابت ته ڪيترائي پهاڪا ۽ اصطلاح آهن... ويندي ڪيترن ڳوٺن جي نالن ۾ اِڪان (مڇي) ۽ اڊنگ (گانگٽ) اچي ٿو. ملاڪا رياست جتي آئون رهندو هوس اُن جي هڪ ڀر واري ڳوٺ جو نالو سُنگائي اُڊانگ هو.
بهرحال اهو ڳوٺ ته تڏهن هو هاڻ وڏو شهر ٿي ويو آهي. سنگائي اڊانگ معنيٰ گانگٽن وارو درياهه. هن پاسي گانگٽ تمام گهڻا ٿين ٿا ۽ ننڍڙن گانگٽن جا پڪوڙا مشهور آهن، جيڪي اُڊانگ چُوچُو (Udang Cucu) سڏجن ٿا- معنيٰ گانگٽن جا پوٽا. ان کان علاوه انهن کان به ننڍن گانگٽن (Shrimps) ۽ مرچن مان خاص چٽڻي ٺاهي وڃي ٿي جيڪا بيلاچان (Belacan)سڏجي ٿي. اسان جي نصرپور جي کيرپُڙن ۽ هالا جي پڪوڙن وانگر ملاڪا جو “بيلاچان” سڄي ملائيشيا ۾ مشهور آهي.
* ننڍين مڇين جا ٺونگا کائي مرڻ کان بهتر آهي واڳونءَ جي وات ۾ وڃڻ.
* اهڙو ڇتو جهڙو بانس ۾ ڏينڀو.
* کيکڙو ٻچن کي سڌو هلڻ ڇا سيکاريندو؟
* جهاز جي تباهي، شارڪ جي مهماني.
* منهن ۾ ماکي، پُڇ ۾ ڏنگ.
* جتي ڪو پکي ناهي اتي اَڪ مڪڙ به عقاب سڏائي.
* ڪانگ پاڻ نٿو رڱائي، هو ڄمي ئي ڪارو ٿو.
* ڪريل وڻ تي ته ڪڇون به چڙهي سگهي ٿو.
* ڪڪڙ هلي وئي، وِٺ رهجي وئي.
گانگٽ مڇيءَ کي ٿو گڪو چوي.
* مڇر مارڻ سان خارش ختم نه ٿيندي....
اهڙي طرح ڪيترا اسان جا پهاڪا به ملئي ماڻهن کي دلچسپ لڳندا، پر ڪي اهڙا به آهن جيڪي هو اسان جي حالتن کان اڻ واقف هجڻ ڪري، سمجهي نه سگهندا. جيئن ته اسان وٽ چوڻي عام آهي ته “ٻني اها راڻي جنهن جي مٿان پاڻي.” ظاهر آهي سنڌ۾ پاڻيءَ جي اڻاٺ آهي. جن خوش نصيبن کي پاڻي ملي ٿو اهي به پنهنجي زمين جو ٽيون حصو پوک ڪري سگهن ٿا. ڪنهن سال پاڻيءَ جي کوٽ ٿئي ٿي يا وقت تي نٿو ملي ته سڄي فصل جو نقصان ٿيو وڃي، سو اها چوڻي اسان لاءِ ته صحيح آهي پر ملائيشيا يا انڊونيشيا جهڙن ملڪن جي ماڻهن کي اها سندن زبان ۾ ترجمو ڪري ٻڌائبي ته هن جو ته دماغ چڪرائجي ويندو ته اسان هي ڇا چئي رهيا آهيون. اهو ان ڪري جو ملائيشيا، انڊونيشيا، ڪمبوڊيا، ويٽنام اهي ملڪ آهن جتي ٻارهوئي مينهن لڳا پيا آهن ۽ هر هڪ جي اها ڪوشش هوندي آهي ته مينهن جو پاڻي سندن ٻنيءَ مان جلدي نڪري وڃي، ڇو جو ان جي بيهڻ يا گهڻا ڏينهن مينهن هلڻ تي فصل سڙي وڃي ٿو يا لڙهي وڃي ٿو. اسان وٽ درياهن جو پاڻي ٻنين ۾ اچي ٿو. هيڏانهن ملائيشيا ڏي هر وقت وسندڙ مينهن جو پاڻي ٻنين مان نڪري درياهه ٺاهي، سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري ٿو. اهو ئي سبب آهي جو اسان وٽ ڪوٽڙيءَ بعد درياهه آهي ئي ڪونه ۽ ڇوڙ وٽ خشڪي لڳي پئي آهي ۽ سمنڊ جو کارو پاڻي اندر پيو ڌوڪي پر ملائيشيا جهڙن ملڪن جي درياهن جي ڇوڙن وٽ ٻوڙ ٻوڙان هوندي ۽ ندين جو پاڻي سمنڊ جي ڪافي حصي تائين ڌوڪي اچي ٿو، ايتري قدر جو سمنڊ جي ان حصي جو پاڻي کاري بدران مٺو هوندو آهي. سو ملائيشيا جهڙن ملڪن ۾ ٻني اها راڻي جنهن مٿان ناهي پاڻي.
اسان وٽ پهاڪو آهي ته “ٻُچيءَ کي ڏاڙهيءَ جو قبر تائين آسرو.” بلڪل صحيح آهي.اها ڳالهه اسان وٽ ته ضرور ٿي سگهي ٿي جو اسان وٽ هر هڪ جي چاپئين يعني گهاٽي ڏاڙهي ٿئي ٿي. ڪنهن کي شروع جي ڏينهن ۾ ڇڍي ڏاڙهي ٿيندي آهي ته اڳتي هلي ڪجهه سالن بعد اها به گهاٽي ٿي ويندي آهي. سو اسان وٽ ورلي ڪو ٻُچي نظر ايندو. ٻچي ڏاڙهي وارو اسان وٽ بنگالي يا ٻئي ملڪ جو ئي ٿي سگهي ٿو. مڪاني ماڻهو، سنڌي، پنجابي، بلوچ وغيره ڇڍي ڏاڙهي سان يعني ٻچي هوندو ته هن کي مرڻ تائين آسرو رهندو ته اجها ٿي سندس ڏاڙهي گهاٽي ٿئي. پر ملائيشيا پاسي ائين هرگز ناهي. ملائيشيا پاسي چيني قوم ته ٻُچي ڏاڙهي واري آهي پر ملئي پڻ. هنن کي ڪنهن به قسم جو آسرو يا اميد نٿي رهي ته ڄاڻ ته سندس ڏاڙهي گهاٽي ٿي.
يا اهو پهاڪو به اسان وٽ ڪارآمد ٿي سگهي ٿو ته “مولا مينهن وساءِ ته ڪانئر ڇُٽن ڪم کان.” اهو ان ڪري جو اسان وٽ مينهن ڪڏهن ڪڏهن وسي ٿو ۽ روڊ رستا ۽ ملڪ جو نظام اهڙو آهي جو ڪلاڪ کن مينهن وسي ٿو ته ٻوڙ ٻوڙان ٿيو وڃي. ويندي بجلي به هليو وڃي ۽ سڄو ڪاروبارِ زندگي رڪجيو وڃي، پر ملائيشيا هڪ جابلو ملڪ آهي جنهن جا رستا مضبوط ۽ بهترين آهن. ڀلي سڄو ڏينهن پيو مينهن وسي -مجال آهي جو پاڻي روڊ تي ترسي ۽ ٽرئفڪ ۾ ڪا رنڊڪ اچي. روز مرهه جو ڪاروبار بنا ڪنهن رخني جي هلندو رهي ٿو ۽ ڪابه آفيس يا ڪو به ڪم بند نٿو ٿئي. پنهنجي ملائيشيا جي ڪنهن شروعاتي سفرنامي ۾ لکي چڪو آهيان ته هڪ دفعي ملاڪا کان پينانگ 9 ڪلاڪن جي سفر ۾ لڳاتار تيز مينهن وسندو رهيو ۽ کنوڻ جا چمڪاٽ ۽ گوڙ جا ڪڙڪاٽ الڳ هئا پر رستي تان سمورو وقت ٽرئفڪ جاري هئي. جنهن ميٽنگ ۾ حصو وٺڻ لاءِ آئون پينانگ وڃي رهيو هوس، هوٽل تي پهچي ڏٺم ته پوري مقرر وقت تي شروع ٿي ۽ نه فقط آئون ٻئي شهر کان آيو هوس پر ٻيا به ڪيترائي وقت تي پهچي ويا جيڪي اپوح، ڪوالالمپور، ڪوالا ڪنگسار، شاهه عالم کان آيا هئا. سو اهڙي ملڪ ۽ ڪلچر ۾ “مولا! مينهن وساءِ، ته ڪانئر ڇُٽن ڪم کان.” قسم جي چوڻي سمجهه کان ٻاهر ثابت ٿئي ٿي. ملائيشيا جي ماڻهن کي اها ڇا سمجهه ۾ ايندي جتي ڪهڙي به سخت مينهن ۾ ڪم بند ٿئي ئي ڪونه.