سمنڊ ڪناري ويٺل شاهه لطيف
آگَمِيو آهي، لَڳَههَ پس! لطيف چئي،
وُٺو مينهن وڏ ڦڙو، ڪَڍو ڌَڻَ ڪاهي،
ڇَنَ ڇڏي پَٽِ پئو، سَمَرُ سَنباهي،
وِهومَ لاهي، آسِرو الله مان
ڪرنل ڪومبس شاهه لطيف جي هن قسم جي بيتن ذريعي اسان کي اهو ئي ميسيج ڏيڻ چاهيندو هو ته اسان مايوس ۽ نااميد نه ٿيون. مسلسل جدوجهد ۽ خاطر خواهه نتيجن ۾ هن جو پڪو ۽ پختو يقين هو. ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو جڏهن شروع ٿيو هو ته مسئلا ئي مسئلا هئا. هي درويش يعني ڪرنل ڪومبس، پيٽارو جي مسئلن کي ملير جي ماروئڙن جي مسئلن سان ڀيٽ ڏيندي پنهنجي تقرير جي شروعات شاهه جي مٿين بيت سان ڪندو هو.
افسوس جي ڳالهه آهي ته اسان جي هڪ دلپسند ڪردار (ڪرنل ڪومبس) کي شاهه لطيف جا بيت پڙهندو ڏسي به اسان ۾ ڪا دلچسپي پيدا نه ٿي سگهي.
شروعاتي سامونڊي سفرن مان ٻن ٽن تي ساڳي جهاز ۾ مون سان گڏ منهنجو پيٽارو جو ڪلاس ميٽ درٻيلي (ڊڀري) جو احمد حسين مخدوم پڻ هو. هو نيويگيشن سائيڊ تي هو ۽ آئون انجنيئرنگ سائيڊ تي. اسان جون پوسٽون (عهدا) اهڙا هئا جو ڏينهن جو توڙي رات جو ساڳيا ڪلاڪ ڊيوٽي لڳندي هئي. هو جيتوڻيڪ مون وانگر سنڌيءَ جا چار درجا به نه پڙهيو ٻاراڻي درجي، “ڪي جي” کان فقط انگريزي پڙهيو پر هن کي شاهه لطيف جي شاعريءَ سان سچو پيار هو ۽ هر وقت ڪونه ڪو بيت جهونگاريندو رهندو هو. مون کي ياد آهي ته هڪ دفعي هن جي ٻڌايل هڪ بيت:
“ڇوريون ڇرڻ سِکيون پنهون ڪيائون پور”
تي مون ڪا دير واهه واهه ڪئي ته چيائين: “لڳي ٿو اها ئي ڳالهه سمجهه ۾ آئي اٿئي.”
واقعي ائين ئي ٿيندو هو. هن جي جهونگاريل شاهه جي بيتن جي ڪا ڪا سِٽ مونکي ڏاڍو متاثر ڪندي هئي جيئن ته:
اَچِي عِزرائِيلَ، سُتِي جاڳائِي سَسُئِي؛
ٿي ڊوڙائي دَليلَ، ته پُنهون ماڙُهو موڪليو.
ان قسم جو ڪو بيت ٻڌي، دل ۾ چوندو هوس ڇا ته هي (شاهه) ڏاهو ۽ Learned ماڻهو ٿو لڳي. پر ان هوندي به مون کي اها توفيق نه ٿيندي هئي جو کڻي شاهه جو رسالو پاڻ سان رکان ۽ ان مان روز هڪ اڌ بيت پڙهان. پر پوءِ ڪجهه اهڙا سفر شروع ٿيا جن ۾ مون سان گڏ احمد حسين مخدوم ته نه هو پر ٻيو ڪو سڃاڻو به نه هو. هي سفر ٽيهه ٽيهه چاليهه چاليهه ڏينهن جا ڊگها هوندا هئا جن ۾ جهاز کي ڪراچي کان ڪيوبا يا سڌو ڪئناڊا وٺي وڃڻو پيو ٿي. ٽوڪيو کان وئنڪوئر، نيويارڪ کان پينانگ ۽ بئنڪاڪ وغيره. ههڙن ڊگهن سفرن ۾ کنيل ڪتاب کٽي ويندا هئا. رستي تي طوفاني راتيون، مينهن ۽ سرد موسم ملي ٿي. آئون اڪيلو ڪمري ۾ پنهنجي بنڪ (بيڊ) تي پيو هوندو هوس. اهڙن مايوسي وارن ڏينهن ۽ برفاني راتين ۾ جڏهن مونکي لڳندو هو ته نه سمنڊ کٽندو نه سفر.... الائي اهو ڏينهن ڪڏهن ايندو جو اسان کي پنهنجو بندرگاهه (منزل) سامهون نظر ايندي... پر لڳي ٿو اهو ڏينهن ايندو ئي ڪونه.... اهڙي ٿيندي هئي مايوسي- سي سڪنيس ۾! هڪ سفر ۾اهڙين راتين ۾ مونکي مهراڻ رسالي ۾ شاهه جي سر سامونڊي، سر سريراڳ وغيره جا بيت ملي ويا ۽ مون پهريون ڀيرو اهي چڱي پڙهڻ ۽ ان تي غور ڪرڻ شروع ڪيو.
پنهنجي ڳالهه ڪرڻ کان اڳ ٻه اکر ڪئپٽن مخدوم احمد حسين بابت به لکان ته هو اڄ تائين شاهه لطيف جو شيدائي آهي ۽ هن شاهه لطيف جو نه رڳو هڪ هڪ شعر پڙهيو ۽ سمجهيو آهي پر ان جو هن انگريزيءَ ۾ ترجمو به ڪيو آهي. اها ڳالهه هن ڪجهه ڏينهن اڳ ٻڌائي. يعني هي مضون لکڻ کان اڳ جڏهن هاڻ اسان ٻئي 75 سالن جا اچي ٿيا آهيون.
بهرحال جهاز هلائڻ وارن مٿين ڊگهن سفرن ۾ جڏهن مون پهريون دفعو شاهه لطيف جي بيتن تي غور ڪيو ته ان وقت آئون ٽيهه کن سالن جو ٿي چڪو هوس. ان بعد جهاز سمنڊ تي هوندو هو ته ٻين ڪتابن سان گڏ شاهه جي بيتن جو، خاص ڪري انهن جو جن جو سمنڊ، ٻيڙين، ناکئن، انهن جي گهر ڀاتين جي احساس جو ذڪر هوندو هو، مطالعو ڪندو هوس بلڪه سچ ته اهو آهي ته انهن تي غور ڪندو هوس. هر دفعي مون کي شاهه لطيف جي شعرن ۾، ڪا اهڙي ڳالهه نظر اچڻ لڳي جو آئون وائڙو ٿي ويس ٿي ۽ مونکي ائين محسوس ٿيندو هو ته شاهه لطيف پڪ اسان وانگر نه فقط Seafarer هو پر هن تمام گهڻو سفر سامونڊي ۽ پيرين پيادي ڪيو آهي. ان بنا ڪو اهڙا بيت لکي نٿو سگهي. ٺيڪ آهي انهن ڏينهن ۾ اڄ وارا ڪَلَ تي هلندڙ لوهي جهاز نه هئا پر سڙهن ۽ چپوئن تي هلندڙ ٻيڙا هئا، انهن ڏينهن ۾ اهي ٻيڙا اونهي جو گهڻو رخ ڪرڻ بدران ڪنارو ڪنارو ڏئي هلندا هئا پر مونکي هميشه لڳندو آهي ته شاهه لطيف ان وقت جي ٻيڙن ۾، ان وقت جي ناکئن سان تمام گهڻو وقت گذاريو آهي. هن ڊگها ڊگها سفر ڪيا آهن جيڪي انهن ڏينهن ۾ سمجهو ته سنڌو نديءَ جي ڇوڙ کان ڪڇ گجرات جي بندرگاهن تائين ۽ اڳيان لنڪا تائين يا ٻئي پاسي عدن تائين ئي کڻي هئا پر ڇا اهو ممڪن ٿي سگهي ٿو ته شاهه لطيف جيڪي پنهنجن بيتن ۾ ٻيڙين، سمنڊن، انهن ۾ سفر ڪندڙ ناکئن ۽ موسمن جون ڳالهيون لکيون آهن اهو ڪو ٻيو لکي وڃي جنهن سامونڊي سفر نه ڪيو هجي. سچ ته اهو آهي ته مون انهن بيتن بابت ڪيترن ليکڪن جون سمجهاڻيون پڙهيون آهن، پر ڪي ڳالهيونجن جو ذڪر شاهه لطيف ڪيو آهي، انهن کي به سمجهه ۾ نه آيون آهن. ڇو جو هو سمنڊ ۽ سامونڊي سفر کان اڻ واقف آهن. اهو ئي سبب آهي جو آئون هتي پنهنجي سبجيڪٽ جهازراني ۽ جهاز سازيءَ جي حوالي سان ڪجهه ڳالهيون explain ڪرڻ ٿو چاهيان، جيڪي پڙهڻ بعد هو شاهه لطيف جا ان سبجيڪٽ تي لکيل بيت وڌيڪ ساراهي سگهندا، وڌيڪ سمجهي سگهندا. ٻن سٽن ۾ فقط اهو چوندس ته شاهه لطيف جي ڇا ته نيويگيشنل ۽ اوشنوگرافي جي ڄاڻ هئي. هن سامونڊي زندگيءَ جا ڪهڙا ته ٺيٺ لفظ استعمال ڪيا آهن ... سکاڻيءَ (Quarter Master) کان آڇيرن (White horses) تائين... اهو سوچي پڪ ٿي ٿئي ته هن درياءَ ۾ ته سفر ڪيو آهي پر سمنڊ ۾ پڻ.
هينئر به ڪراچيءَ ۾هڪ سنڌي ڪانفرنس ۾ ڪنهن شاهه جي بيتن بابت پئي ٻڌايو ته شاهه لطيف ٻيڙي هلائڻ وارن جي زالن جي دل جي ترجماني ڪئي آهي ته هن جو ڪانڌ هر سال ڏيڊ بعد سفر تي نڪري ٿو. نه، نه، هرگز نه. ان وقت جي ماڻهن ۽ شاهه لطيف کي خبر هئي ته سنڌ مان سفر لاءِ نڪرڻ جا ڏينهن مقرر هئا ۽ اهي سال ۾ هڪ دفعو لنڪا ڏي وڃڻ لاءِ ٿي آيا ۽ هڪ دفعو عدن ۽ عمان پاسي وڃڻ لاءِ ٿي آيا. اهڙي طرح لنڪا يا جاوا سماترا کان موٽڻ جا ڏينهن به مقرر هئا. ان وقت جهاز اڄ وانگر نٿي هليا- يعني جيڏانهن اسان کي وڻي ٿو ۽ جڏهن وڻي ٿو لنگر کڻي نڪري پئون ٿا. اهي ئي ڪجهه ڳالهيون آهن جيڪي هتي مان سمجهائڻ چاهيان ٿو جيڪي شاهه لطيف ته سمجهيون ٿي پر افسوس جو اسان جو اڄ به وڏي تعداد ۾ پڙهيل ڳڙهيل ماڻهو نه سمجهي سگهيو آهي ۽ نه سوچي سگهي ٿو- سواءِ ٿورن جي. اهو آئون ان ڪري ٿو چوان جو مون يونيورسٽي جي شاگردن کان به ان بابت سوال ڪيا آهن.
دنيا ۾ جهاز رانيءَ ۾ ڏاڍو دير سان ترقي آئي. سمجهو ته حضرت نوح نبي عليه جي ڏينهن کان وٺي اهي ڪاٺ جون چپوئن ۽ سڙهن ذريعي ٻيڙيون پئي هليون-- ويندي فرعونن جي ڏينهن ۾، سڪندر اعظم جي ڏينهن ۾، حضرت عمر فاروق جي ڏينهن ۾ ته ڪولمبس جي ڏينهن ۾ به.... ويندي 1499 ۾ جڏهن پهريون دفعو واسڪو ڊاگاما آفريڪا کنڊ جو ڦيرو ڪري انڊيا پهتو ته هن جا به چار ئي جهاز اهڙا ڪاٺ جا ۽ سڙهن وارا-- يعني Sailing Ships هئا. چپو (Oar) ڪاٺ جي بئٽ يا ڪپڙا سٽڻ واري ڏنڱريءَ جهڙا ڊگها ٿين ٿا جيڪي ٻيڙيءَ جي سائيز مطابق ٻه، چار يا ڇهه ماڻهو، اڌ ٻيڙيءَ جي هڪ پاسي ته اڌ ٻئي پاسي ويهي، انهن چپوئن سان سمنڊ کي پٺيان ڌڪين ٿا ته ٻيڙي اڳيان وڌي ٿي. پر چپوئن ذريعي وڏو فاصلو طيءِ ڪرڻ مشڪل ڪم آهي. چپوئن واريون ٻيڙيون Rowing Boats فقط بندرگاهه اندر هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ تائين ويجهي فاصلي تائين هلائي سگهجي ٿي يا بندرگاهه کان ٻاهر کلئي سمنڊ ۾ بيٺل هڪ جهاز کان ٻئي جهاز تائين، يا ڪنهن ٻيٽ تي وڏي جهاز بيهارڻ جو بندوبست نه آهي ته جهاز کي بندرگاهه کان پري بيهاري ان جو سامان يا مسافر چپوئن وارين ٻيڙين ۾ هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ تي پهچايا ويا ٿي. ڇو جو چپو هلائڻ ڪو سولو ڪم ناهي. اڌ ڪلاڪ هلائڻ سان به ٻانهون شل ٿيو وڃن جو چپوءَ جي هيٺين بئٽ واري حصي کي هيٺ پاڻيءَ ۾ وجهي مٿين ڏنڊي واري حصي سان پاڻ ڏي ڇڪڻ ۾ ڪافي طاقت لڳي ٿي. تعليم وارن ڏينهن ۾ اڌ ڪلاڪ جي Rowing (چپوئن ذريعي ٻيڙي هلائڻ) جي پيرڊ ۾ اسان پگهرجي ويندا هئاسين.
وڏي سفر لاءِ جيسين ڪَلَ وارا جهاز ايجاد نه ٿيا هئا ته سڙهه وارا Sailing Ships استعمال ٿيا ٿي. ڪاٺ جي جهازن تي ڪاٺ جا ڊگها ڏنڊا (کوها) هوندا هئا جن ۾ ٿلهي ٽاٽ جي ڪپڙي جون بيرقون/ جهنڊا (سڙهه) ٻڌل هوندا هئا. انهن سڙهن ۾ ٻڌل رسن کي ڇڪڻ يا ڍر ڏيڻ سان انهن سڙهن کي پاسيرو ڪيو ويو ٿي جيئن پٺيان لڳندڙ هوا جو گهڻي کان گهڻو فائدو وٺي جهاز کي تکو ۽ صحيح طرف هلائي سگهجي.
سڙهه وارين ٻيڙين ۾ گهڻي تڪليف نٿي ٿئي پر تڏهن به سڙهن کي صحيح رخ ۾ قائم رکڻ لاءِ رسن کي خبرداريءَ سان ڇڪي جهلڻو پوي ٿو. سڙهن واريون هي ٻيڙيون يا جهاز، هوا جي زور تي هليا ٿي. جيتري گهڻي هوا اوتري گهڻي رفتار. مثال طور ڏينهن ٻن بعد جيڪڏهن هوا بند ٿي وڃي ته جهاز هڪ هنڌ بيهي ٿي رهيا. وڌ ۾ وڌ چپوئن ذريعي انهن کي ڪناري ڏي وٺي وڃڻو پيو ٿي. سخت هوائن يا طوفانن ۾ به جهاز کي ڪناري وٽ وٺي لنگر ڪيرائڻو پيو ٿي يا ڪنهن وڻ، پٿر يا ٻي ڪنهن شيءِ سان ٻڌڻو پيو ٿي ڇو جو طوفاني هوائن جي سٽ نه جهلي انهن ڏينهن جون ڪاٺ جون ٻيڙيون اونڌيون ٿي پيون ٿي- يعني ٻڏي ويون ٿي يا انهن جا سڙهه ڦاٽي پيا ٿي ۽ هي اڳتي جي سفر لاءِ معذور ٿي پيون ٿي. بهرحال وڏي سفر لاءِ، عدن ۽ ايران کان سنڌ ڏي ۽ سنڌ کان هندوستان جي اولهه واري ڪناري (Malabar Coast) ۽ لنڪا ڏي يا لنڪا کان برما، بنگال، سيام (ٿائلينڊ) يا ملايا (ملائيشيا) ۽ اڳتي جاوا، سماترا، چين ڏي وڃڻ لاءِ سڙهن واريون ٻيڙيون يا ٻيڙا (جهاز) استعمال ٿيا ٿي.
سوچيان ٿو ته اڄ جي جهازن لاءِ سنگاپور، ٽوڪيو، ممباسا، ڪولمبو، ممبئي وغيره ۾ ڇا ته وڏا اسٽور ۽ ڪارخانا آهن جتان جهاز جي مشينن جا اسپيئر پارٽ ۽ ٻيو سامان وٺڻو پوي ٿو. انهن ڏينهن ۾ سنگاپور، پينانگ، ممبئي جهڙا بندرگاهه اڃان وجود ۾ ئي نه آيا هئا. ڪڇ، گجرات، ٺٽي پاسي ۽ ڪولمبو جي آسپاس ننڍڙن بندرگاهن ۾ جتي ان وقت جا اهي ٻيڙا بيٺا ٿي جن جو ڊرافٽ يعني سامان رکڻ بعد اهي وڌ ۾ وڌ ماڻهوءَ جي قد جيترو هيٺ ويا ٿي، انهن بندرگاهن تي هنن جهازن لاءِ سامان هوندو هو ٽاٽ يا بافتي جو ڪپڙو، جنهن ذريعي ڦاٽل سڙهن ۾ چتيون هڻي سگهجن، مختلف سائيزن جون سبڻ لاءِ سُئيون ۽ سُوئا، ٿلها ۽ سنها ڌاڳا، سڙهن تي پکين جون وِٺيون ڌوئڻ لاءِ کار صابڻ، ٻيڙين جي ٻاهرين حصي تي ڪاٺ تي چنبڙي ويل سپن ۽ گينگن کي صاف ڪرڻ لاءِ لوه جون پٽيون (Scrapper) ۽ ٻيڙين جي ٻاهرين حصي واري ڪاٺ کي مضبوط ۽ صاف سٿرو رکڻ لاءِ اسان ڏي ڄانڀي ۽ سرنهن جو تيل ته لنڪا ۽ ملاڪا ڏي کوپري جو تيل خريد ڪيو ويو ٿي.
ڳالهه اها آهي ته اڄڪلهه اسان جهاز هلايون ٿا ته اسان فقط پنهنجي جهازران ڪمپنيءَ جو آرڊر حاصل ڪريون ٿا ته اسان کي ڪڏهن ۽ ڪيڏانهن وڃڻو آهي. سامان هٿ ڪرڻ يعني ڀاڙي جي ڏيتي ليتي ڪرڻ، ڪمپني جي آفيس ۾ ويٺل ڪمرشل ۽ مارڪيٽنگ آفيسرن جو ڪم آهي. اسان جو ڪم جهاز هلائڻ ۽ ڪمپنيءَ يا جهاز جي مالڪ طرفان ٻڌايل بندرگاهه تائين جهاز کي پهچائڻ آهي. سال جو کڻي ڪهڙو به مهينو هجي هيڊ آفيس يا مالڪ طرفان آرڊر ٿو اچي ته جهاز کي اولهه ڏي ممباسا وٺي وڃو ته اوڏانهن هليا وينداسين، جي چوندا ته اتر ڏي ايران عدن هليا وڃو يا ڏکڻ ڏي سري لنڪا يا مالديپ هليا وڃو ته اوڏانهن هليا وينداسين. ويندي دنيا جي آخري ڇيڙي تي جپان، نيويارڪ، سئيڊن، وئنڪوئر يا نيوزيلينڊ ۽ آسٽريليا به هليا وينداسين. جهازن تي ڪولڊ اسٽوريج ۽ سمنڊ جي کاري پاڻيءَ مان مٺو ٺاهڻ جو بندوبست هجڻ ڪري اسان ڇهن مهينن کان به مٿي کلئي سمنڊ تي رهي سگهون ٿا. اڄ ڪلهه جي جهازن تي جهاز کي هلائڻ لاءِ تيل جون به وڏيون ٽانڪيون آهن. سڄي دنيا جا چارٽ (نقشا) جهاز تي موجود آهن ۽ سئٽلائيٽ نيويگيٽر جهڙا آله ايجاد ٿي چڪا آهن جن ذريعي اسان کي هر منٽ تي خبر پوي ٿي ته اسان جو جهاز دنيا جي گولي تي ڪهڙي هنڌ تي آهي- يعني ڪهڙي ويڪرائي ڦاڪ (Latitude) ۽ ڪهڙي ڊگهائي ڦاڪ (Longitude) تي آهي ۽ اهو به ته چوويهه ڪلاڪن ۾ اسان جي جهاز ڪيترو سفر طئي ڪيو- پاڻيءَ جي جهاز جي ڪار يا لاري وانگر، ان جي انجڻ جي رفتار مان، مفاصلي جي خبر نٿي پوي. ڇو جو سمنڊ تي سامهون جو طوفان، ڇوليون ۽ ڪُنَ (Under Currents) مفاصلي کي گهٽايو ڇڏين ۽ پٺيان لڳڻ ڪري وڌايو ڇڏين. اسان کي اڳئين زماني جي سڙهه وارن ٻيڙن کي هلائڻ وارن وانگر ايندڙ ويندڙ کان پڇ پڇ نٿي ڪرڻي پوي ته ڀائو عدن ڪهڙي پاسي آهي يا ممباسا ڏي وڃڻ جو هي صحيح طرف آهي يا نه؟ ۽ اسان ڪهڙي هنڌ تي آهيون جو انهن ڏينهن ۾ قابل ناکئا به توائي ٿي ويا ٿي.
پراڻن ڏينهن ۾ جڏهن سڙهن ذريعي ٻيڙا هليا ٿي انهن ڏينهن ۾ جهاز هلائڻ وارو ئي وکر جو مالڪ هو ته هو جهاز جو به مالڪ پاڻ هو. يعني اهو وڻجارو “ون- ان- ٿري” هوندو هو پر ان هوندي به هو پنهنجي مرضيءَ سان جنهن وقت وڻي ۽ جنهن طرف ڏي دل چاهي پنهنجي ٻيڙي کي هاڪاري نٿي سگهيو. اهو ان ڪري جو انهن ڏينهن ۾ سڙهن تي هلندڙ ٻيڙا هئا جيڪي فقط هوا جي رخ مطابق هلي سگهيا ٿي. اتر جي هوا لڳي ٿي ته ٻيڙا ڏکڻ ڏي هليا ٿي ۽ جي ڏکڻ جي لڳي ٿي ته اهي فقط اتر طرف هلي سگهيا ٿي، پر اڄ جا طاقتور انجڻ تي هلندڙ جهاز جنهن وقت ۽ جنهن طرف اسان چاهيون جهاز هاڪاري سگهون ٿا. اسان لاءِ اها ڳالهه گهڻي اهميت نٿي رکي ته هوا جو رخ ڪهڙو آهي يا هوا لڳي به پئي يا نه؟ اهو سلسلو هاڻ شروع ٿيو آهي، جنهن کي ٻه سو سال به ڪي مس ٿيا آهن.
دنيا جي پهرين ٻاڦ تي هلندڙ آگ گاڏي 1810ع ڌاري هلڻ شروع ٿي هئي ۽ ٻاڦ تي هلندڙ Steam Ships جن کي اسان “آگبوٽ” سڏيو ٿي، دنيا ۾ 1820ع ڌاري هليا. پهريون آگبوٽ 1813ع ۾ ليڊس (انگلينڊ) کان يارمائوٿ هليو هو- يعني شاهه لطيف جي وفات (1752ع) کان سٺ ستر سال پوءِ. ان کان اڳ ۾ دنيا ۾ جيڪي به جهاز هليا ٿي اهي سڙهن وارا Sailing جهاز هئا. ويندي واسڪو ڊاگاما 1499 ۾ ڪيپ آف گڊ هوپ ڪراس ڪرڻ لاءِ (آفريڪا جو ڦيرو ڪرڻ لاءِ) خاص چار ماڊرن جهاز ٺهرائي پنهنجي ملڪ پورچوگال جي بندرگاهه لسبان مان نڪتو هو. اهي ماڊرن جهاز سڙهن ذريعي هلندڙ ڪاٺ جا جهاز هئا ۽ سڙهن وارا جهاز هميشه هوا جي رخ مطابق هلن ٿا.
آفريڪا کنڊ جو هيٺاهون حصو (ڪيپ آف گڊ هوپ) اڪري آفريڪا کنڊ جي اوڀر ڪناري پهچڻ يعني ائٽلانٽڪ سمنڊ مان هندي وڏي سمنڊ (انڊين اوشن) ۾ پهچڻ جي خواهش ۾ يورپ وارن جا هزارين ناکئا ۽ ڊزنن جا ڊزن جهاز ٻڏي ويا. اهي ڪيپ آف گڊ هوپ وٽ جتي ڏکڻ ائٽلانٽڪ ۽ هندي وڏو سمنڊ ملن ٿا اتي جي اتاهين ۽ ڇتين ڇولين جو مقابلو نه ڪري ڇيتيون ڇيتيون ٿي ويا ٿي. واسڪو ڊاگاما پهريون جهازي هو جيڪو ڪيپ آف گڊ هوپ اڪري آفريڪا جي اولهه واري ڪناري تي پهتو ۽ ڪجهه ڏينهن موزمبق ۾ گذاري پوءِ وڌيڪ اتر ڏي ممباسا ۽ مليندي جي بندرگاهه ۾ پهتو ۽ پوءِ هو ڪو سونهون ڳولڻ لڳو جيڪو هن جي جهازن کي انڊيا جي بندرگاهه “ڪوچين” ڏي وٺي هلي. هاڻ اها ڳالهه سمجهڻ ضروري آهي جيڪا شاهه لطيف ڀلي ڀت سمجهي ٿي. اها ڳالهه هيءَ آهي جنهن بابت پڙهندڙ ۽ اڄ جا Navigator اهو سوچي رهيا هجن ته ڇا واسڪو ڊاگاما جهڙي ماهر ملاح کي اها ڄاڻ نه هئي ته انڊيا ڪهڙي پاسي آهي؟ ان جو جواب اهو آهي ته هن کي بلڪل خبر هئي. اهو ماڻهو جيڪو پورچوگال کان 8 جولاءِ 1477ع تي چار جهاز ۽ 170 ماڻهو کڻي نڪري ٿو ۽ نون مهينن جي ڏينهن رات جي سفر بعد 10 اپريل 1498ع تي ممباسا ۽ پوءِ ڀر واري بندرگاهه ميلندي تي پهچي ٿو. ان کي ڇا اها خبر نه هئي ته “ڪوچين” اهو سامهون مهيني کن جي پنڌ تي اوڀر ۾ آهي. پوءِ جڏهن خبر هئي ته واسڪو ڊاگاما پاڻ سان “سونهون” (گائيڊ) ڇو ٿي کڻڻ چاهيو؟ هن لاءِ طرف معلوم ڪرڻ ڪو ڏکيو ڪم نه هو. هن وٽ قطب نما (اتر قطب ڏيکارڻ واري دٻي) به هئي ته هن کي سج، سيارن ۽ تارن ذريعي به رستو ڳولڻ آيو ٿي. پوءِ ڀلا ڪهڙي ڳالهه هئي جيڪا واسڪو ڊاگاما کي پريشان ڪري رهي هئي؟ اُها اِها هئي جنهن ڏانهن شاهه لطيف سر سامونڊيءَ ۾ اشارو ڪيو آهي:
لڳي اُتر هيرَ، سامونڊين سِڙههَ سنباهيا.
ياد رهي ته انجڻ ايجاد ٿيڻ بعد جهازرانن اتر هير لڳڻ جو سوچڻ ڇڏي ڏنو. پر جيستائين ڪَلَ (انجڻ) تي هلندڙ جهاز ايجاد نه ٿيا هئا، سڙهه تي هلندڙ يعني هوا جي زور تي هلندڙ ڪاٺ جي ٻيڙن لاءِ ڪنهن ڌارئين بندرگاهه ۾ پهچڻ لاءِ ٻه ڳالهيون ضروري هونديون هيون. هڪ “طرف” ۽ ٻيو “هوائن جو رخ”. دنيا جي مختلف حصن ۾ مختلف مهينن ۾ مختلف طرفن کان هوائون لڳن ٿيون. سڙهه وارا جهاز هلائڻ لاءِ انهن جي معلومات ضروري هوندي هئي. جيئن ائٽلانٽڪ سمنڊ ۾ ٽريڊ Winds لڳن ٿيون تيئن اسان وٽ عربي سمنڊ ۽ هندي سمنڊ ۾ چؤماسي (Monsoon) جون هوائون لڳن ٿيون. اسان وٽ سياري ۾ جڏهن ٿڌ ٿئي ٿي ته اتر جون هوائون لڳن ٿيون ۽ اونهاري ۾ ڏکڻ جون لڳن ٿيون. ان ڪري اسان وٽ اڄ به گهر اهڙي طرح آهن جن جو اڱڻ ڏکڻ طرف آهي جيئن گرميءَ ۾ اهي ڏکڻ جون هوائون لڳن. اسان وٽ اتر وارو پاسو بند رکيو وڃي ٿو جيئن سياري ۾ اتر طرف کان لڳندڙ ٿڌين هوائن کان بچاءُ ٿئي. اهو ئي حال جهازرانيءَ جو هو. سياري ۾ جيئن ئي اتر جون هوائون لڳڻ شروع ٿينديون هيون ته وڻجارا سڙهه سڌا ڪري ڏکڻ ڏي يعني سري لنڪا ڏي وڃڻ لڳندا هئا. پوءِ هو دير نه ڪندا هئا. ڇو جو دير ڪرڻ سان يعني مهينو ڏيڊ دير سان نڪرڻ تي هنن کي خوف هوندو هو ته متان هوائون ڍريون ٿي پون يا رستي تي ڏينهن ٻه هوا بلڪل بند نه ٿي وڃي. ڇو جو هوا جي بند ٿيڻ ڪري جهاز هڪ هنڌ بيهي رهيا ٿي ۽ ڪناري تي موجود سامونڊي ڦورن (قزاقن) پنهنجين چپوئن وارين ٻيڙين ۾ هنن جي سڙهن وارن ٻيڙين وٽ پهچي ڦر ڪئي ٿي.
ملاحَ! تنهنجي مَڪُڙيءَ، اچي چور چڙهيا.
اهو ئي حال واپسي جو هو. هو لنڪا يا ڏکڻ انڊيا جي بندرگاهن کان ان وقت نڪتا ٿي جڏهن ڏکڻ جون هوائون لڳيون ٿي. يعني اها ڳالهه جيڪا اسان جو اڄ جو هر اديب يا اڄ جو جهازران نٿو سمجهي ته اڳئين دور ۾، بلڪه صدين تائين، ڪنهن نئين بندرگاهه ۾ پهچڻ لاءِ ناکئي لاءِ ٻن شين جي ڄاڻ ضروري هوندي هئي. هڪ ڊئريڪشن (طرف) ۽ ٻيو هوائن جو رخ. ان دور ۾ توهان جڏهن چاهيو ٻئي ملڪ يا بندرگاهه ڏي نٿي نڪري سگهيائو. عرب ملڪن کان سنڌ يا سنڌ کان لنڪا ۽ واپسيءَ جو مدار ته فقط هڪ طرفي هوا- اتر کان يا ڏکڻ کان لڳندڙ جو هو پر سنڌ کان ممباسا يا سوماليه وڃڻ ۽ موٽڻ لاءِ جڏهن ته کلئي سمنڊ ۾ وڏو مفاصلو طئي ڪرڻو پيو ٿي اتي مختلف طرفن کان لڳندڙ هوائن کي ڌيان ۾ رکي جهاز کي هلائڻو پيو ٿي ۽ منزلن ڏي سڌو وڃڻ بدران هوائن مطابق رخ بدلائڻو پيو ٿي. اهو ئي سبب آهي جو واسڪو ڊاگاما آفريڪا جي بندرگاهه ميلنديءَ ۾ ترسي سونهون ڳولڻ ۾ لڳي ويو جيڪو ڪوچين جي exact معلومات کان علاوه رستي تي لڳندڙ هوائن جي رخ جي به ڄاڻ رکندو هجي ته ڪهڙي وقت تي ڪوچين لاءِ لنگر کڻجي ۽ هندي وڏي سمنڊ ۾مختلف هنڌن تي هوائن جي رخ مان ڪيئن فائدو حاصل ڪجي. آخر هن کي هڪ قابل ملاح ملي ويو. ڪي چون ٿا ته اهو گجراتي هو، ڪي چون ٿا ته سنڌي هو يا مڪراني هو يا آفريڪا جو شيدي هو. ڪي ته چون ٿا (ويندي انگريزن جي ڪتابن ۾ به آهي) ته هن کي ان وقت جو قابل ملاح Navigator احمد بن ماجد ملي ويو هو جيڪو ڪوچين تائين وٺي آيو. احمد بن ماجد مغرب ۾ “عرب ملاح” جي نالي سان مشهور آهي. آفريڪا ۽ عرب دنيا ۾ هو “سمنڊ جو شير” سڏجي ٿو هو 1421ع ۾ عراق جي شهر صور (SUR) ۾ ڄائو ۽ 1500ع ۾ وفات ڪئي. وڏو قابل ماڻهو هو جنهن جا شعرو شاعري ۽ نثر جا 40 کن ڪتاب آهن. نثر ۾ هن جا مئرين سائنس ۽ جهازن جي چرپر تي ڪيترائي ڪتاب آهن جن ايراني نار جي علائقن ۾ رهندڙن جي انڊيا ۽ مشرقي آفريڪا جي بندرگاهن ۾ پهچڻ ۾ وڏي مدد ڪئي. هن اهي سڀ ڪتاب عربيءَ ۾ لکيا پر ٻه ڪتاب جيڪي انگريزي ۾ ترجمو ٿيا اهي آهن:
1- The Book of the Benefits of Principals of Seamanship
2- Book of Lessons on the Foundation of the Sea & Navigation.
هي ڪتاب ڄڻ ته انسائيڪلو پيڊيا آهن جن ۾ ابن ماجد نيويگيشن (سمنڊ تي رستو ڳولڻ) جي تاريخ ۽ بنيادي اصول، ڪنارو ڏئي جهاز هلائڻ ۽ کلئي سمنڊ مان هلڻ، اوڀر آفريڪا کان انڊونيشيا تائين بندرگاهن جي لوڪيشن، مختلف راتين ۾ تارن جي پوزيشن، چؤماسي جي هوائن ۽ سمنڊن تي لڳندڙ ٻين هوائن جا احوال ڏنا آهن. هو سمنڊ تي رستا ڳولهڻ ۽ جهاز راني کان ايترو ته مشهور ٿيو جو دنيا جا جهازران هن کي “The Shooting Star” به سڏين ٿا. ڇا ته ڪمال جو ماڻهو هو! هن اهي سي مين شپ (Seamanship) تي ڪتاب 85-1460ع جي وچ ۾ لکيا آهن. ان بعد دنيا ڪيڏي ترقي ڪئي ۽ هر ايندڙ جنريشن (ٽهي)پراڻيءَ کان وڌيڪ قابل سمجهي وڃي ٿي. ان هوندي به 500 سالن بعد جڏهن اسان کي انگريز ڪلاس ٽيچر ڪئپٽن واٽڪنس (جيڪو Seamanship تي فقط هڪ ڪتاب لکڻ کان مشهور آهي) آڊيو ويزئل ائڊز (Audio Visual Aids) ذريعي چٽگانگ جي مئرين اڪيڊميءَ ۾ سيمينشپ (Seamenship) پڙهائيندو هو ته ڪڏهن ڪڏهن سمجهه ۾ نه ايندي هئي ۽ سزا خاطر ايڪسٽرا ڊرل ملندي هئي. ان حساب سان هي احمد بن ماجد يا تيمور لنگ منگول جي حسابدان ۽ ٽرگناميٽري جي ماهر پوٽي مرزا الغ بيگ جهڙن انسانن جي ڇا ڳالهه ڪجي! هنن کي قدرت اهڙو دماغ عطا ڪيو جن جا ڪتاب اڄ اسان جهاز هلائڻ وارا پڙهون ٿا. ابن ماجد جا ٻه هٿ جا لکيل ڪتاب (قلمي نسخا) اڄ به پئرس جي نئشنل لئبرريءَ ۾ موجود آهن.
بهرحال هتي مون ٻي ڳالهه جي اهميت پڙهندڙن کي محسوس پئي ڪرائي. اها هيءَ ته واسڪو ڊاگاما کي سندس “سونهون” موسم جي خيال کان صحيح وقت تي 24 اپريل 1498 تي، مليندي بندرگاهه مان ڪڍي انڊيا ڏي وٺي هليو، جتي هنن جا جهاز 25 ڏينهن بعد ڪاليڪٽ ۾ پهتا. اڄ جي ماڊرن ۽ تيز رفتار جهازن کي اسان ڪراچي کان ممباسا وٺي وڃون ٿا ته اٺ نَو ڏينهن لڳيو وڃن سو ان حساب سان واسڪو ڊاگاما جا ڪاٺ جي سڙهه وارن جهازن جو 25 کن ڏينهن ۾ پهچڻ بلڪل صحيح هو. ان بعد سندن سونهون ته ٻئي ڪنهن جهاز ۾ اڳتي هليو ويو پر هنن کي واپسي لاءِ هوائن جو سسٽم سمجهائي ويو ته ڪڏهن انڊيا ڇڏي آفريڪا جو رخ ڪجو.
انڊيا ۾ رهڻ دوران واسڪو ڊاگاما ۽ ان علائقي جي راجا جي ا ڻبڻت ٿي پئي ۽ واسڪو ڊاگاما وٺي ڀڄڻ جي ڪئي. جيتوڻيڪ اهو وقت انڊيا جي ڪناري کان آفريڪا ڏي وڃڻ جو صحيح نه هو پر هنن لاءِ ڀڄڻ ضروري ٿي پيو. رستي تي ان وقت لڳندڙ هوائون ان رخ ڏي ويندڙ جهازن جي فائدي ۾ نه هيون. نتيجي ۾ هنن جا جهاز صحيح رخ ڏي وڌڻ بدران بتال ٿيندا رهيا. هو 29 آگسٽ تي انڊيا جي بندرگاهه مان لنگر کڻي مليندي آفريڪا ڏي روانا ٿيا ۽ مس مس 132 ڏينهن بعد 2 جنوري 1499 تي آفريڪا جي ڪناري تي پهتا سو به ملينديءَ کان گهڻو مٿي اتر ۾ مغديشو بندرگاهه ۾! رستي تي بک، بيمارين ۽ سامونڊي مخالف هوائن ڪري 115 ماڻهو مري ويا ۽ هڪ جهاز پڻ ٻڏي ويو.
مٿين ڳالهه ٻڌائڻ جو مطلب اهو آهي ته ان زماني ۾ يعني شاهه لطيف جي ڏينهن تائين ۽ سئو کن سال پوءِ تائين به، جيستائين سڙهه وارا ٻيڙا هلندا رهيا، تيستائين هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ تائين جهاز جي پهچڻ ۾ موسم جو وڏو عمل دخل هو. اڄڪلهه ته اسان کي رڳو چارٽ (سامونڊي نقشي تي بندرگاهه جي direction (رخ) معلوم ڪرڻ جي ضرورت پوي ٿي. ڪنهن پائليٽ (سونهين) جي مدد بنا انهن بندرگاهن ۾ به پهچيو وڃون جن ۾ پهرين نه ويا آهيون. پر اڳ زماني ۾ جنهن جو شاهه لطيف ذڪر ڪيو آهي، موسم جي معلومات رکڻ ضروري هئي جنهن لاءِ سونهين کي پاڻ سان کڻڻ يا ان کان صلاح وٺڻ ضروري هوندي هئي، تڏهن ته شاهه لطيف فرمايو: “سُونَهن جي صلاح، وَٺُ ته وير لنگهي وڃين”.
هتي اهو به لکندو هلان ته انگريزي جو لفظ پائليٽ هڪ ته هوائي جهاز هلائڻ واري ڪئپٽن لاءِ استعمال ٿئي ٿو ٻيو پاڻيءَ جي جهاز جو اهو ڪئپٽن پڻ پائليٽ سڏجي ٿو جيڪو رهنمائي ڪري، ڏکين هنڌن جي معلومات هجڻ ڪري رستو ڏيکاري. جيئن سئيز ڪئنال جي منهن تائين ته هر ڪو پنهنجي جهاز کي ڪاهي اچي ٿو پر پوءِ سئيز ڪئنال مان گذري بحر احمر (Red Sea) ۾ يا ٻئي پاسي ڀؤنچ سمنڊ (Mediterranean Sea) تائين سلامت پهچائڻ لاءِ مقامي Pilot (سونهين) جي ضرورت پوي ٿي. مصر حڪومت وٽ پنجاهه کن پائليٽ (سامونڊي جهازن جا ڪئپٽن) هر وقت موجود هوندا آهن جيڪي سئيز ڪئنال مان لنگهندڙ جهازن جي قافلي تي چڙهي، جهازن کي سئيز ڪئنال سلامتيءَ سان اڪرائيندا آهن. اهڙي طرح دنيا جي هر بندرگاهه ۾ جهاز کي اندر وٺي جيٽي سان لڳائڻ لاءِ ان بندرگاهه جا سونهان (Pilot) هوندا آهن يا انگلينڊ، جرمني، بيلجم، هالينڊ کان مٿي، سياري جي موسم ۾ اتي جي اتراهن سمنڊن ۾ ايڏا سخت طوفان ۽ ڪوهيڙو ڌنڌ رهي ٿو جو ڏيک جي حد ميٽر ٻه مس رهي ٿي. يعني جهاز جي وچ تان جهاز جو اڳ يا پڇ به ڏسي نه سگهبو آهي. اهڙين حالتن ۾ جهازران ڪمپني طرفان اسان کي اجازت هوندي آهي ته اهي ڏينهن ٻه پاڻ جهاز هلائڻ بدران مقامي سونهون Hire ڪيون جيڪو “نارٿ سي پائليٽ” سڏبو آهي. هڪ بندرگاهه کان ٻئي تائين مثال طور ائنٽورپ يا راٽرڊم کان ڪوپن هيگن تائين وٺي ايندو آهي. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته هن جي ڳري في ٿئي ٿي پر مالڪن کي جهاز ۽ ان ۾ موجود اربها رپين جو ڪارگو بچائڻ لاءِ اهو ڦاهو ڦڪڻو پوي ٿو.
سنڌ جا ماڻهو- خاص ڪري هندو واپاري ٻاهرن ملڪن سان تجارت ڪرڻ جا وڏا شوقين هئا. هو ڏکڻ طرف، نه رڳو لنڪا تائين، پر اڳتي ملاڪا، جاوا، سماترا ۽ سوربايا تائين وڃي نڪتا ٿي. جاوا (انڊونيشيا) ۾ به شاهه لطيف جي ڄمڻ کان اڳ جا ويندڙ هئا تڏهن ته شاهه لطيف پنهنجن بيتن ۾ جاوا ۽ اتان جي مصالحن جو ذڪر ڪيو آهي. شاهه لطيف هنن وڻجارن لاءِ ٿو فرمائي ته:
قَرڦُلَ ڦوٽا، پارچا، پاڻِيَٺَ پاتائُون؛
ڪوٺـيُون قِيمَتَ سَندِيُون، تَرَ ۾ تاڪِيائُون؛
لاڄُنِ مَنجهه، لَطِيفُ چئي، ٻِيڙا ٻَڌائُون؛
نَذرُ نَبِيءَ ڄامَ جو، چَڙَهندي چَيائُون؛
جي ڇُوهي ڇوڙيائُون، سي ٻيڙِيُون رَکِين ٻاجَهه سين!
قرڦل (لونگ) ۽ ايلاچي سنڌ جون پيدائشون نه آهن. اهي مصالحا ملبار ڪناري کان آڻيندا هئا جتي جي بندرگاهه ڪوچين (ڪاليڪٽ) ۾ پورچوگالي سياح واسڪوڊا گاما پهتو هو ۽ اتي جي راجا کي صاف صاف چيو هئائين ته آئون انهن مصالحن ۽ دال چيني، مِرين (ڪارن مرچن) لاءِ آيو آهيان. ان کان علاوه اهي شيون اڄ واري انڊونيشيا جي ٻيٽن- خاص ڪري جاوا ۾ جام هيون. بلڪه اتي جا ٻيٽ مصالحي جا ٻيٽ سڏبا آهن. ٻين ملڪن ۽ بندرگاهن ۾ مونکي جيڪي سنڌي واپاري ملندا هئا ته اهي چوندا هئا ته هنن جا پيئر يا ڏاڏا اتي آيا- يعني هيءَ 1960ع واري ڏهاڪي جي ڳالهه آهي جڏهن مون سامونڊي سفر شروع ڪيا. (هاڻ ته هنن جي چوٿين پنجين پيڙهي رهندي هوندي). بهرحال ان 1960 واري ڏهاڪي ۾ انڊونيشيا جي ٻيٽن جاوا، سماترا، سوربايا يا بالي وغيره ۾ سنڌي ملندا هئا ته پڇڻ تي هو ڪو جواب نه ڏيندا هئا. جو هنن کي خبر ئي نه هوندي هئي ته اهي سنڌ کان هيڏانهن جاوا، سماترا، سوربايا وغيره ڪڏهن آيا... سئو سال اڳ... ڏيڊ سئو سال اڳ ... يا ان کان به گهڻو اڳ. ان ۾ ته ڪو شڪ ناهي ته هنن جو هن پاسي وڏي عرصي کان اچڻ وڃڻ لڳو رهيو ٿي. مون انهن شروع وارن ڏينهن ۾ يعني 1960ع واري ڏهاڪي ۾ جاوا ۽ سوربايا ۾ اهڙا به سنڌي هندو ڏٺا جن جون ڏاڏيون نانيون جاواني- يعني مقامي هيون، تنهنجي معنيٰ ته هنن جا پڙ ڏاڏا پڙ نانا هتي آيا هوندا جن جي پٽن هتي جي عورتن سان شادي ڪئي. ٻين علائقن وانگر جتي سنڌي هندو ويا ٿي تيئن هتي جي يعني جاوا متعلق پڻ چوڻيون ۽ شعر مشهور هئا. جيئن روم ۾ رهندڙ سنڌي واپارين بابت مشهو هو ته “توڙي رهن روم ۾ ته به کائين بصر ۽ ٿوم.” وچ ايشيا جي ملڪ ۾ واپار ڪندڙ سنڌي ڪنهن جي ڳالهه سمجهه ۾ نه اچڻ تي چوندا هئا ته “يار! ڪهڙيون ويٺو ازبڪيون بڪين” هنن جو اشارو ازبڪستان جي ٻوليءَ ڏي هو. جاوا لاءِ چوڻي مشهور هئي ته “جيڪي ويا جاوا، سي رهيا سدائين ساوا” جاوا، سماترا پاسي کان جهجهو ناڻو ڪمائي اچڻ تي انگريزن جي ڏينهن ۾ سنڌي پنجين درجي جي ڪتاب ۾ هڪ بيت هو ته:
“سودي خاطر سنبهي، جيڪي ويا جاوا،
ڪري وڻج واپار سي، سگهو ٿيا ساوا،
اڻ ميو ڌن اتان، سو جو ڪمائين،
پاڻ ته کائين تن جا پويان پڻ کائين”
شاهه لطيف جو هڪ بيت آهي جنهن مان صاف ظاهر آهي ته شاهه لطيف جي ڄمڻ کان به گهڻو اڳ اسان جا سنڌي واپاري انهن سڙهن جي ڪاٺ جي ٻيڙين (Sailing Boats) ۾ جاوا سماترا کان به ڏور چين کان وڃي نڪتا ٿي.
سودي ڪارڻ سنڀري، ويهون وڻجارن،
ويا چين بينگال ڏي، ماڻڪ رکي من.
انهن وڻجارن، ناکئن، ملاحن جي اهم روٽ ديبل (سنڌ) ويراوال (گجرات ڪڇ) کان لنڪا (سلون) هوندي هئي.
لنڪا لنڪا ڪن، لئه لنڪا جي اوهريا
سڻي سون لنڪا جو، سک نه سامونڊين.
ان وقت ۾ جهاز راني ۽ واپار جو ڇا سسٽم هو، ان کان اسان جو شاهه لطيف چڱي طرح واقف هو. اتر جي هوائن لڳڻ سان سنڌ، ڪڇ، گجرات جي مختلف بندرگاهن يا ڪارين ۽ ڦاٽن ۾ بيٺل ٻيڙين وارا سڙهه سڌا ڪري لنڪا ڏي نڪري پيا ٿي. نڪرندي نڪرندي ٻه چار ڏينهن دير به ٿي وئي ٿي پر هنن پوري ڪوشش جلدي نڪرڻ جي ڪئي ٿي جيئن هو اڪيلا نه رهجي وڃن، ڇو جو توهان هاڻ سمجهي ويا هوندائو ته انهن ڏينهن ۾ ناکئي (ناخدا) يعني جهاز جو سکاڻ سڌو جهلي هلندڙ ڪئپٽن لاءِ موسم ۽ هوائن جي وڌيڪ اهميت هئي. اتر جون هوائون لڳڻ سان هنن پنهنجين ٻيڙين کي وکر (سامان) سان ڀريو ٿي جيڪو لنڪا ۾ وڪڻي اتان سون ۽ ٻيون قيمتي شيون آنديون ٿي. اتر جي هوا لڳڻ سان سامونڊين جي زالن کي ڌڙڪو ٿيو ٿي ته هاڻ سندن مڙس نه ترسندا... هيستائين جيڪي هنن سان ميل ملاقاتون ۽ ڪچهريون پئي هليون انهن جو ڄڻ ته خاتمو ٿي ويو. بقول شاهه لطيف جي:
“آئي اتر مُند، هنئين اُڊڪو نه لهي
وٽين لاڄو بند، ٻيهر مکين ٻيڙيون.”
ڪيترن جي نئين شادي ٿيل هوندي هئي جن جون ڪنوارون پنهنجن مڙسن جي وڃڻ جو ٻڌي روئنديون هيون پر هو مجبور هوندا هئا جو اتر جي هوا لڳڻ سان “جوڳي نه ڪنهنجا مٽ“. هنن لاءِ ڏکڻ ڏي ٻيڙا هاڪارڻ ضروري ٿي پوندا هئا، چاهي سندن زالون ڇا به ڪن. بقول شاهه لطيف جي:
“رئان رهن نه سُپرين، آيل! ڪريان ڪيئن؟”
يا هڪ هنڌ هنن جي دلين جي ترجماني ڪندي شاهه لطيف چوي ٿو:
“لڳي اتر هيرَ سامونڊين سڙههَ سنباهيا”
اهي گهڻو ڪري ڏياري وارا ڏينهن هوندا هئا، جو ڏياري هر سال انهن تاريخن ۾ ٿي اچي.
“ڏٺي ڏياري، سامونڊين سڙهه سنباهيا”
بهرحال سنڌ، ڪڇ، گجرات کان ٻيڙا نڪرندا هئا ۽ اچي لنڪا کان نڪرندا هئا جتي سامان لهندو هو ۽ اهو سامان ٻين ٻيڙن تي چڙهندو هو جن کي ملاڪا، جاوا، سماترا ۽ چين پاسي وڃڻو هوندو هو. يا اهي ئي ديبل ۽ ويراوال کان نڪتل جهاز لنڪا وٽان ڦري ملاڪا ويندا هئا نه ته گهڻا تڻا جهاز- خاص ڪري ننڍيون ٻيڙيون اتي لنڪا ۾ ئي ترسي پونديون هيون ۽ انهن ۾ موجود سامونڊي جهاز جي مالڪ- وڻجاري کي، سنڌ کان آندل وکر کي هول سيل ۾ يا ريزڪي ۾ وڪڻائڻ ۾ مدد ڪندا هئا، جنهن ۾ مهينو ڏيڊ لڳي ويندو هو ۽ هو ڇهن مهينن بعد چؤماسي جي هوائن جو انتظار ڪندا هئا جيئن انهن هوائن جي زور تي هو پنهنجن ٻيڙن کي اتر طرف هاڪاري پنهنجي وطن سنڌ موٽن. لنڪا يا جاوا، سماترا، ملاڪا ۾ چار پنج مهينا رهڻ دوران هو موٽندي جي سفر جي تياري ڪندا رهيا ٿي. ڦاٽل سڙهن کي سبيو ٿي، سامونڊي پکين جون وٺيون لڳل سڙهن کي کار جي پاڻيءَ سان ڌوئي صاف ڪيو ٿي، ٻيڙيءَ ۾ پيدا ٿيل سوراخن کي ڪاٺ جي چپڙين سان بند ڪيو ٿي ۽ انهن کي ڪناري تي ليٽائي پاسن تي لڳل سپون ۽ ٻيو ڄميل سامونڊي ڪچرو ڪنهن لوهه جي Scraper سان کرچي صاف ڪيو ٿي ۽ پوءِ ان کي- يعني ٻيڙيءَ جي ٻنهي پاسن کي تيل لڳايو ٿي جنهن لاءِ شاهه صاحب چوي ٿو:
“ويٺو تُنَ تُنِيس، مَکِ ڏيهاڻي مَڪُڙي...”
اهو ائين هو جيئن اڄڪلهه جي وڏن لوهي جهازن کي خشڪ گودي (Dry Dock) به بيهاري ان جي Hull (ٻاهرين پليٽن) کي Sand Blasting ذريعي صاف ڪيو وڃي ٿو ۽ پوءِ رنگ روغن سان چلڪايو وڃي ٿو ڇو جو جهاز يا ٻيڙيءَ جو ٻاهريون پاسو جيترو صاف سٿرو ۽ لسو هوندو اوترو پاڻيءَ جو resistance گهٽ ٿيندو ۽ جهاز يا ٻيڙيءَ کي گهڻي رفتار ملندي.
توهان ڪراچي يا حيدرآباد ۾ اهڙا پورهيت به ڏٺا هوندا جيڪي ڪن خاص موسمن ۾ ڳوٺ هليا ويندا آهن. اسان جي گهٽيءَ ۾ مڇي وڪڻڻ وارو سال ۾ مهينو کن پنهنجي ڳوٺ پنجاب هليو ويندو آهي. پڇڻ تي ٻڌائيندو آهي ته ڪڻڪ جي ڪٽائي پئي هلي يا ڦٽين جو چونڊو پئي ٿيو سو چار پئسا ڪمائڻ ويو هوس. ٻيڙين تي ڪم ڪرڻ وارن لاءِ لنڪا (سلون، سرانديپ) يا ملاڪا ۽ سُوربايا ۾ به ائين ٿيندو هو. انهن ڏينهن ۾ هنن جا جهاز اڄ جهڙا انجڻ تي هلڻ وارا ته هوندا ڪونه هئا جو سامان لاهي ٻئي ڏينهن وطن موٽن. وطن موٽڻ لاءِ هنن کي ٽي چار مهينا چؤماسي جي هوائن جو انتظار ڪرڻو پيو ٿي ۽ اهي ٽي مهينا پيٽ گذر لاءِ ۽ چار پئسا وڌيڪ بچائڻ لاءِ هو اتي لنڪا يا ملاڪا جي ڪنهن زميندار وٽ هارپو ڪندا هئا يا ڪنهن سيٺ جي دڪان يا اوطاق تي ڪم ڪندا هئا ۽ پوءِ جڏهن چؤماسي جي هوائن لڳڻ تي ناکئا شهر ۾ پڙهو گهمائيندا هئا ته هاڻ وطن ورڻ جي تياري آهي ته سڀ پورهيت پنهنجن مالڪن سان حساب ڪتاب ڪري اچي پنهنجين پنهنجين ٻيڙين ۾ سوار ٿيندا هئا. پر ڪي زميندار، وڏيرا يا سيٺ ڄاڻي واڻي پنهنجن ڪم وارن سان حساب چڪتو ڪرڻ ۾ دير پيا ڪندا هئا ۽ نتيجي ۾ غريب سامونڊيءَ کان پنهنجو ٻيڙو نڪري ويندو هو ۽ هوڏانهن وطن ۾ سندس زال “تان ڪي لئج ڪانگ! ڪڏهن ايندا مان ڳري؟” پنهنجي ڪانڌ جي اچڻ لاءِ ڪانگن جي کيانتن جو انتظار ڪندي رهندي هئي.
ڪڏهن ته اسان جي سامونڊيءَ جي پرديس ۾ ڪنهن سان اک لڙي وئي ٿي ته پنهنجي وطن جي زال کي وساري پرديس ۾ مقامي سرانديپي يا جاواني زال سان زندگي گذارڻ لڳي ويو ٿي. چؤماسي جي هوائن لڳڻ تي وڻجارو- جهاز جو مالڪ ڀلي گهٽيءَ گهٽيءَ ۾ پيو پڙهو گهمائي ته ديبل يا ويراوال بندرگاهه ڏي ويندڙ فلاڻو ٻيڙو تيار آهي پر نئين ملڪ جي زال سان شادي ڪرڻ وارو “سامونڊي” ڪنن ۾ ڪپهه وجهي ستو رهيو ٿي. مجبورن جهاز کي هن کي ڇڏي وطن موٽڻو پيو ٿي... جتي سندس زال مڙس کي نه ڏسي اهو ئي چيو ٿي:
“تو ڪئن وسريا، ڍوليا! ڏينهن اچڻ جا؟”
اڄ جي دور ۾ ته اميگريشن جا قاعدا قانون ايڏا سخت آهن جو جيڪو جهازي جنهن جهاز ۾ وڃي ٿو ان ۾ هن کي موٽڻو پوي ٿو ۽ جڏهن خبر پوي ٿي ته ان نالي وارو جهاز جنهن ۾ هو روانو ٿيو هو، ڪراچيءَ پهتو آهي ته ان جي زال، دوستن ۽ مائٽن کي پڪ ٿئي ٿي ته همراهه رائونڊ ٽرپ ڪري هوم پورٽ ۾ پهتو آهي. پر پراڻن ڏينهن ۾ جڏهن هوا جي زور تي هلندڙ سڙهن وارا جهاز هئا ۽ جن جي ڊپارچر ۽ ارائيول جو مدار ڪمپني (هيڊ آفيس) جي خواهش ۽ آرڊر تي نه پر لڳندڙ هوائن جي تبديليءَ مطابق ٿيو ٿي ته اهي ٻيڙا وطن ورڻ تي به، سامونڊي همراهه جي زال کي اها پڪ نٿيٿي ته هن جو ڪانڌ ان ٻيڙيءَ ۾ آهي يا لنڪا ۾ بيمار ٿي پيو، بنگال جي سندربنس ٻيلي ۾ شينهن هاٿي کائي ويس يا جاوا، سماترا جي ڪنهن کوهه ۾ ڪري پيو! هوءَ موٽڻ وارن ٻيڙن مان جنهن ٻيڙي ۾ هن جو مڙس روانو ٿيو هو، ان جو سڙهه سڃاڻي به دل ۾ دعائون پئي گهرندي هئي ته جهاز ته اهو ئي آهي پر شل هن جو مڙس به ان ۾ هجي.
سڙهه سڃاڻيو چوءِ ماءِ! سامونڊي آئيا
مان منهنجو هوءِ، جاني هن جهاز ۾!
هي سڀ ڪجهه لکڻ جو مطلب اهو آهي ته شاهه لطيف سمجهيو ٿي ته پاڻي جي جهاز هلائڻ لاءِ موسم جي ڄاڻ ضروري هئي. شاهه لطيف کي جهازن، جهازرانن، وڻج واپار، ناکئن ۽ انهن جي احساسن جي چڱي طرح پروڙ هئي. مونکي ته لڳي ٿو ته شاهه لطيف انهن ٻيڙن ۾ هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ تمام گهڻو سفر ڪيو آهي ڇو جو شاهه لطيف ڪن هنڌن تي سمنڊ، جهازن ۽ جهاز رانن بابت اهڙا لفظ، مثال، چوڻيون، اصطلاح ۽ similes’ استعمال ڪيون آهن جو بنا ساموندي سفر ڪرڻ جي يا انهن وڻجارن، ناکئن، ملاحن سان گڏ گهڻو وقت بنا رهڻ بنا، ڪو ڪري نٿو سگهي. جيئن ته:
*جهاز ضعيفن جو، پاڻيءَ ۾ پرتوءِ
* سامونڊي! ٿو سنبهين، ساڄو جهل سکاڻ
* ڪَپَرُ ٿو ڪُنَ ڪري، جئن ماٽي منجهه مَهِي
* آڇاڙا عميق جا، اچن اوڀارا
(آڇاڙا جن کي انگريزيءَ ۾ White Horses سڏجي ٿو سمنڊ جي سامهون ايندڙ ڇولين جون ripples ٿين ٿيون جن ۾ ٿوري ٿوري گجي ٿئي ٿي، اهي اسان وڏن جهازن هلائڻ وارن کي به مايوسي ۽ سي سڪنيس ڏئي ڇڏيندا آهن ۽ اهي سمنڊ يا موسم خراب ٿيڻ جي اڳڪٿي سمجهيا ويندا آهن. انهن جي ڄاڻ کان اهو ئي واقف ٿي سگهي ٿو جنهن گهڻا سامونڊي سفر ڪيا هجن.
“آڇاڙا ابت، گهڙج گهاٽي نينهن سين.” وغيره
اهڙي طرح شاهه لطيف بابت هي به لکڻ چاهيان ٿو: مون کي ٻين ڳالهين جي ڪا خاص معلومات نه آهي. مثال طور سنڌ جي جبلن، بيابانن، رڻ پٽن، ڪوهستاني ۽ ٿري ماڻهن ۽ انهن علائقن جي وڻ ٽڻن، ڀاڄين، گاهن، پکين، جيتن جڻن وغيره جي. ٿوري گهڻي جيڪا سمنڊن، دريائن، جهازن، جهاز راني، ناکئن ۽ انهن جي احساسن ۽ سامونڊي شين جي خبر آهي ان جي آڌار تي شاهه جو سر سامونڊي يا سر سريراڳ ٿو پڙهان ته شاه سائينءَ جي ڇا ته ڄاڻ هئي ۽ اها ڄاڻ ٿي نٿو سگهي ته هن ڪنهن مقبري يا درگاهه تي چلي/ مراقبي ۾ ويهڻ سان حاصل ڪئي هجي. هن يقينن سفر ڪيو آهي، پيرين پنڌ به ته ٻيڙين ذريعي به ۽ ماڻهن سان خوب خبرون چارون ڪيون آهن. انهن ڏينهن ۾ ميان نور محمد ڪلهوڙي (1755ع-1698ع) سنڌ جي حاڪم کي خيال اچي ها ته ڪنهن لکيل پڙهيل کي، شاهه لطيف سان گڏ لڳائي ها ته هن جون ڳالهيون ٻڌي قلمبند ڪندو وڃي ته اڄ اسان وٽ شاهه لطيف جا سفرناما موجود هجن ها جيڪي ايندڙ ٽهين لاءِ ڄاڻ جي کاڻ هجن ها جيئن ابن بطوطا (1368ع- 1304ع) ۽ مارڪو پولو (1324ع- 1254ع) جي سفر نامي مان يورپ جي ماڻهن کي فائدو، ڄاڻ ۽ رهنمائي ملي. ابن بطوطا جڏهن پنهنجي وطن موٽيو ته ان وقت سندس ملڪ “موراڪو” تي المرينون گهراڻي جي حاڪم ابو عنان فارس بن علي (1358ع- 1329ع) جو راڄ هو. ابو عنان طنج (Tangier) ۾ موجود هڪ اسڪالر، تاريخ نويس (جنهن اندلس جي تاريخ لکي آهي) ابن جزي (سڄو نالو: محمد ابن احمد ابن جزي الڪلبي الغرناطيءَ) کي ابنِ بطوطا جي ڳالهين جي قلمبند ڪرڻ لاءِ چيو. اهڙي طرح ابن بطوطا جو سفر نامو تيار ٿي ويو جيڪو اڄ ڏينهن تائين انيڪ ٻولين ۾ ترجمو ٿي چڪو آهي. مارڪو پولو به پنهنجي سفر جون ڳالهيون پاڻ نه لکيون. سفر تان موٽڻ تي سندس ملڪ اٽليءَ جون حالتون خراب هيون ۽ ڪجهه غلط فهميءَ ۾ مارڪو پولو کي به جيل اندر ڪيو ويو. اتي جينوا جي جيل ۾ روستيڪلودا پيزا (Rustichelo da Pisa) نالي هڪ ليکڪ به هو. 1298ع ۾ جڏهن مارڪو پولو جيل ۾ آيو ته هن پنهنجي سفر جون ڳالهيون هن ليکڪ روستيڪلو کي ٻڌايون، جنهن The Travels of Marco Polo ڪتاب تيار ڪيو جنهن ذريعي يورپ جي ماڻهن کي انڊيا، چين، عرب ملڪن جي خبر پئي. ذرا سوڇيو ته اهي ماڻهو ڪوشش نه ڪن ها ته مارڪو پولو ۽ ابن بطوطا جي قيمتي احوالن جي دنيا کي خبر ئي نه پوي ها ۽ اهو به ٿي سگهي ٿو بلڪه هر خيال کان ممڪن آهي ته ابن بطوطا ۽ مارڪو پولو جهڙا هنن کان به اڳ ٻيا به ڪيترائي traveller هوندا جن انهن کان به وڌيڪ دنيا جو سفر ڪيو هوندو ۽ انهن جي ڄاڻ اڃان به وڌيڪ هوندي پر لکت ۾ نه اچڻ ڪري فقط ان وقت جي چند ماڻهن فيض حاصل ڪيو هوندو جن انهن جي سفر نامن جون زباني ڳالهيون ٻڌيون هونديون.
اهڙي طرح اسان جي شاهه لطيف جي سفر ۽ معلومات جون ڳالهيون جيڪڏهن ڪو لکي ها ته اڄ The Travels of Shah Latif جي ڪتاب کان دنيا واقف هجي ها. ائين به ناهي ته ڪو ان وقت سنڌ ۾ ڪو پڙهيل ڳڙهيل نه هو. اسان جا ڪيترائي سنڌي هندو جن ميرن ۽ مغلن جي درٻار ۾ ڪم ڪيو ٿي عربي ۽ فارسيءَ جا ڄاڻو هئا ۽ هو سنڌيءَ ۾ نه ته عربيءَ ۽ فارسيءَ ۾ لکي سگهيا ٿي جيئن ابن بطوطا جي سفر جو احوال به پهرين عربيءَ ۾ لکيو ويو هو يا مارڪو پولو جو اطالوي ٻوليءَ ۾ لکيو ويو. هاڻ ته سائين دنيا جي هر ٻوليءَ ۾انهن جي سفرن جو ترجمو ملي ٿو. بهرحال ان وقت جي سنڌ جي حاڪم ميان نور محمد ڪلهوڙو يا ڪنهن ٻئي شاهه لطيف جي سفرن ۽ معلومات کي ڪتابي صورت ۾ ته نه آندو، البت ميان نور محمد ڪلهوڙي جي پٽ غلام شاهه ڪلهوڙي، 1757ع ۾ تخت تي وهڻ بعد شاهه لطيف جي قبر مٿان مقبرو ضرور اڏرايو. خير اهو به سٺو ته هي الهامي شاعر، Traveler ۽ معلومات جي کاڻ شاهه لطيف ماڻهن جي دلين تي ياد رهڻ لڳو پر اسان سنڌ جي ماڻهن هن جي ڄاڻ ۽ بيتن جي قدر داني ڪرڻ بدران هن کي پير، بزرگ، درويش، فقير ۽ ڌاڳو وٽي ڏيڻ وارو بنائي ڇڏيو ۽ اسان جا ماڻهو وتن هن جي قبر کي چمندا ۽ مرادون پنندا... هي اهي ڳالهيون آهن جن جي شاهه لطيف سخت خلاف هو. هو ته اهو ئي چوندي گذاري ويو ته سڀ ڪجهه رب پاڪ جي هٿ ۾ آهي. هو ڏئي ٿو، هو ئي لاهي ٿو. دوائون به تڏهن اثر ڪن ٿيون جڏهن رب پاڪ طرفان هنن کي حڪم ٿئي ٿو ۽ اسان وٽ سنڌ ۾ ڇا ته پيري مريديءَ جو عالم آهي. بزرگ جي وفات تي هن جو اولاد- چاهي ڪيترو به نڪمو ۽ بي دين هجي، گادي نشين ٿي وهي ٿو. ههڙا حال، ڪنهن عرب يا ٻئي ملائيشيا جهڙي مسلمان ملڪ ۾ نظر اچن ٿا؟ ۽ منهنجي خيال ۾ ته شاهه لطيف کي ته اولاد به نه هو ته به گادي نشين موجود آهن. شاهه لطيف کي اسان جي ماڻهن زبردست شاعر، جاگرافر، عربي ۽ فارسي جو ڄاڻو ۽ جنرل ناليج جي کاڻ بدران ائين فقير بڻائي ڇڏيو آهي جيئن نئين ديري ۾ اسان جا ماڻهو وڏا وڏا مقبرا اڏي ذوالفقار علي ڀٽي جهڙي هڪ عالمي سياستدان ڊپلوميٽ، انگريزيءَ جي ڄاڻو، هارورڊ ۽ آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ جي قابل شاگرد، هڪ دلير ۽ بردبار خوش لباس شخص کي پير فقير بنائي رهيا آهن جنهن جي قبر تي ماڻهو جهڪي سکائون باسي رهيا آهن. ذوالفقار علي ڀٽي ته وقت جي وڏن پيرن کي به نٿي مڃيو. ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو جي اسيمبلي ۾ ڪرنل ڪومبس انگريز پرنسپال ڀرسان بيهندو هو ته هو اسان جي انگريز پرنسپال کان به سمارٽ لڳندو هو جيڪو سندس انگريزيءَ جي تعريف ڪندو هو. ڀٽو صاحب جون ڪيل نصيحتون ۽ ڳالهيون اڄ به پيٽارو جا شروعاتي فوجي آفيسر جنرل ايس پي شاهد ۽ ائڊمرل فاروق رشيد جهڙا شروعاتي بئچن جا ڪئڊٽ، دهرائيندا رهن ٿا جيڪي ان وقت انٽر کان اٺين ڪلاس جا شاگرد هئا. اڄ جي نوجوانن جن ڀٽو صاحب کي نه ٻڌو آهي اهي هن جا ڪتاب، مضمون ۽ يو ٽيوب تي تقريرون ٻڌي سگهن ٿا ته هو ڇا قابل ماڻهو هو جنهن کي اسان جا ماڻهو شاهه لطيف وانگر پير فقير تائين محدود ڪري رهيا آهن.
پاڻ شاهه لطيف جي سفرن ۽ معلومات جي ڳالهه ڪري رهيا هئاسين ته سندس بيت پڙهي حيرت ٿي ٿئي ته هن کي سنڌي، عربي، فارسيءَ جا ڪهڙا ڪهڙا ته لفظ آيا ٿي ۽ ان سان گڏ عام معلومات جا. انهن مان هڪ جو مثال هتي ڏيندس، پر ان کان اڳ تمهيد ٻَڌڻ لاءِ هڪ ٻه ٻيون ڳالهيون ڪندس. جيئن توهان کي منهنجي ڳالهه سمجهه ۾ اچي سگهي.
هڪ ڏينهن ڳالهه پئي هلي ته اسان وٽ ڪراچيءَ ۾ هر شيءِ نقلي ٺهي ٿي... صابڻ، ڪوڪا ڪولا، کير ۽ ڪيچ اپ ته ٺهن ٿيون پر ويندي عطر به! دنيا جي اوچي اوچي ڪمپني جي برانڊن جا نقلي عطر رکيا آهن ۽ حيرت جي اها ڳالهه آهي ته انهن جي پئڪنگ يعني بوتلون وغيره ۽ ويندي خوشبوءِ به اصلي عطرن جهڙي لڳي ٿي. ان تي هڪ چيو ته “ها، ان ۾ ٺاهڻ وارن ڪمال ڪري ڇڏيو آهي پر هڪ ڳالهه ۾ مار کائي ويا آهن... اها آهي خوشبوءِ کي قائم رکڻ. اصل عطر شئنل 5، اٽرنٽي، بلئڪ اوپيم هجي يا Joy، پئائزن، 4711، فلورس- ان جي خوشبوءِ ٻئي ڏينهن به جسم يا ڪپڙن مان پئي ايندي. نقلي عطر جي خوشبوءِ کڻي اصلي جهڙي آهي پر اها اڌ ڪلاڪ به ڪا مس ٿي هلي.”
“ڇو ڀلا؟” ڪنهن پڇيو.
“اهو ان ڪري جو انهن فرينچ يا ولائتي عطرن ۾ جيڪا شيءِ خوشبوءِ کي برقرار رکي ٿي اها بيحد مهانگي آهي ان ڪري اهي اوريجنل عطر مهانگا آهن.”
انهن عطرن ۾ ڪهڙي شيءِ پوي ٿي جيڪا خوشبوءِ کي برقرار رکي ٿي ان ڏينهن خبر پئجي نه سگهي.
ڪجهه مهينن کان پوءِ هڪ ڏينهن اسان سئيڊن جي يونيورسٽيءَ جي ڪمپيوٽر روم ۾ ويٺا هئاسين ته منهنجي ڀر ۾ ويٺل هڪ انگريز ڪلاس ميٽ ڪنهن انگريزي اخبار جي خبر ٻڌائي ته عمان جي ٻن مهاڻن کي وهيل مڇيءَ جي “الٽيءَ” ڪروڙ پتي بنائي ڇڏيو آهي. هنن کي سمنڊ تي امبرگرس Amber Gris مليو آهي جيڪو فرانس جو هڪ عطر جو واپاري سوا لک ڊالر في ڪلو سان خريد ڪري رهيو آهي.
مون به انهن ڏينهن ۾ پڙهيو هو ته وهيل مڇين ۾ هڪ جنس ٿئي ٿي جنهن جي پيٽ ۾ هي مادو ٿئي ٿو. اها “اسپرم وهيل” سڏجي ٿي. وهيل مڇي تمام وڏي ٿئي ٿي، ايتريقدر جو هن جي دل به هاٿي جيڏي ٿئي ٿي. هن کي کاڌو چٻاڙڻ وارا ڏند نه ٿين جيئن اسان جي وات ۾ آهن ۽ نه هن جي وات ۾ واڳوءَ جهڙا ڏند ٿين ٿا جيڪي شڪار کي چٻاڙي ته نه پر گهٽ ۾ گهٽ هڪ هنڌ جهلي ته بيهن ٿا. وهيل مڇي سمنڊ ۾ وات کولي هلندي ويندي آهي ۽ ننڍيون وڏيون مڇيون يا سمنڊ ۾ ڦٽو ڪيل ڪن ڪچرو هن جي پيٽ ۾ داخل ٿي ويندو آهي جتي تيزاب ۽ انزائيم هضم ڪرڻ جهڙي کاڌي کي هضم ڪن ٿا باقي سخت هڏا، ڪاٺ ۽ سخت ٽڪرا ۽ ٻيون شيون هوءَ هفتي ٻن بعد ڪاڪوس ۾ يا الٽي ڪري ڪڍي ڇڏي ٿي. ڪاٺ جي ٽڪرن ۽ جانورن جي وڏن هڏن ڪري جتي هن جي آنڊن جي زخمي ٿيڻ يا روڙجڻ جو خوف رهي ٿو اتي قدرت طرفان هن جي آنڊي جي بچاءَ لاءِ آنڊي جي چوڌاري، اندرين پاسي، ميڻ جهڙي شيءِ جو ٿلهو تهه ٺهيل آهي جنهن ڪري سندس آنڊي جو بچاءُ رهي ٿو. اهو ميڻ جو ٿلهو تهه “ائمبرگرس” سڏجي ٿو. ائمبرگرس جڏهن تمام گهڻو زخمي ٿيو پوي، جتان ڪٿان ڦاٽڻ لڳي ٿو ته اها وهيل مڇي يعني Sperm Whale وات ڦاڙي ٻئي بچيل (اڻ هضم ٿيل) ڪچري سان گڏ ائمبرگرس کي به الٽيءَ ۾ ڪڍيو ڇڏي يا پٺيان پائخاني ۾ ڪڍيو ڇڏي، جيڪو اهڙي جاءِ تي هجڻ ڪري ۽ جنهن مان هر وقت مڇيءَ جو ڦوڳ/ فضلو لنگهڻ ڪري ايڏو بدبوءِ دار ٿئي ٿو جو يڪدم ان جي ويجهو وڃڻ يا ان جي ويجهو لنگهڻ به محال ٿيو پوي جيسين اهو سمنڊ جي ڇولين ۾ ٻه چار ڏينهن ڌوپي صاف ٿئي، پر جيڪي ائمبرگرس کان واقف آهن اهي ڌپ جي پرواهه نه ڪندي ان کي سمنڊ جي سطح تان يڪدم کڻي وٺندا آهن. ان ڏينهن عمان جي مهاڻن کي به جتي روزگار لاءِ ڪا مڇي ته نه ملي پر سمنڊ جي مٿاڇڙي تي ڪنهن اسپرم وهيل جو تازو ڪڍيل ائمبرگرس ڏسي الله جو شڪر ڪرڻ لڳا ۽ سندن ٻيڙيءَ ۾ موجود دٻن ۽ بالٽين کي ان ائمبرگرس سان ڀري ورتو. خبر ۾ هو ته ائمبرگرس جي ملڻ جو ٻڌي دنيا جا واپاري انهن عماني مهاڻن سان سودو طئه ڪري رهيا آهن. سڀ کان گهڻو اگهه فرانس جا واپاري آفر ڪري رهيا آهن.
ائمبرگرس ڇا آهي؟
ائمبرگرس يعني اسپرم مڇيءَ جو ڪاڪوس واري هنڌ جو آنڊو جيڪو خارج ٿيڻ مهل سخت بدبودار ٿئي ٿو اهو ڌوئڻ ۽ صاف ڪرڻ سان هڪ خوشبودار مادو ٿيو پوي جنهن جي عطرن ٺاهڻ وارن وٽ وڏي ڊمانڊ آهي. هي ئي خوشبودار مادو آهي جنهن جو ذرڙو دنيا جي عطرن جي خوشبوءِ کي جٽادار ٿو بڻائي. مٿين خبر مون جڏهن پنهنجي يونيورسٽي جي سعودي ڪلاس ميٽ ڪمانڊر صالح کي ٻڌائي جنهن ڪراچيءَ جي نيول اڪيڊميءَ مان ڪئڊٽ شپ ۽ B.E ڪئي هئي ۽ اڙدو کان به ڪجهه واقف هو تنهن ٻڌايو ته اهو انگريزيءَ جو ائمبرگرس لفظ دراصل فرينچ ٻوليءَ جو آهي جن اهو اسان عربن جي عربي لفظ عنبر مان ٺاهيو آهي. ايتري قدر جو ان مڇي اسپرم وهيل کي عربيءَ ۾ چون ئي “حوت العنبر“.
ان ۾ به ڪو شڪ ناهي ته عرب ۽ ايراني عطر ٺاهڻ جا هوشيار آهن جن کان اهو علم فرينچن سکيو. هاڻ ته مهانگائيءَ جو زمانو ٿي پيو آهي ۽ امبرگرس يعني عنبر جنهن کي اسان هند سنڌ ۾ عنبير ۽ عبير به سڏيون ٿا، ان جي ذري وجهڻ ڪري JAR جهڙي برانڊيد عطر جي ننڍي بوتل منو لک رپيا آهي، Joy اسي هزار رپين جي آهي، شئليني نوي هزار رپين جي آهي، هرميس (Hermes) عطر جي بوتل ڏيڊ لک رپين جي ۽ شئنل 5 پوڻن ٻن لکن جي آهي. سو به تڏهن جڏهن ڊالر جي قيمت هڪ سئو رپيا آهي. ڪو زمانو هو جڏهن سستايون هيون ۽ خريدار گهٽ هئا ته مغلن ۽ دنيا جي ٻين بادشاهن جي درٻارن ۾ ۽ اميرن جي گهرن ۾ نج عنبر (Amber Grass) پيالي ۾ وجهي رکيو ويو ٿي جنهن جي خوشبوءِ مهينن جا مهينا هلي ٿي. بادشاهه بادشاهن ڏي سوکڙِيءَ طور سون، چاندي ۽ هيرن سان گڏ عنبر موڪليندا هئا. عرب جهازران ملاڪا، ،چين ۽ انڊيا جي اولهه ڪناري ملبار جي راجائن کي تحفي ۾ عنبر ڏيندا هئا.
واسڪو ڊاگاما جڏهن آفريڪا کنڊ جو ڦيرو ڪري ممباسا ۽ ميلندي بندرگاهن کان انڊيا جي ڪوچين بندرگاهه ۾ پهتو ته ڪاليڪٽ جي بادشاهه ساموتيري (زامورين) کي هن جيڪي پورچوگال جي بادشاهه مئنيوئل اول طرفان تحفا پيش ڪيا اهي هئا: گرم ڪپڙي جا چار چوغا، ڇهه ٽوپلا، کنڊ جي برني، ٻه تيل جا ننڍا ڊم ۽ هڪ پيالو ماکيءَ جو. پورچوگالين سمجهيو ته هي انڊيا جا راجا ائين ئي ڪنگلا آهن پر هن بادشاهه جون ٽيبل ڪرسيون به هيرن ۽ قيمتي پٿرن سان مڙهيل هيون. ڪاليڪٽ جو راجا ساموتيري هنن پورچوگالين مان بلڪل متاثر نه ٿيو ۽ هن اهي تحفا ردي قسم جا سمجهيا. عربستان ۽ ايران کان جيڪي جهازي آيا ٿي، انهن ڳرا تحفا پيش ڪيا ٿي يعني سون ۽ چانديءَ جا ڳهه ۽ عنبر. ان مان ظاهر ٿئي ٿو ته انهن ڏينهن ۾ عنبر کان راجا ۽ رعيت واقف هئا ۽ انهن ڏينهن ۾ خوشبوءِ لاءِ گلاب ۽ موتئي جي گلن مان به عطر ٺاهيو ويو ٿي پر اعليٰ ۽ High Grade قسم جي خوشبوءِ لاءِ مشڪ جنهن کي انگريزيءَ ۾ به ان سان ملندر جلندڙ نالي Musk سان سڏيو ويو ٿي جيڪو نيپال، اتر انڊيا ۽ ويٽنام پاسي جي خاص هرڻن جي ڌن وٽان نڪتو ٿي ۽ سنڌيءَ ۾ ان کي کٿوري سڏيو ويو ٿي، خوشبوءِ لاءِ ان کان به مهانگو مادو حوت العنبر- اسپرم مڇيءَ جي آنڊي مان نڪرندڙ عنبر هو. مشڪ يعني کٿوريءَ لاءِ ته اسان وٽ چوڻيون مشهور هيون ته مشڪ ۽ عشق ڪڏهن به نه لڪي، يا خون کٿوري ظاهر ٿيو پوي. آهستي آهستي ٿي عنبر ۽ مشڪ (کٿوري) مهانگا ٿيڻ ڪري اڄ عام طرح نظر نٿا اچن. مشڪ ته وري به انهن هرڻن مان نڪري ٿي جيڪي اسان جي علائقن نيپال، تبت، انڊيا، پاڪستان، افغانستان ۽ چين ۾ آهن ۽ ڪڏهن ڪڏهن خبر پوندي رهي ٿي. باقي عنبر سمنڊ تي هلندڙ عربن ۽ يورپين کي هٿ آئي ٿي ته هنن انڊيا جي راجائن، بادشاهن کي پيش ڪئي ٿي جن ذرڙو خوشبوءِ لاءِ پيالي ۾ وجهي درٻار ۾ رکيو ٿي. هاڻ اسان جا ماڻهو عنبر (عنبير يا عبير) کان اڻ واقف ٿي چڪا آهن. هو مشڪ (کٿوريءَ) لاءِ ته چون ٿا ته اها هڪ خاص جنس جي هرڻ مان نڪري ٿي پر عنبير جو پڇڻ تي هو ان جي معنيٰ “خوشبوءِ” ٻڌائين ٿا. مون سنڌي ادب جي شاگردن ۽ پروفيسرن کان پڇيو ته هو اهو ئي ٻڌائڻ لڳا ته عنبير لفظ عطر کي ٻيلهه ڪرڻ لاءِ آهي جيئن “ماڻهو ڇيڻو” “پئسو ڏوڪڙ” تيئن “عطر عنبير“. هنن اهو ئي ٻڌايو ٿي ته عنبير معنيٰ خوشبوءِ، سرهاڻ. اها ڳالهه اڄ جي نوجوانن جي شاعريءَ ۾ به صاف نظر اچي ٿي جو هنن عنبير لفظ ان Sense ۾ استعمال ڪيو آهي. پر شاهه لطيف جي ڏينهن ۾ عنبير ائين هو جيئن اڄڪلهه ڪينٽڪي ۽ مئڪڊونلڊ عام کاڌا آهن يا آئي پئڊ ۽ ڪمپيوٽر آهن. شاهه لطيف پنهنجن بيتن ۾ عنبر، عنبير يا عبير “عطر” لفظ بنا به استعمال ڪيا آهن ۽ هن جي عطر سان گڏ عنبير لفظ استعمال ڪيو آهي ته ٻن مختلف شين لاءِ ڪيو آهي، يعني عطر ۽ عنبير لاءِ، ۽ جي مشڪ ڪيو آهي ته اهو ٽي خوشبوءِ واري شيءِ لاءِ ڪيو آهي، جيئن سر مومل راڻي ۾ شاهه لطيف ٿو فرمائي:
“جَهِڙا پانَنِ پَنَّ، تَهِڙِيون سالُون مَٿِنِ سائِيون؛
عَطُرَ ۽ عَبِيرَ سين، تازا ڪَيائُون تَنَّ؛
مَڙهيا گَھڻو مُشڪَ سين، چوٽا ساڻُ چَندَنَّ؛
سُنهَنِ رُپي سونَ سين، سَندا ڪامَڻِ ڪَنَّ؛
ڪَيائِين لال لَطِيفُ چئي، وڏا ويسَ وَرَنَّ؛
مَنجِهه مَرڪِيَسِ مَنَّ: “سوڍي سين سَڱُ ٿِيو.”
شاهه لطيف جي Vocabulary تمام وسيع آهي ۽ هو پڪ عبير (Amber grass) کان واقف هوندو جو هن جو واسطو سامونڊي ماڻهن سان تمام گهڻو هو. اهو ئي سبب آهي جو هن عنبر لفظ اڪيلو به استعمال ڪيو آهي جيئن سر مارئيءَ ۾ چوي ٿو:
“آرَمَ هڏِمَ اوڍيا، ارغچ ۽ عبير...”
۽ سر سهڻيءَ ۾ ته صاف صاف چوي ٿو ته:
“اوٻارا عبير جا، جَر مان اچن جال....”
بهرحال هاڻ پڙهندڙ سمجهي ويا هوندائو ته شاهه لطيف جو عنبر مان مطلب گلاب جي گلن مان نڪتل عطر يا ٻئي ڪنهن عطر سان ناهي پر عنبر سان ئي آهي. پڪ اٿم ته شاهه لطيف کي ڄاڻ هئي ته مشڪ (کٿوري) ڪٿان ٿي اچي ۽ عنبر (عنبير، عبير) ڪٿان ٿو اچي. اهو سوچي شاهه لطيف جي جنرل ناليج ۽ وسيع Vocabulary کي داد ڏيڻ کپي.