عراق ۽ ايران جي زائرين لاءِ هڪ بهترين رهنما
گذريل هفتي راز ڀٽو نالي ڪنهن صاحب ٽيليفون ڪري مون کي سندس لکيل ايران ۽ عراق جي سفرنامي لاءِ پيش لفظ لکڻ لاءِ چيو. آئون به ڪنهن اهڙي موڊ ۾ هوس جو “ها” ڪري ويٺس. يعني Commitment ڪري ويٺس، جيتوڻيڪ پوءِ ڏاڍو پڇتايم ته پنهنجن لکيل مضمونن جا پروف ڏسڻ لاءِ مون کي وقت نٿو ملي سو ٻئي جو سڄو ڪتاب پڙهڻ جي ڪٿان آئي همت! ان سوچ ۾ ئي هوس ته ٻن ٽن ڏينهن بعد ان صاحب جو لکيل مسودو پوسٽ ذريعي ملي ويو. دل ۾ چيم ته هي ڪم ته منهنجي لاءِ ڏاڍو ڏکيو ٿيپوندو جو مواد ڪمپوز ٿيل هجي ها ۽ اي ميل ڪيو وڃي ها ته آئون پنهنجي مرضي مطابق ان کي وڏي فونٽ ۾ پرنٽ ڪري آرام سان پڙهي سگهان ها. پر پوءِ صفحن جو تعداد وغيره جانچڻ لاءِ عينڪ لڳايم ته واهه جا اکر نظر آيا، جن کي عام زبان ۾ موتي داڻا چئبو آهي. منهنجي دوستن ۾ قمر شهباز هوندو هو جنهن جي سنڌي صورتخطي اهڙي سٺي هوندي هئي ۽ ٻيو شايد بشير مورياڻي جي. ٻئي چوندا هئا ته هو ماستر ٿي رهيا آهن ان ڪري هنن جي هئنڊ رائيٽنگ سٺي آهي.
بي خياليءَ ۾ وچ وچ مان پڙهڻ لڳس ته ڇڏڻ تي دل ئي نه چوي. واهه جو روان سفرنامو لڳو. واهه جا مثال، چوڻيون ۽ ٺيٺ لفظ نظر آيا. مون هن همراهه کان پڇيو به نه ته عمر ڇا اٿس، نوڪري ڪهڙي ٿو ڪري وغيره. پر مون کي پڪ ٿي ته هي ٽيچر ماڻهو آهي يا قمر شهباز ۽ بشير مورياڻيءَ وانگر نوڪريءَ جي شروعات ماستري سان ڪئي هوندائين، اهو پڻ سوچيم ته اهو ٿي نٿو سگهي ته راز ڀٽو صاحب جي هيءَ پهرين لکڻي هجي. هونءَ ته ڪيترن اديبن جي پهرين لکڻي يعني پهريون ڪتاب وڌيڪ دلچسپ هوندو آهي پر هن سائينءَ جي لکڻيءَ ۾ پختگي ٿي لڳي.
ٻئي ڏينهن راز ڀٽو صاحب کي سندس مواد ملڻ جي اطلاع ڪرڻ سان گڏ سندس زندگيءَ جو احوال ورتم ته خبر پئي ته هو درس تدريس جي ڪم سان وابسته رهڻ بدران بئنڪنگ ۾ رهيو آهي. ٻيو ته سندس هيءَ پهرين لکڻي ناهي. هو هڪ مشهور اديب ۽ شاعر آهي، جنهن جا ڪالم ڪيترن ئي سالن کان سنڌ جي مختلف اخبارن ۾ ايندا رهن ٿا. ان کان علاوه سندس شاعريءَ جا ٻه ڪتاب ڇپجي چڪا آهن، هڪ “دين جي دولت” ۽ ٻيو مجموعو: “اڻ ڏٺو عشق“. شاعريءَ جو شوق مون کي ناهي، ڪالم مون نه پڙهيا هئا باقي علي گل ڀٽو (تخلص راز) جو هي سفرنامو پڙهي آئون نه فقط سندس لکت پر لکڻيءَ مان به بيحد متاثر ٿيو آهيان. جنهن دلچسپ انداز ۾ هن جيڪو هي ايران ۽ عراق جو سفرنامو لکيو آهي اهو پڙهي مون ته کيس صلاح ڏني آهي ته سيگهه ڪر شام هليو وڃ جيئن موٽڻ تي هڪ عدد شام جي پاڪ جاين تي به لکي وٺين ۽ اوڏانهن ويندڙ مسافرن کي اتي جي جاين جي معلومات ۽ سفر جي ڄاڻ ٿي سگهي. ڀلا شام جون اڄ ڪلهه حالتون صحيح نه آهن ته ڪنهن ويجهي هنڌ ڪولمبو ۽ ڪئنڊي (سريلنڪا) ڏي هفتو کن هليو وڃ. مون کي پڪ آهي ته تون جيڏانهن ويندين، اها جاءِ کڻي ڪيڏو به بور هجي پر تنهنجو سفرنامو پڙهندڙن کي دلچسپ لڳندو.
راز صاحب پنهنجي هن ايران ۽ عراق جي سفرنامي جو نالو “نواڙو کان نيشاپور” به واهه جو رکيو آهي. هن پنهنجي ڳوٺ “نواڙو” کي ايران جي مشهور صوبي خراسان جي هڪ ڳوٺ “نيشاپور” سان ملايو آهي. بهرحال ڳوٺ ته هاڻ نه نواڙو رهيو آهي نه نيشاپور- انهن کي شهر ئي سڏجڻ کپي نه ته اتي جا ماڻهو دل ۾ ڪندا، جيئن اسان جو ڳوٺ هالا جيڪو اڄ کان 60 سال اڳ واقعي ڳوٺ هو ۽ 1958ع ۾ ڪئڊٽ ڪاليج ۾ وڃڻ وقت اسان ڳوٺن کان آيل ٻارن ۾ شمار ٿيندا هئاسين ۽ اڄ به آئون هالا کي ڳوٺ چئي مخاطب ٿيان ٿو يا لکان ٿو ته ڪيترا پڙهندڙ ان تي اعتراض ڪن ٿا. بهرحال ڀلا ڀاڳ نواڙو ۽ اتي جي رهاڪن جا جن جي نواڙو کي سندن ڳوٺ جي ليکڪ راز ڀٽو (علي گل) نيشاپور سان ملائي امر ڪري ڇڏيو آهي. ڀل سنڌ جي ماڻهن نواڙو جو نالو نه ٻڌو هجي پر مشهد (ايران) جي نيشاپور کان ڪير نه واقف هوندو خاص ڪري خيرپور، روهڙي، سکر پاسي جا ماڻهو، جيڪي سنڌ مان سڀ کان گهڻو ايران وڃن ٿا. نيشاپور- جيڪو شهر آتش پرست ساساني سلطنت جي بادشاهه شاهپور اول پنهنجي پيءُ ارڌشير اول جي وفات بعد 240ع کان 270ع تائين ايران تي حڪومت ڪرڻ دوران ٻڌرايو. ساساني سلطنت جيڪا آخري ايراني شهنشاهه يزد گرد سوم جي سال 651ع ۾ مرڻ تائين رهي. طاهري گهراڻي (طاهريان) جي دورِ حڪومت (821ع کان 873ع) تائين نيشاپور گاديءَ جو شهر رهيو. هن سلطنت جو باني طاهر ابن حسين هو جيڪو عباسي خليفي المامون وٽ فوجي جنرل هو. بعد ۾ هن جي پٽ عبدالله طاهر پنهنجي حڪومت ۾، 830ع ۾ نيشاپور کي خوب ٺاهيو جوڙيو. طاهريان بعد 1037ع ۾ هي شهر سلجوقن جي قبضي ۾آيو. سلجوق گهراڻي جي باني نغرل بيگ نيشاپور کي پنهنجي حڪومت جو گاديءَ جو شهر ٺاهيو. 1153ع ۾ هن شهر کي نه فقط اوغوز ترڪن ڀيليو پر زلزلن به ستياناس ڪئي پر ان هوندي به نيشاپور پنهنجي بقا قائم رکي ۽ هڪ مرڪزي شهر جي حيثيت ۾ رهيو. ساماني سلطنت (سامانين) جي دور حڪومت (جيڪو 819ع کان 919ع تائين رهيو) ۾ به نيشاپور انتظاميا ۽ واپاري لحاظ کان اهم شهر رهيو.
عباسي گهراڻي کان وٺي منگولن جي حملن تائين نيشاپور اسلامي دنيا جو اهم ڪلچرل، ڪمرشل ۽ عالمن جو شهر رهيو، ان وقت جي خراسان ۾ نه فقط اڄ واري ايران جو “رضوي خراسان” آيو ٿي پر ايران جا ٻيا حصا، افغانستان، ازبڪستان وغيره جا به وڏا حصا اچي ويا ٿي- جنهن خراسان جي چئن وڏن شهرن مان نيشاپور هڪ هو ۽ باقي ٽي شهر هئا: مَرو (Merv)، هرات ۽ بلخ.
نيشاپور ۾ ڪيترنئي مذهبن جا عالم ۽ ٻوليون ڳالهائڻ وارا رهيا ٿي ۽ نيشاپور وچ ايشيا جي ملڪن ۽ چين، عراق ۽ مصر واري واپاري لنگهه (Route) تي هڪ خوشحال شهر هو- تان جو 1221ع ۾ چنگيز خان جي منگولن نه رڳو هن شهر جون عمارتون ۽ باغ بستان تباهه ڪيا پر خدا جي مخلوق جو عام ڪوس ڪري شهر جون گهٽيون ۽ چوڪ رت سان ڳاڙها ڪري ڇڏيا، بازاريون ۽ مارڪيٽون ويران ڪري ڇڏيون. ان مٿان قدرت جو قهر زلزلن جي شڪل ۾ نازل ٿيو. ايتري قدر جو هتي جي ڪاشيءَ جا ڪارخانا ته هميشه لاءِ ختم ٿي ويا، جنهن هنر کان نيشاپور دنيا ۾ مشهور هو. ڪاشيءَ جو هي هنر هن شهر نيشاپور کان اسان جي شهر هالا، نصرپور ۽ ملتان ڏي آيو. آئون ته اهو سمجهندو هوس ته “ڪاشي” نج سنڌي لفظ آهي ۽ اها اسان جي ڳوٺ جي ايجاد آهي. پر مشهد کان نيشاپور ڏي سفر ڪندي رستي تي ڪارخانن جي ٻاهران “صنعت ڪده ڪاشي” جهڙا لفظ پڙهي نه فقط اها ڄاڻ ٿي ته اسان وٽ اهو لفظ ۽ هنر (ڪاشي) ايران مان آيو، جيئن جپان ۾ ڪيتريون ئي شيون چين کان آيون. بهرحال ان روڊ تي اهي ايڪڙ ٻيڪڙ ڪارخانا ڏسي هن شهر جي ماضيءَ کي ساريم جنهن جو تفصيلي احوال پنهنجي ايران واري سفرنامي “ايران ڏي اڏام” ۾ لکيو اٿم. اڄ به ڪنهن کي ان وقت جي نيشاپور جي “ڪاشي” ڏسڻي آهي ته هو ان جا نمونا تهران ۽ مشهد جي ميٽرو پوليٽن ميوزيم آف آرٽ ۾ ڏسي سگهي ٿو.
نيشاپور اهو شهر آهي جتي فريد الدين عطار جهڙو صوفي شاعر رهيو جنهن جو “منطق الطير” جهڙو ڪتاب (The Conference of Birds) دنيا ۾ مشهور آهي. نيشاپور اهو شهر آهي، جتي محمد غفاري (ڪمال الملڪ) جهڙو پينٽر رهيو جنهن تي ايران وارن 1984ع ۾ فلم پڻ ٺاهي. مطلب اهو ته اسان جي ليکڪ راز ڀٽو صاحب جنهن شهر جو ذڪر پنهنجي سفرنامي ۾ ڪيو آهي ۽ جنهن جي نالي کي هن پنهنجي سفر نامي جي عنوان ۾ هنيو آهي، ان ۾ اهم شخصيتن جنم ورتو جن جي ڪري دنيا نيشاپور کي صدين کان سڃاڻي ٿي. راز ڀٽو صاحب پنهنجي هن سفرنامي جي عنوان ۾ نيشاپور سان گڏ پنهنجي جنم ڀومي يعني ڳوٺ نواڙو کي عزت بخشي آهي، مشهوري ڏني آهي .... ڏيڻ به کپي. هاڻ هي ڪتاب پڙهڻ وارن کي گمبٽ، راڻيپور يا خيرپور ويندي،راز (علي گل) ڀٽو ۽ ان جو ڳوٺ نواڙو ضرور ياد ايندو جن شهرن کان نواڙو ٻارهن تيرهن ڪلوميٽرن کان 45 کن ڪلوميٽرن جي فاصلي تي آهي. سچ ته اهو آهي ته هڪ دفعو آئون نواڙو کان سڏ پنڌ تي رهيل هوس پر نواڙو جو نالو نه ٻڌم. اڄ کان 60 سال کن اڳ جڏهن آئون ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو ۾ انٽر ڪري رهيو هوس ته اونهاري جي موڪلن ۾ پنهنجي خيرپور جي ڪلاس ميٽ شوڪت جماڻيءَ سان گڏ هفتو کن سندس ڇتري واري چوڪ واري گهر ۾ اچي رهيو هوس ۽ پوءِ اسان ڊاڪٽر تنوير عباسي سان گڏ سوڀو ديرو آيا هئاسين جيڪو ڳوٺ اسان جي مرحوم شاعر تنوير عباسي ۽ هن جي ڀائر انجنيئرن اي اين جي عباسي، اعجاز عباسي، مشهور ليکڪ الطاف عباسي ۽ پڻ تاجل بيوس ڪري سڀني سڃاتو ٿي. سوڀو ديرو کان نواڙو فقط 4 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي آهي ۽ ايتري ئي فاصلي تي نواڙو سڳيون شهر کان آهي. يعني ڪياماڙي کان ٽاور تائين به گهڻو رستو ٿيو.
نيشاپور پهچڻ تي اوهان کي ڪيتريون ئي ماضيءَ جون شخصيتون ياد اچن ٿيون. انهن مان اسان لاءِ سڀ کان اهم شخصيت مسلم بن الحجاج آهي، جنهن کان هر مسلمان واقف آهي. ايران ۾ هو مسلم نيشاپوري جي نالي سان مشهور آهي. هو 815ع ۾ نيشاپور ۾ ڄائو ۽ 875ع ۾ وفات ڪيائين. توهان سڃاتو ته هي بزرگ ڪير هو؟ هي آهي محدث امام مسلم جنهن جي گڏ ڪيل حديثن جو ڪتاب “صحيح مسلم” سڏجي ٿو. جيئن حديثن جو هڪ ٻيو ڪتاب “صحيح بخاري” سڏجي ٿو.
اهڙي طرح هن شهر نيشاپور جو “ابو العباس ايران شهري” نائين صديءَ جو هڪ مشهور فيلسوف حسابدان، سائنسدان، مذهب جي تاريخ جو ڄاڻو، ماهر فلڪيات (Astronomer) ۽ ليکڪ ٿي گذريو آهي، جنهن جي ٽرگناميٽري ۽ تارن جي چرپر جي ڄاڻ مان اڄ به اسان جا جهاز هلائيندڙ ڀائر لاڀ حاصل ڪن ٿا. 1048ع ۾ هن شهر نيشاپور ۾ جنم وٺندر ۽ 1131ع ۾ وفات ڪندڙ اسان جي اسڪول جي ڏينهن جي دلپسند شاعر عمر خيام جو مقبرو پڻ هن شهر ۾ آهي، جنهن جي خوبصورت تصوير توهان يوسف سنڌي جي ايران جي سفرنامي “ايران ۾ اڌ مهينو” جي پٺئين ٽائيٽل تي ڏسي سگهو ٿا. اڄ ڪلهه جي خبر نه اٿم جو اڄ ڪلهه سرڪاري طرح ملڪ ۾ جڏهن شراب تي ئي بندش آهي سو اسان جي درسي ڪتاب ۾ عمر خيام جو انگريزي ۾ ترجمو ٿيل رباعيون ڪيئن ٿيون رکيون وڃن جن ۾ اڌ کان وڌي عمر خيام جي شراب جي شوق بابت ۽ ساقي ۽ جوٽ تي ليٽايل محبوبا بابت هونديون هيون ۽ اسان کي اهي خوب ياد ڪرڻيون پونديون هيون. بلو نيري رنگ جي ڪاشيءَ جي سرن مان ٺهيل عمر خيام جي مقبري تي چوڌاري سندس ڪيتريون ئي اصل ٻولي يعني فارسيءَ ۾ رباعيون لکيل آهن. فارسي کان آئون اڻ واقف آهيان پر ڪي ڪي لفظ پڙهي سمجهي سگهان ٿو ته هيءَ رباعي اها آهي جيڪا اسان انگريزي ترجمي ۾ پڙهي، جيئن ته
Whether at Naishapur of Babylon,
Whether the Cup with Sweet of bitter run,
The wine of Life keeps oozing drop by drop,
The Leaves of Life keep falling one by one.
شايد ائين به هجي، جو مقبرو امام خمينيءَ جي انقلاب کان اڳ جو ٺهيل آهي جڏهن ايران ۾ به شراب هليو ٿي ۽ خوب هليو ٿي.
چندان بخورم شراب کاين بوي شراب
آيد ز تراب چون روم زير تراب
گر بر سر خاک من رسد مخموري
از بوي شراب من شود مست و خراب
Drinking wine is my travail
Till my body is dead and stale
At my grave site all shall hail
Odor of wine shall prevail.
سٺ سال وڏو عرصو آهي جڏهن آئون سوڀو ديرو، نواڙو، سڳيون جهڙن سنڌجي ڳوٺن مان ٿي ويو هوس، ان عرصي بعد ته هاڻ ملائيشيا ۽ ٿائلينڊ جا ڳوٺ ته الائي ڇا پر ڪمبوڊيا، ويٽنام جهڙن ملڪن جا ڳوٺ به ڪارخانن ۽ فئڪٽرين کان، اسڪولن ڪاليجن کان، پارڪن ۽ اسپتالن کان، مانچسٽر، سنگاپور ۽ پينانگ جو ڏيک ڏينٿا. رڳو سکر واري پاسي کان بارڊر ٽپ ته انڊيا جي گجرات ۽ راجستان رياست جا ڳوٺ به بيڪانير ٿيندا وڃن ۽ بيڪانير ته يورپ ٿو لڳي. سو نيشاپور بابت لکڻ بعد نواڙو تي لکڻ لاءِ راز ڀٽو صاحب کان جڏهن سندس ڳوٺ جي اهم ماڻهن بابت پڇيم ته ڪيترن مختلف سبجيڪٽن ۾ ڊاڪٽوريٽ ڪئي آهي، ڳوٺ جي ماڻهن جي روزگار لاءِ ڪهڙا ڪهڙا ڪارخانا آهن... وغيره وغيره... پر افسوس ته سندس پنهنجي ڳوٺ جي ترقيءَ بابت اهو ئي جواب هو جيڪو سنڌ جي گهڻن تڻن ڳوٺن جو آهي ته “سائين! اتي ئي آهيون جتي اوهان ڇڏيو.” ٺهيو! اهو به شڪر جو راز صاحب هي سفرنامو لکيو جنهن جي عنوان سندس ڳوٺ کي ناليرو بڻايو آهي. ڇا ڪجي هرڪو پنهنجي ڳوٺ کي پڏائڻ ٿو چاهي پوءِ ڀلا ٻي ڪا شيءِ نظر نٿي اچي ته ان کي ڪنهن ٻئي شهر يا ملڪ سان لاڳاپي ماڪوڙيءَ وارو ڪم ڪرڻو پوي ٿو. چرچو مشهور آهي ته بئنڪاڪ مان وهندڙ چائو فريا درياهه جو ڪو ڪئنال هڪ هاٿيءَ کي ٽپائي رهيا هئا. ڪاٺ جي ٺهيل پُل بيحد پراڻي ۽ اُڏوهي کاڌل هئي جنهن تان هاٿيءَ جي پيلبان هاٿيءَ کي آهستي آهستي ڪري درياهه ٽپائي ٻئي پاسي وٺي آيو. هاٿيءَ سان گڏ پٺيان پٺيان ڪا ماڪوڙي به اها پل ٽپي رهي هئي. پل ٽپڻ بعد ماڪوڙيءَ آسمان ڏي نهاري چيو ته شڪر آهي جواسان ٻنهي (يعني هاٿي ۽ سندس) وزن سان پل ٽٽي ناهي. سو ڪڏهن ڪڏهن اسان اديبن کي به ماڪوڙي ٿيڻو پوي ٿو ۽ سفر نامن جا نالا مڪليءَ کان ملاڪا، ڳوٺ جروار کان جپان، نيو هالا کان نيو يارڪ رکڻا پون ٿا. جيتوڻيڪ اها ٻي ڳالهه آهي ته 1960ع واري ڏهاڪي ۾ جڏهن مون سامونڊي سفر شروع ڪيا ته ملاڪا کان مڪلي ۽ نيويارڪ شهر جي گهٽ ۾ گهٽ هڪ حصي هارلم کان اسان جو هالا تمام گهڻو سهڻو ۽ صاف سٿرو هو.
بهرحال اهو ضرور چوندس ته راز صاحب جو هي جيتوڻيڪ پهريون سفرنامو آهي پر هن زائرين جي ڄاڻ ۽ رهنمائي لاءِ بيحد ڪم جي شيون لکيون آهن. هڪ ٽوئرسٽ جنهن کي ايران جي مذهبي جاين کان علاوه ٻين شهرن ۾ به جي وڃڻو آهي ۽ هن کي جي وقت ۽ دلچسپي آهي ته پوءِ هو ڀلي اسان جهڙن- يعني يوسف سنڌي يا منهنجو لکيل ايران جو سفرنامو پڙهي. پر ڪنهن کي ايران ۽ خاص ڪري عراق جي فقط پاڪ جاين: مشهد، نيشاپور، قم، ڪربلا، نجف وغيره جي زيارت لاءِ وڃڻو آهي ته پوءِ آئون اها ئي صلاح ڏيندس ته هو راز صاحب جو هي سفرنامو “نواڙو کان نيشاپور” نه فقط گهران پڙهي نڪري پر سفر ۾ به پاڻ سان گڏ رکي ۽ راز صاحب کي سفر ۾ آيل ڏاکڙن، مونجهارن، مشاهدن ۽ تجربن مان رهنمائي حاصل ڪري.
اسان جي ليکڪ جي هن سفر جي شروعات پاڙيسري ملڪ ايران (جيڪو اسان کي ويجهو آهي) بدران عراق کان شروع ٿئي ٿي. جيئن ڪنهن زماني ۾ جڏهن جدي جو بندرگاهه ايڏو ماڊرن نه ٿيو هو ته سامونڊي سفر وارا حاجي سعودي عرب جي ينبوع بندرگاهه ۾ لهندا هئا جيڪو پڻ بحر احمر (Red Sea) ۾ آهي پر جده کان 300 کن ڪلوميٽر وڌيڪ پري ۽ مديني جي ڀرسان آهي. مسافر ينبوع بندرگاهه ۾ لهي پهرين مديني ايندا هئا، ان بعد باءِ روڊ اُٺن ذريعي مڪي ايندا هئا. بعد ۾ پاڻيءَ جا جهاز ماڊرن ۽ وڏا ٿيا ۽ جدو بندرگاهه وڌيڪ جديد ٿيو ته اسان جي پاسي جا ڪَلَ جا جهاز (Steam Ships) جدي لنگرانداز ٿيڻ لڳا جيئن بمبئي جي بندرگاهه جديد ٿيڻ تي گجرات پاسي جي پراڻي بندرگاهه سورت جي اها اهميت نه رهي. ينبوع اڄ به سعودي عرب جو مشغول بندرگاهه آهي پر ان بندرگاهه تي هاڻ فقط مصر ۽ سوڊان پاسي جا جهاز لنگر انداز ٿين ٿا جن ملڪن کي ينبوع ويجهو آهي. يعني مصر ۽ سوڊان يا ويندي يورپ پاسي کان بحر احمر ۾ داخل ٿيندي ينبوع پهرين اچي ٿو ۽ جدو بعد ۾. اسان جي ملڪن: پاڪستان، انڊيا، بنگلاديش، سريلنڪا يا ايران ملائيشيا کان بحر احمر ۾ داخل ٿيڻ تي جدو پهرين اچي ٿو جنهن کان مڪو اڌ ڪلاڪ جي پنڌ تي مس آهي، ان ڪري اسان جي ملڪن جا مسافر پاڻيءَ جي جهاز ۾ حجاز وڃڻ لڳا ته جدي لهي پهرين مڪي ويندا هئا پر پوءِ جڏهن کان هوائي جهاز عام ٿيا ۽ پاڻيءَ جي مسافر بردار جهازن جو اچڻ وڃڻ تقريبن نه برابر وڃي رهيو ته پوءِ هوائي جهاز رستي ڪراچي کان مڪي يا ڪراچي کان مديني وڃڻ واري رستي ۾ ڪو خاص فرق نٿو پوي ۽ حاجي يا عمري لاءِ ويندڙ پنهنجي سهولت موجب پهرين مديني وڃن ٿا پوءِ مڪي، يا مڪي وڃي پوءِ باءِ روڊ مديني پهچن ٿا.
اهڙي طرح ايران وڃڻ وارا به هوائي جهاز ۾ تهران پهچي پوءِ پهرين قم وڃن ٿا يا پهرين مشهد ۽ پوءِ ٻين شهرن ۾ وڃن ٿا. اسان وٽ ايڏي ايئر سروس ناهي نه ته جيڪڏهن اسان وٽ پشاور جو هوائي اڏو بين الاقومي اڏامن لاءِ ٿي پوي ته پشاور کان مشهد ته ڄڻ سڏ پنڌ تي آهي ۽ گهٽ ۾ گهٽ ڪي پي ڪي جا ماڻهو ته پهرين مشهد وڃن پر اها هوائي سروس نه هجڻ ڪري هنن کي سڄو ملڪ لتاڙي ڪراچي اچڻو پوي ٿو جتان پوءِ ايئر ايران جي هوائي جهاز ۾ سڄو ايران لتاڙي مشهد پهچڻو پوي ٿو. جيئن سنڌ جي ماڻهن کي، خاص ڪري عمر ڪوٽ، مِٺي، ميرپورخاص جي ماڻهن کي کوکرا پار واري ٽرين نه هلڻ ڪري پهرين لاهور وڃڻو پوي ٿو جتان واگها بارڊر وٽان ٽپي انڊيا جي شهر امرتسر ۾ پهچي پوءِ دهلي ۽ اڳتي ڏکڻ طرف احمد آباد بڙودا وڃڻو پوي ٿو.
بهرحال پهرين ائين ٿيندو هو جو هرڪو پهرين ايران ويندو هو پوءِ ان جي ڀر واري ملڪ عراق روانو ٿيندو هو ۽ پوءِ اڳتي شام جي زيارتن لاءِ ويندو هو. پر هاڻ ايڏي ته هوائي سروس ٿي وئي آهي ۽ ٽڪيٽن جا اگهه ۽ سهولتون ايڏو مختلف ٿي ويون آهن جو هر هڪ پنهنجي حساب ۽ سستائيءَ کي نظر ۾ رکي ان Sequence ۾ سفر ڪري ٿو.
اسان جي مسافر راز گل جو هي سفر ڪجهه هن ريت رهيو. هي ڪراچيءَ کان پهرين دبئي پهتو. دبئيءَ ان ڪري جو هن کي اتي ڪي زيارتون ڪرڻيون نه هيون پر دبئي وارن جا هوائي جهاز (Air Emirates) جپان، شام، عراق، ملائيشيا وڃڻ کان اڳ اوسي پاسي جي شهرن کان مسافر کڻي پهرين دبئي پهچن ٿا جتان گڏ ٿيل مسافر ملي هڪ وڏي جهاز ۾ منزل واري ملڪ ڏي وڃن ٿا. اسان جو مسافر دبئيءَ ۾ ڪجهه ڪلاڪن جي انتظار بعد عراق جي شهر نجف روانو ٿيو جيڪا هن جي پهرين منزل هئي. ڪيترا زائرين عراق ۾ پهرين ڪربلا ۾ اچن ٿا يا عراق جي گادي واري شهر بغداد ۾. ان بعد هو باءِ روڊ ٻين شهرن ڏي وڃن ٿا. اهو مدار مسافر يا ان قافلي جي سهولت تي آهي جنهن ۾ هو شامل ٿي وڃي. عراق ۾ ته ڪافي سالن کان جنگي حالتون يا امن امان ۾ رخنو هجڻ ڪري زائرين کي سوچي سمجهي پروگرام ٺاهڻو پوي ٿو ۽ پاڻ کي انهن محدود جاين تائين رکڻو پوي ٿو جتي حالتون سلامتيءَ واريون هجن.
اسان جو ليکڪ راز ڀٽو پهرين نجف شهر ۾ اچي ٿو جتي هو چار ڏينهن گذاري ٿو. هي شهر حضرت علي ابن ابي طالب جي مزار ۽ امام علي مسجد کان مشهور آهي. بغداد کان 160 ڪلوميٽر ڏکڻ ۾ فرات نديءَ جي ڀرسان آهي. سمجهو ته ڪراچي کان حيدرآباد جيتري فاصلي تي آهي، بغداد عراق جي ٻي مشهور ندي دجله جي ڪناري تي آهي، جيڪا انگريزيءَ ۾ Tigris سڏجي ٿي. هي شهر نجف شريف جيڪو النجف ۽ النجف الاشرف کان علاوه بانيقيا (Baniqia) به سڏجي ٿو، مڪي ۽ مديني بعد بيحد احترام وارو شهر سڏجي ٿو. سندس آدمشماري کڻي 10 لک ٿيندي پر محرم ۽ چاليهي جي ڏينهن ۾ زائرين جي وڏي تعداد پهچڻ ڪري ٽيڻي چئوڻي ٿيو وڃي. هي شهر صدين تائين تعليمي ادارن ۽ لئبرررين کان پڻ مشهور رهيو آهي. 1964ع کان 1978ع تائين امام خمينيءَ هن شهر ۾ ليڪچر ڏنا. 1970ع واري ڏهاڪي ۾ جيڪي عراق، ايران ۽ لبنان جهڙن ملڪن ۾ اسلامي تحريڪون هليون انهن جي سربراهن هن شهر نجف، مان تعليم ۽ تربيت حاصل ئي. هتي اهو به لکندو هلان ته دنيا جو آڳاٽو شهر بابل (Babylon) جتي سڪندر اعظم وفات ڪئي، ان جي لوڪيشن نجف کان 30 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي آهي. هن النجف لاءِ چيو وڃي ٿو ته عباسي خليفي هارون رشيد 791ع ۾ اڏرايو.
سورهين صديءَ ۾ نجف تي ترڪيءَ جي سلطنتِ عثمانيه وارن جو قبضو ٿيو. سلطنت عثمانيه جي ڏينهن ۾ هن شهر تي سختيون آيون. هڪ طرف عربن جا قبيلا ته ٻئي طرف ايراني فوجون نجف تي حملا ۽ ڦرلٽ ڪنديون رهيون. مڪاني ماڻهن جي ايڏي لڏ پلاڻ ٿي جو هي شهر ويران ٿي ويو، ان تباهيءَ جو وڏو سبب فرات نديءَ جي وهڪري جي تبديلي پڻ چون ٿا. ماڻهو پاڻيءَ لاءِ سِڪي ويا. پورچوگالي سياح پيڊرو ٽيڪسيرا جيڪو 1604ع ۾ هن شهر ۾ آيو اهو پنهنجي سفر نامي ۾ لکي ٿو ته نجف شهر هن کي ويران ۽ کنڊهرن جي حالت ۾ نظر آيو، جتي ڪي 500 ماڻهو به مس ٿي رهيا.
فرات نديءَ جي وهڪري بدلجڻ ڪري نجف ۽ ڪوفي جا باغ بستان ۽ زرعي زمينون خشڪ حاليءَ جو شڪار ٿي ويون. نجف ۾ هڪ دفعو وري خوش حالي تڏهن آئي جڏهن 1803ع ڌاري فرات نديءَ هن شهر وٽان وري وهڻ لڳي.
1915ع ۾ سلطنتِ عثمانيه جو نجف تي قبضو ختم ڪرايو ويو ۽ شهر جون واڳون برطانيا سلطنت حوالي ٿيون. 1918ع ۾ نجف جي عالمن انگريزن خلاف بلوو ڪيو پر ڪامياب نه ٿيا. انگريزن هنن جي وڏي تعداد کي نجف مان ايران ڏي ڀڄائي ڪڍيو جن اتي اچي “قم” شهر ۾ درس تدريس جو ڪم شروع ڪيو.
ڪربلا نجف شهر کان 80 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي آهي. چاليهي کان هفتو اڳ نجف ۾ گڏ ٿيل زائرين مان هزارين پيرين پنڌ هي فاصلو طي ڪري ڪربلا پهچن ٿا. رستي تي مڪاني ماڻهن طرفان هنن لاءِ کاڌي پيتي ۽ رهائش جو بندوبست اڪثر مفت ۾ ڪيو وڃي ٿو. ڪربلا اهو شهر آهي جتي حضرت امام حسين کي شهيد ڪيو ويو ۽ سندن روضو مبارڪ آهي. ڪربلا جو هي قضيو 10 محرم سال 61 هجري (10 آڪٽوبر 680ع) ۾ پيش آيو جيڪو عاشوري جو ڏينهن سڏيو وڃي ٿو. هن حق ۽ باطل جي لڙائيءَ ۾ امام حسين عه سان گڏ سندن 72 ساٿي شهيد ٿي ويا جن ۾ ڇهه امام حسين جا ڀائر (عباس عه سميت جن جو روضو مبارڪ پڻ ڪربلا ۾ ئي آهي). ٻه فرزند، ٽي امام حسن جا فرزند، ٽي حضرت جعفر ابن ابي طالب جا فرزند ۽ عقيل ابن ابي طالب جا ٽي فرزند ۽ ٽي پوٽا به شامل هئا. مڪي، مديني ۽ يروشلم وانگر ڪربلا پڻ مسلمانن لاءِ پاڪ جاءِ سمجهي وڃي ٿي جتي جي زيارت لاءِ دنيا جا مسلمان ٻارهوئي ايندا رهن ٿا. عاشوري ۽ چاليهي وارن ڏينهن ۾ ته زائرين جو تعداد ڪروڙ تائين پهچيو وڃي.
هن سفرنامي (نواڙو کان نيشاپور) جو ليکڪ راز ڀٽو پنهنجي ڪٽنب سان گڏ نجف ۾ چار ڏينهن رهڻ بعد باءِ روڊ ڪربلا پهتو جتي هنن پنج ڏينهن گذارڻ بعد باءِ روڊ هڪ ڏينهن سامراءِ (Samarra) ۾ ۽ هڪ ڏينهن بغداد ۽ ڪاظمين ۾ گذاريو. سامراءِ شهر بغداد جي اتر ۾ 125 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي دجله نديءَ جي اوڀر واري ڪپ تي آهي. عباسي خلافت جي ڏينهن ۾ هي شهر گاديءَ جو شهر پڻ رهيو. هي شهر پڻ شيعن لاءِ مقدس آهي، جتي العسڪري مسجد ۽ شيعن جي ڏهين امام علي الهادي ۽ يارهين امام حسن العسڪريءَ جو مقبرو آهي. هي شهر “جنگ سامراءَ” کان به مشهور آهي، جيڪا عثمانيه ۽ ايرانين جي وچ ۾ 1730ع کان 1735ع تائين هلي جنهن ۾ اڌ لک ترڪ ۽ ايراني مارجي ويا يا سخت زخمي ٿيا جنهن بعد عراق سلطنت عثمانيه جي قبضي ۾ رهڻ جو فيصلو ٿيو. هن شهر جي مشهور مسجد العسڪري 944ع جي ٺهيل آهي. يعني هن کي ڏهن کان به وڌيڪ صديون گذري چڪيون آهن.
اسان جي ليکڪ پنهنجي سفرنامي ۾ هڪ ڏينهن بغداد ۽ ڪاظمين شهرن ۾ رهڻ جو لکيو آهي. ڪاظمين دراصل بغداد جو اتراهون حصو ئي سمجهڻ کپي جيئن ملير، ماڙيپور يا منگهو پير ڪراچيءَ جا حصا آهن. ڪاظمين بغداد شهر جي مرڪز کان ڪو 5 ڪلوميٽر به مس آهي. ڪاظمين شريف ٻن شيعا امامن جي مقبرن ڪري مشهور آهي جن جي زيارت لاءِ اسان جا زائرين بغداد وڃن ٿا- يعني بغداد جي هن حصي ڪاظمين ۾ وڃن ٿا. انهن مان هڪ امام موسيٰ الڪاظم جو آهي ۽ ٻيو هن جو پڙپوٽو امام محمد الجواد ابن علي الرضا جو. امام موسيٰ الڪاظم شيعن جو ستون امام هو. پاڻ ڇهين امام امام جعفر الصادق جا فرزند هئا. سندن ڄم جو سال 744ع هو ۽ سندن ڏينهن ۾ عباسي سلطنت جا المنصور ۽ هارون الرشيد خليفا هئا، جن هن امام تي مديني ۾ رهڻ دوران ڪيتريون ئي پابنديون مڙهي رکيون هيون. زندگي جي آخري ڏينهن ۾ هن کي بغداد جي قيد ۾ رکيو ويو جتي 799ع ۾ وفات ڪيائون. هن امام بعد، وقت جي خليفن، ٻين امامن کي به مديني ۾ رهڻ بدران پنهنجي ويجهو بغداد يا سامراءَ ۾ رهڻ لاءِ مجبور ڪيو ٿي.
ڪاظمين شريف ۾ مٿين ستين امام موسيٰ الڪاظم کان علاوه ٻيو مقبرو هن جي پوٽي يعني اٺين امام علي الرضا جي فرزند نائين امام محمدالجواد جو آهي. پاڻ 809ع ۾ ولادت حاصل ڪئي. کين ان وقت جي خليفي المامون پنهنجي ڌيءَ سان شادي ڪرائي پاڻ وٽ بغداد ۾ چاهيو پر المامون جي حڪومت جي خاتمي تائين مديني ۾ ئي رهڻ ۾ ڪامياب رهيو. پوءِ جيئن ئي المتعصم نئون خليفو ٿيو ته هن امام محمد الجواد کي واپس بغداد گهرائي ورتو جتي 809ع ۾ سندن وفات ٿي ۽ ڪاظمين ۾ دفنايو ويو.
عراق جي ٻن مشهور ندين: فرات ۽ دجله مان دجله ندي بغداد شهر جي وچ مان لنگهي ٿي جيئن چائو فرا بئنڪاڪ شهر مان ۽ ٿيمس ندي لنڊن مان. دجله ندي جي ڪري بغداد شهر ٻن حصن ۾ ورهايل آهي. هڪ الرصافه (Al-Rusafa) دجله نديءَ جي اوڀر واري ڪناري پاسي ته ٻيو الڪرخ (Al-Karkh) اولهه ڪناري پاسي! بغداد جي آدمشماري ڪراچيءَ جي اڌ جيتري ٿيندي يعني اسي نوي لک کن جنهن مان 23 سيڪڙو سُني آهن. بغداد نه فقط شيعن ۽ سُنين جو شهر سڏيو وڃي ٿو پر ٻنهي فرقن جي مسلمانن ۾ شاديون پڻ عام ٿين ٿيون. ان کان علاوه بغداد ۾ يهودين ۽ بَهائين جو به وڏو تعداد رهي ٿو ۽ دنيا جا سِک ياتري به سڄو سال بغداد ايندا رهن ٿا جو هتي گرونانڪ جو هڪ آڳاٽو گوردوارو آهي جيڪو پهرين جنگ عظيم دوران سک سپاهين کي بغداد مان لنگهندي نظر آيو جيڪو ٻي جنگ عظيم دوران مرمت ڪيو ويو. چون ٿا ته گرونانڪ سورهين صديءَ ۾ اٽڪل 1511ع ڌاري دنيا جي سير دوران مسلمانن جي پاڪ جاين جو ديدار ڪندي هتي بغداد ۾ به آيو ۽ هي گوردوارو ٺهرايو.
عباسي خليفن جي دور حڪومت ۾ - اٽڪل 762ع ڌاري هي شهر “بغداد” گاديءَ جو شهر مقرر ڪيو ويو ۽ ايندڙ 500 سالن تائين هي شهر نه فقط عرب تهذيب جو پر سڄي دنيا جو شاندار شهر مڃڻ ۾ آيو. 1258ع ۾ منگول چنگيز خان جي پوٽي هلاڪو خان هن خوشحال شهر بغداد تي حملو ڪري لٽيو ڦريو ۽ نه رڳو عام ماڻهن جو ڪوس ڪيو پر وقت جي عباسي خليفي المستعصم کي به گهوڙن جي سنبن سان لتاڙي ماري ڇڏيو. ان سان گڏ عباسي سلطنت جو خاتمو ٿي ويو.
بغداد هڪ دفعو وري ڌارين طرفان سخت تباهيءَ جو شڪار بڻيو. 1401ع ۾ تيمور لنگ بغداد تي حملو ڪري شهر جي تباهي آندي ۽ عوام جو قتل عام ڪرايو. ايتري قدر جو هن پنهنجي فوجين کي حڪم ڏنو ته هر سپاهي بغداد جي ٻن ماڻهن جو قتل ڪري هنن جي سسين سان حاضر ٿئي -جن جو ڍير ڪري احرام ٺاهيو ويو. بغداد جو اهو ئي حال 1258ع ۾ هلاڪو خان ڪيو هو. انهن ڏينهن تائين بغداد دنيا ۾ قلمي ڪتابن جي لئبريرين جو شهر هو. چون ٿا ته بغداد جي لئبررين ۾ ايترا ته ڪتاب (قلمي نسخا) هئا جو هلاڪو خان جڏهن بغداد جي تباهيءَ وقت اهي ڪتاب دجله نديءَ ۾ ڦٽا ڪرايا ته انهن جي مس ڪري دجله جو پاڻي ڪارو ٿي ويو. ان بعد جڏهن ٽي ڏينهن ماڻهن جو ڪوس جاري رکيائين ته دجلا جي پاڻيءَ جو رنگ ڳاڙهو ٿي ويو.
1534ع ۾ بغداد تي سلطنت عثمانيه جي ترڪن جو قبضو ٿيو. بغداد کي پليگ (وبا) ۽ ڪالرا به وڏو نقصان رسايو. بغداد هڪ ٻئي پويان سال 1689ع، 1690ع، 1772ع، 1773ع ۽ 1831ع ۾ وبا پکڙي ۽ اٽڪل پنج لک ماڻهو مري ويا. فقط 1831ع واري پليگ ۾ بغداد جي 60 سيڪڙو آدمشماري ختم ٿي وئي. اهڙو ئي حال 1821ع ۾ ڪالرا ڪري بغداد ۽ بصري جو ٿيو هو.
1917ع تائين بغداد سلطنتِ عثمانيه جي ئي قبضي ۾ رهيو. 1970ع واري ڏهاڪي ۾ پيٽرول جي نڪرڻ ڪري عراق ۾ خوب پئسو آيو ۽ بغداد وڏي ترقي ڪئي پر 1980ع ۾ ايران ۽ عراق جي جنگ ۾ عراق تي ڏکيا ڏينهن اچي ويا جو ملڪ جي حاڪم صدام حسين ملڪ جي دولت فوج تي خرچ ڪرڻ شروع ڪئي يا پنهنجي ذات تي. صدام جي تهران تي بمباري ڪرڻ جي بدلي ۾ ايران بغداد شهر تي ميزائيل هنيا جنهن ۾ بغداد کي وڏو نقصان رسيو. ان بعد 1991ع ۽ 2003ع ۾ گلف جي لڙائي ۽ ان بعد عراق تي آمريڪا جي حملي ڪري بغداد شهر جو ٽرانسپورٽ سسٽم، روڊ رستا، گٽر سسٽم، اليڪٽرڪ سٽي ۽ ٻين سهولتن جو ستياناس ٿي ويو.
هونءَ ته بغداد وڏو شهر آهي، تاريخي ۽ آڳاٽو شهر آهي، جيڪو اڃا تائين قائم دائم آهي. هڪ ٽوئرسٽ کي هي شهر گهمڻ لاءِ ڪيترائي ڏينهن کپن پر مذهبي جاين جي زيارت ڪرڻ وارا زائرين وقت جي قلت ڪري بغداد جي فقط هڪ حصي الڪاظمين ۾ اچن ٿا جتي ٻن امامن جون مزارون آهن. هو بغداد ۾ فقط هڪ يا ٻه ڏينهن گذارين ٿا جيئن هن سفرنامي “نواڙو کان نيشاپور” جي ليکڪ به بغداد ۾ 24 ڪلاڪ کن رهڻ بعد اڳتي جي سفر جو سانباهو ڪيو آهي. هتي اهو به لکندو هلان ته بغداد جي هن علائقي الڪاظمين واري زمين دراصل عباسي خليفي هارون الرشيد پنهنجي عرب يعني قريش خاندان جي ماڻهن جي قبرستان لاءِ وقف ڪئي هئي. 1258ع ۾ هلاڪو خان منگول جي بغداد تي ڪيل حملي ۾ الڪاظمين واري علائقي ۾ موجود شيعا امامن جي مزارن کي به نقصان رسايو ويو. بعد ۾ سلطنت عثمانيه جي ڏينهن ۾ جڏهن “مدحت پاشا” جي حڪومت هئي ته بغداد کان ڪاظميه تائين ٽرام هلائي وئي جيئن زائرين هن سواريءَ ذريعي سُک سان امامن جي مزارن تائين پهچي سگهن. 1938ع تائين هي ٽرام وي قائم رهيو. ان بعد بس سروس قائم ٿي وئي. مدحت پاشا (ڄم جو سال 1822ع) بغداد جو 1876ع کان، وفات 1883ع تائين، گورنر ۽ وڏي وزير جهڙن عهدن تي رهيو. انهن ڏينهن ۾ سلطنت عثمانيه جو 72-هون سلطان عبدالعزيز ترڪيءَ جو حاڪم هو جنهن جي حڪومت ۾ عراق ۽ سعودي عرب به اچي ويا ٿي. اسان جا ٽوئرسٽ يا شاگرد جيڪي ترڪي ۾ رهن ٿا اهي مدحت پاشا کان ضرور واقف هوندا جو هن جو انقره ۽ استنبول جي وچ ۾ هڪ هڪ وڏو مجسمو لڳل آهي، جن تي انهن شهرن جو چڪر هڻندي هر وقت نظر پوي ٿي.
درياهه دجله بغداد جي وچ مان وهي ٿو جنهن جي هڪ ڪناري تي بغداد جو هي علائقو ڪاظميه (الڪاظمين) آهي. درياهه ٽپڻ لاءِ مختلف هنڌن تي پليون آهن جن مان هڪ الئائمه پل ڪاظميه وٽ به آهي جنهن تي سال 2005ع ۾ زائرين جي ڀڄ ڊڪ ۾ هو چپجي ۽ چيڀاٽجي پيا ۽ اٽڪل هڪ هزار ماڻهو اجل جو شڪار ٿيا هئا. هن علائقي ڪاظمين تان اها خبر به ڌيان ۾ اچي رهي آهي ته هتي آمريڪن طرفان قيدين جي سهولت لاءِ Camp Justice آهي جتي عراقي آفيسرن صدام حسين کي قيد رکي مٿس ڪيس هلايو هو. ان کان علاوه ڪاظمين ويندڙ زائرين جي ڄاڻ لاءِ اهو به لکندو هلان ته هي علائقو هو جيڪو پهرين جنگ عظيم بعد عراقين جو انگريزن خلاف انقلاب آڻڻ جو مرڪز ثابت ٿيو. هتي ڪاظمين جي مسجد ۽ امامن جي مزار بابت اهو پڻ لکندو هلان ته 1534ع ۾ جڏهن سلطنتِ عثمانيه جي ترڪ حاڪم سلطان سليمان (جنهن کي انگريز The Magnificent به سڏين ٿا) بغداد فتح ڪيو ته ان جي چڱي طرح مرمت ڪرائي ۽ خوبصورت بڻايو جن کي اڄ تائين بهتر کان بهتر حالت ۾ رکيو پيو وڃي.
عراق جي مٿين شهرن کان علاوه ڪيترائي زائرين ڪوفي ۽ موصل ۾ به ڪجهه ڏينهن گذارين ٿا. ڪوفو يا ڪوفا شهر نجف شهر جي ڀرسان فرات نديءَ جي ڪناري تي آهي -نجف سان ڄڻ مليو پيو آهي، جيئن حيدرآباد ۽ ڪوٽڙي آهي يا راڻيپور ۽ گمبٽ آهي. سامراءِ، ڪربلا، ڪاظميه ۽ نجف سان گڏ ڪوفو انهن پنجن شهرن مان آهي جن جي شيعن وٽ خاص اهميت آهي. هي شهر ڪوفا خلفاءِ راشدين جي آخري خليفي حضرت علي ابن ابي طالب جي ڏينهن ۾ دارلخلافه (گاديءَ جو شهر) هو. هي شهر ٻئي خليفي حضرت عمر رضه 639ع ۾ قائم ڪيو، هتي جي جامع مسجد ۾ نماز پڙهڻ دوران حضرت علي رضه کي شهيد ڪيو ويو هو.
عراق جو هڪ ٻيو مشهور شهر جتي دنيا جا ٽوئرسٽ وڃن ٿا موصل آهي جيڪو بغداد کان 400 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي اتر ۾ دجله نديءَ جي ڪناري تي آهي. سندس سامهون آڳاٽو شهر نينويٰ (Nineveh) آهي. موصل موسم جي لحاظ کان توڙي تاريخي جاين ۽ مسجدن ۽ گرجا گهرن کان به مشهور آهي ۽ آڳاٽي وقت کان اڄ تائين دنيا جا سياح هتي ايندا رهن ٿا. ڪنهن زماني ۾ ابن بطوطا به هتي رهي ويو جنهن جو احوال هن پنهنجي ڪتاب ۾ لکيو آهي. انگريزي جي مشهور ناول نگارا اگاٿاڪرسٽي پڻ هتي موصل ۾ وڏو عرصو رهي آهي جو سندس انجنيئر مڙس هتي جي ڪنهن آرڪيالاجي جي کوٽائي لاءِ مقرر ڪيو ويو هو. اهڙي طرح عراق ۾ ٻيا به ڪيترا شهر گهمڻ جهڙا آهن جن لاءِ وقت جو هجڻ ضروري آهي ۽ اهڙي شوقين سياح کي آئون اها ئي صلاح ڏيندس ته هو هڪ وقت تي هڪ ملڪ عراق، شام، ترڪي يا ايران گهمڻ لاءِ نڪري ته هن لاءِ وڌيڪ بهتر ثابت ٿيندو.
عراق بعد ايران وڃڻ لاءِ ڪجهه زائرين باءِ روڊ وڃن ٿا جيڪا سواري سستي به آهي ته رستي تي ڏسڻ لاءِ گهڻو ڪجهه ملي ٿو پر مشغول ماڻهو بغداد يا موصل کان ايران پهچڻ لاءِ هوائي جهاز جي سواري پسند ڪن ٿا. اسان جو ليکڪ راز ڀٽو باءِ روڊ ايران اچي ٿو. هتي اها ڳالهه واضح ڪري ڇڏيان ته عراق کان باءِ روڊ ايران اچڻ وارن کان جڏهن توهان پڇندائو ته “ايران ڪيئن آيائو؟” ته هو اڪثر اهو چوندا آهن ته “اسان مهران واري روڊ کان ايران آياسين يا اسان مهران شهر کان آياسين،” وغيره ۽ اسان جا ماڻهو هڪ ته مهران جو نالو جيڪو اسان سمجهون ٿا ته اسان جو ٺيٺ سنڌي لفظ آهي، ٻڌي منجهي پوندا آهن ته اهو ڪهڙو شهر آهي ۽ ڪٿي آهي. هتي ان مونجهاري کي Clear ڪرڻ لاءِڪجهه سٽون لکڻ ضروري سمجهان ٿو جيئن نون زائرين يا ٽورسٽن لاءِ آساني رهي.
مهران دراصل ايران جو شهر آهي جيڪو ايران جي مغربي صوبي ايلام ۾ آهي جيئن اسان جو بلوچستان صوبو ايران جي بارڊر تي آهي، تيئن ايران جو صوبو ايلام عراق جي بارڊر تي آهي. صوبي يعني Province کي فارسي ٻوليءَ ۾ استان سڏين ٿا. 1950ع تائين ايران ٻارهن صوبن (استانن) ۾ ورهايل هو، جيئن ته اردلان، فارس، گيلان (جتان جا ماڻهو عرب دنيا ۾ جيلاني، جو عربي ٻولي ۾ گ اکر ناهي پر اسان وٽ گيلاني سڏجن ٿا)، بلوچستان (ايران ۾ به بلوچستان نالي صوبو آهي جيڪو اسان جي بلوچستان جي ڀر ۾ آهي). آذر بائيجان (الڳ ملڪ به آهي ته ايران جي صوبي جونالو به. ٻئي هڪ ٻئي ڀرسان آهن)، خراسان، خزيستان، ڪرمان، لارستان، لورستان، مزندران وغيره. وقت سان گڏ انهن صوبن ۾ واڌارو ٿيندو رهيو آهي. آذربائيجان صوبي مان هاڻ ٻه صوبا ٺاهيا ويا آهن: اوڀر آذربائيجان ۽ اولهه آذربائيجان. خراسان صوبي جا ٽي حصا ڪيا ويا آهن: اتر خراسان، ڏکڻ خراسان ۽ جنهن ۾ مشهد، طوس ۽ نيشاپور جهڙا شهر آهن، اهو “رضوي خراسان” سڏجي ٿو، بلوچستان صوبي کي ڪجهه وڏو ڪري “سيستان” ۽ بلوچستان هڪ صوبو بڻايو ويو آهي. ان کان علاوه تهران، قم، يزد، زنجان، سيمنان وغيره. جملي 31 صوبا هن وقت ايران ۾ آهن. ايلام صوبو عراق سان 425 ڪلوميٽر جو بارڊر ٺاهي ٿو. يعني 425 ڪلوميٽرن تائين هڪ پاسي عراق آهي ته ٻئي طرف ايران جو هي صوبو ايلام. صوبي جو وڏو حصو جابلو آهي يا وارياسو. ان ڪري ايران ۾ سڀ کان گهٽ آدمشماري (6 لک کن) هن صوبي جي آهي جيتوڻيڪ ايراضي ۾ خيرپور ضلعي کان ڪجهه وڏو (19000 چورس ڪلوميٽر) آهي. خيرپور ضلعي جي پکيڙ 16000 چورس ڪلوميٽر آهي. زگروس (Zagros) جبلن جي قطار جيڪا ترڪيءَ کان شروع ٿي عراق ۽ ايران ۾ اچي ٿي ان جا جبل ايران جي هن صوبي ايلام کي چڱي طرح گهيرين ٿا. ان ڪري هن صوبي ايلام کي پيار مان “عروس زاگروس” يعني زاگروس جبلن جي ڪنوار سڏين ٿا. جيئن مٿي لکي آيو آهيان ته سڄي ايلام صوبي جي آدمشماري 6 لک کن مس آهي پر پڙهندڙ ايران ۾ تعليمي نطام جي بهتريءَ جو ان ماناندازو لڳائي سگهن ٿا ته فقط ايلام صوبي ۾ چار ته وڏيون يونيورسٽيون آهن.
* ايلام يونيورسٽي آف ميڊيڪل سائينسز
* يونيورسٽي ايلام
* اسلامڪ آزاد يونيورسٽي آف ايلام
* پيامِ نور يونيورسٽي آف ايلام...
مهران ايران جي هن صوبي ايلام جو هڪ ننڍڙو پر خوش حال شهر آهي جيڪو عراق جي بارڊر تي آهي جنهن جي آدمشامري 15000 مس آهي، جنهن ۾ به گهڻائي ڪردن جي آهي. سڄي ايران ۾ فارسي هلي ٿي پر ڪن ڪن صوبن ۾ مختلف قومن جا رهندڙ ماڻهو پنهنجي پنهنجي ٻولي به ڳالهائين ٿا جيئن هن صوبي جا ڪرد ڪلهوري ۽ فيلي (Feyli) ٻوليون ڳالهائين ٿا ۽ بارڊر جي ٻئي پاسي عراق جي به ڪجهه حصي ۾ اهي ٻوليون ڳالهائيون وڃن ٿيون. جيئن اسان جي ٿر پاسي ۽ بارڊر جي ٻئي پاسي انڊيا جي ڪڇ، گجرات ۽ راجستان جي بارڊر وارن علائقن ۾ ساڳيون ٻوليون ڳالهايون وڃن ٿيون.
ايران جي هن مهران شهر وٽان ايران جو هاءِ وي نمبر 64 گذري عراق ۾ داخل ٿئي ٿو جتان هي هاءِ وي نمبر 15 سڏجي ٿو جيڪو ڪجهه ڪلوميٽرن بعد عراق جي شهر بدره (Badra Spend) وٽان لنگهندڙ هاءِ وي 13 سان ملي ٿو جيڪو عراق جي مختلف شهرن بغداد، ڪربلا -ويندي موصل تائين، پهچائي ٿو. هتان مهران وٽان فقط ايران جا هر سال هڪ لک کان مٿي مسافر ڪارن، ٽئڪسين ۽ بسين ذريعي عراق وڃن ٿا. ان کان علاوه دنيا جا ٻيا زائرين جيڪي ايران کان عراق يا عراق کان ايران موٽن ٿا اهي هتان لنگهن ٿا. هن پاسي عراق توڙي ايران ۾ بهترين رستا ۽ آرامده ۽ تيز رفتار بسون آهن ۽ مهران کان بغداد ٻن ڪلاڪن ۾ پهچائين ٿيون. ان ڪري اسان جهڙن ملڪن جا زائرين توڙي سياح عراق توڙي ايران جي وچ ۾ هوائي جهاز بدران باءِ روڊ سفر ڪن ٿا. افسوس جو پاڪستان کان ايران باءِ روڊ ويندي ايران پاسي ته روڊ، رستا ۽ بسون بهترين آهن پر اسان واري پاسي حال ناهي ۽ وڏي عمر جي مسافرن لاءِ ڪوئيٽا کان پاڪستان جي آخري بارڊر واري شهر تفتان تائين 500 ڪلوميٽرن جو سفر سخت شڪست وارو ٿئي ٿو.
ڪوئيٽا کان تفتان تائين ريلوي لائين به آهي جيڪا انگريزن مليٽري جي چرپر لاءِ پنهنجي دور حڪومت ۾ 1905ع ۾ برٽش راڄ (اڄ واري پاڪستان) ۽ پرشيا (اڄ واري ايران) جي وچ ۾ ڳنڍي جيڪا پوءِ 1922ع ۾ زاهدان سان ملائي وئي. انهن ڏينهن ۾ زاهدان جو نالو دزداپ (Duzdap) هو. “تفتان” پاڪستان طرف وارو شهر آهي ۽ ايران پاسي “مير جاوا“(Mirjawa). اهڙي طرح انڊيا پاڪستان بارڊر وٽ لاهور کان امرتسر ويندي واگها (Wagah) پاڪستان جو آخري شهر آهي، ان بعد بارڊر ڪراس ڪرڻ بعد ٽن ڪلوميٽرن جي فاصلي تي انڊيا جي بارڊر وارو شهر اتاري آهي. واگها کان لاهور 24 ڪلوميٽر آهي ۽ اتاريءَ کان امرتسر 25 ڪلوميٽر جي فاصلي تي آهي. مهاراجا رنجيت سنگهه جي فوج جو هڪ مشهور جنرل سردار شام سنگهه اتاري والا هن ڳوٺ اتاري جو هو.
بهرحال هتي پاڻ راز ڀٽو جي سفرنامي “نواڙو کان نيشاپور” جو ذڪر ڪري رهيا آهيون ته پاڻ زيارتن جي سلسلي ۾ پهرين عراق ويو جتان پوءِ هو باءِ روڊ مهران شهر وٽان بارڊر ڪراس ڪري ايران آيو. ايران ۾ پاڪ جايون ڏسڻ جي خيال کان اسان جي زائرين لاءِ ٻه جايون: مشهد ۽ قم وڃڻ ته ضروري آهي. وقت ملڻ تي هو اوسي پاسي جي شهرن طوس، نيشاپور، قدمگاهه به وڃن ٿا جتي ڪيترن امامزادن جون مزارون آهن. ڪراچي کان ايران وڃڻ لاءِ جيئن ته فلائيٽ تهران ۾ لاهي ٿي، ان ڪري ويندي يا موٽندي وقت هو تهران- خاص ڪري ري (Rey) شهر- جيڪو هاڻ تهران جو ئي حصو آهي اتي ڪن پاڪ هنڌن تي به وڃن ٿا .... جيئن ته بيبي شهربانو جو روضو، شاهه عبدالعظيم جو مقبرو، جنهن جي ڀرسان شيعن جي چوٿين امام سجاد جي فرزند امامزاده طاهر جو ۽ اٺين امام علي رضا جي ڀاءُ امامزاده حمزه جي ڀاءُ جي مزار آهي، وغيره.
ايران جون ٻه جايون: مشهد ۽ قم جيڪي بيحد ضروري آهن انهن جي زيارت لاءِ اسان جا زائرين گهڻو ڪري پهرين مشهد ۾ اچن ٿا پوءِ قم ۾. پر ڪي ڪي سهولت موجب پهرين قم ۽ اچن ٿا. جيئن اسان جو ليکڪ راز ڀٽو عراق کان اچڻ ڪري هن کي پهرين قم وٽان لنگهڻو پيو، ان ڪري هو پهرين قم ۾ ٽي ڏينهن رهي پيو، ان کان پوءِ تهران مان ٿيندو مشهد پهتو. نقشي ۾ به توهان ڏسندائو ته ايران جي ايلام صوبي بعد قم صوبو شروع ٿئي ٿو ۽ وچ ۾ فقط ٻه ننڍڙا صوبا: لوريستان (Lorestan) ۽ مرڪزي (Markazi) آهن. جتي مهران شهر کان زاهدان 1800 ڪلوميٽر آهي يا مهران کان مشهد 1500 ڪلوميٽر آهي اتي مهران کان قم شهر ته بلڪل ويجهو ٿيو جيڪو فقط 450 ڪلوميٽر آهي ۽ قم صوبو ۽ تهران صوبو ائين مليا پيا آهن جيئن خيرپور ۽ سکر. قم شهر کان تهران شهر تائين فاصلو فقط 144ڪلوميٽر آهي. سو اسان جو مسافر شهرن جي اهميت موجب نه پر شهرن جي ويجهڙائي مطابق ايران۾ داخل ٿيڻ وقت مهران شهر کان پهرين قم پوءِ تهران، ان بعد مشهد ۽ ان جي ڀر واري شهر نيشاپور ۾ زيارتن لاءِ اچي ٿو. هونءَ ڏٺو وڃي ته ايران اهو تاريخي، سهڻو ۽ ٽوئرسٽ فرينڊلي ملڪ آهي جوان جا شهر گهمڻ لاءِ گهٽ ۾ گهٽ مهينو کپي. هفتو کن ته قم ۽ مشهد ۽ ان جي آسپاس جون جايون ڏسڻ ۾ ئي گذريو وڃي. بلڪه انهن ٻن شهرن ۽ پسگردائي لاءِ به هفتو ڪجهه ناهي ۽ اسان جا ماڻهو هفتي کان هڪ يا ٻه ڏينهن وڌيڪ نٿا رهيو سگهن. ان ڪري نه ته ڪو ويزا هڪ هفتي جي ٿي ملي پران ڪري جو ڪراچيءَ لاءِ اڏام فقط هفتي ۾ هڪ دفعو اربع ڏينهن آهي. هڪ ڏينهن به وڌيڪ رهڻ معنيٰ وري سڄو هفتو ترسي اربع جو انتظار ڪرڻ. سو پڙهندڙن مان ڪو ايران جي مذهبي جاين کان علاوه ٻيا شهر به گهمڻ چاهي ٿو ۽ گهمڻ کپن جو اصفهان جهڙا شهر ته نه رڳو اڳ ۾ پر هاڻ به “نصف جهان” آهن ته هو گهٽ ۾ گهٽ ايران ۾ ٻن هفتن لاءِ ٽِڪي پوي. هونءَ به ايران اهو ملڪ آهي جتي اسان جهڙي ملڪ جو غريب ماڻهو سُک سان رهي سگهي ٿو. رهائش سستي آهي، کاڌو پيتو سستو آهي، لوڪل ماڻهو غريب توڙي امير ٽوئرسٽ جي عزت ڪن ٿا، امن امان ۽ انصاف آهي. امن امان ته سعودي عرب ۽ ڪويت ۾ به آهي پر اتي انصاف فقط مقامي عربن لاءِ آهي. اسان ڌارين کي ڪو عرب گار گند ڪري وڃي ته به ڏوهه اسان جو ڳڻيو ويندو. ان ڪري ته مٿي لکي آيو آهيان ته ايران ٽوئرسٽ فرينڊلي آهي. ايتري قدر جو اسان جي پاسي جون عورتون به ايران ۾ اڪيلي سر بنا ڪنهن ڊپ ڊاءُ جي گهمي سگهن ٿيون. سڀ کان وڏي ڳالهه ته ملڪي ماڻهو يعني ايراني توهان جي رهنمائي ۽ مدد ڪن ٿا، توهان جي عزت ڪن ٿا. توهان هتي جي اعليٰ آفيسر يا ملان مولويءَ سان فري ٿي ڳالهائي سگهو ٿا. دڪاندار توهان جي مجبوريءَ جو فائدو وٺي ڦرين نٿا بلڪه توهان کي فائدو رسائين ٿا. پوليس توهان جي ڪڍ نٿي لڳي ۽ نه بار بار توهان جو پاسپورٽ چيڪ ڪري تنگ ڪري ٿي. ان ڪري ايران اهو ملڪ آهي جتي اسان سُک سان گهمي ڦري سگهون ٿا ۽ ٿوري بجيٽ ۾ اسان گهڻو ڪجهه ڏسي سگهون ٿا.
اسان جي ليکڪ جو قم ۾ ٽي ڏينهن کن رهڻ ٿيو. آئون به جڏهن پهريون دفعو ايران قافلي سان گڏ ويو هوس ته هنن طرفان قم ۾ ٽي ڏينهن رهڻ جو پروگرام ٿيو هو جنهن ۾ ڪجهه جايون قافلي وارن ڏيکاريون جنهن لاءِ هنن ڀاڙي تي بس ڪئي هئي ۽ ڪي جايون خاص ڪري قم ۽ اوسي پاسي جا مدرسا وچ وچ ۾ وقت ملڻ تي آئون پاڻ مرادو ٽئڪسي ڪري نڪري پيس ٿي. ڪٿي ته ٻين سان شيئر ڪرڻ واري ٽئڪسي ۾ سواري ڪيم ٿي. انڊيا وانگر ايران ۾ به هر سواري سستي آهي. ان جي مقابلي ۾ ڪراچيءَ ۾ ٽئڪسي جو سفر ڏاڍو مهانگو آهي ۽ مدي خارج منڊين ٽنڊين بسين جو سفر نهايت خطرناڪ آهي.
قم بيبي فاطمه جي روضي ڪري ايران جو هڪ اهم ۽ مقدس شهر سمجهيو وڃي ٿو. بيبي فاطمه بنت موسيٰ رضا جيڪا عام طرح فاطمه معصومه سڏجي ٿي، امام موسيٰ ڪاظم جي ڌيءَ ۽ اٺين امام علي رضا جي ڀيڻ آهي. قم شهر مدرسن ۽ تعليمي درسگاهن کان به مشهور آهي جيڪا حيثيت ڪنهن زماني ۾ بغداد کي هئي. هونءَ قم سوهن حلوي کان به مشهور آهي. جتي ڪٿي سوهن حلوو وڪڻڻ وارن جا مٺائي جا دڪان آهن. چون ٿا ته قم ۾ ٻه کان اڍائي هزار اهڙا دڪان آهن.
قم ايران جو ستون نمبر وڏو شهر ۽ قم صوبي جي گاديءَ جو شهر آهي. قم جي 13 لک کن آدمشماري آهي ۽ هي شهر قم ندي (رودِ قم) جي ڪناري تي آهي جيڪا زگروس جبلن ۽ نمڪ ڍنڍ مان نڪري ٿي ۽ ايران جي ڊگهي ۾ ڊگهي ندي آهي، جنهن جي ڊيگهه 400 ڪلوميٽر ٿيندي. هن نديءَ کي ٽپڻ لاءِ بيبي فاطمه معصومه جي مقبري جي ٻاهران به هڪ پل آهي. قم شهر ۾ رهائش جون گهڻيون تڻيون هوٽلون درياهه جي ٻي پار هجڻ ڪري اسان جو هر وقت هن پل تان اچڻ وڃڻ ٿيو ٿي ۽ ان جي اردگرد دنيا جي مختلف ملڪن کان آيل زائرين کي سندن قومي لباس ۾ ڏسي بين الاقومي ميلي ۾ هجڻ جو احساس ٿئي ٿو. هن پل تان قم نديءَ جو ۽ سج لهڻ جو نظارو پڻ ڏسڻ وٽان آهي.
بيبي فاطمه معصومه جي مزار کان علاوه قم اوسي پاسي جي جاين کان پڻ مشهور آهي - خاص ڪري جمعڪران مسجد کان. هن مسجد کان علاوه قم جون ٻيون به ڪيتريون ئي مسجدون مشهور ۽ ڏسڻ وٽان آهن جيئن ته مسجد امام حسن العسڪري، مسجد القادر، مسجد اعظم، مسجد عتيق وغيره. قم کان مشهد ويندي تهران 144 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي آهي، جتي هن سفرنامي جو ليکڪ هڪ ڏينهن رهڻ بعد ريل گاڏيءَ ذريعي مشهد روانو ٿئي ٿو. تهران کان مشهد وڃڻ لاءِ هوائي جهاز جي سواري به آسانيءَ سان ۽ سستي اگهه تي مليو وڃي ٿي. ڪيترا زائرين تهران کان مشهد وڏو فاصلو (اٽڪل 900 ڪلوميٽر) هجڻ ڪري هوائي جهاز کي ترجيح ڏين ٿا پر آئون پڙهندڙن کي اها ئي صلاح ڏيندس ته هو راز ڀٽو وانگر ريل جي سفر جي چونڊ ڪن يا بس جي. ايران ۾ هر هنڌ روڊ رستا بهترين آهن ۽ اهڙي ئي هنن جي ٽرين سروس ۽ آرامده بسون آهن. جيڪا فرحت ۽ مزو باءِ روڊ تهران کان مشهد پهچڻ ۾ آهي ان جو جواب ناهي- خاص ڪري اسان نيم بيابان (Semi Desert) سنڌ جا رهاڪو تهران کان مشهد، ڪوالالمپور کان پينانگ يا ڍاڪا کان چٽگانگ ٽرين ۾ سفر دوران ٻاهر جا هرا ڀرا کيت، گل گلڪاريون ۽ نالا نديون ڏسي وائڙا ٿيو وڃون. توهان کي هن قسم جا باءِ روڊ سفر هميشه ياد رهندا.
ايران جو شهر مشهد شاهراهه ريشم (Silk Route) تي هجڻ ڪري شروع کان اهم شهر رهيو آهي. اڄ جي ايران ۾ مشهد تهران بعد ٻئي نمبر تي وڏو شهر آهي. اڄ جي ايران سان منهنجو مطلب آهي هاڻوڪو ايران جنهن تي 1935ع ۾ نوروز (نئين سال) واري ڏينهن جي موقعي تي وقت جي حاڪم رضا شاهه پهلويءَ دعوت ۾ موجود سڀني فارين ڊپلومئٽ اڳيان اعلان ڪيو ته هن ملڪ لاءِ “ايران” نالو استعمال ڪيو وڃي -نه ته ڇهين صدي قبل مسيح کان دنيا هن ملڪ کي “پرشيا” جي نالي سان سڃاتو ٿي، جيئن ڪراچي صدر ۾ ايران جي هڪ جهوني بيڪريءَ جو نالو “پرشين بيڪري” آهي. ايران جو اهو نالو پرشيا 6 صدي ق. م کان يعني ڪوروش اعظم (Cyrus the Great) جنهن هخامنشي سلطنت جو بنياد رکيو، هلندو آيو جيڪو پوءِ ساسانين، صفوي، افشار ۽ آخر ۾ قاجار دورِ حڪومت تائين هلندو رهيو. ان وقت جي پرشيا اڄ جي ايران تائين محدود نه هئي پر هڪ وقت اهڙو به هو جڏهن پرشيا جون بلقان ۽ اوڀر يورپ کان سنڌو ماٿري تائين حدون هيون. هن ۾ اڄ وارو افغانستان، ترڪمنستان، پاڪستان جو اتراهون حصو، ازبڪستان ۽ مصر به اچي ويو ٿي. انهن ڏينهن ۾ تهران ته فقط ان جي هڪ حصي ري (Rey) تائين هو. اڄ جي ايراني شهرن: شيراز، تبريز، نيشاپور، مشهد، اصفهان کان علاوه بابل (Babylon) بغداد (مصر)، بخارا ۽ ثمرقند (ازبڪستان)، هرات (افغانستان)، نِسا (ترڪمنستان) وغيره جهڙا تاريخي شهر پرشيا ۾ آيا ٿي.
ائين ته ڪو وقت هو جو اصفهان دنيا جو خوبصورت شهر هو جنهن جا روڊ رستا ۽ باغ بستان ڏسڻ لاءِ انگلينڊ جا حاڪم آيا ٿي. بهرحال اڄ جي دور ۾ تهران ايران جي گاديءَ جو شهر ۽ وڏي ۾ وڏو شهر آهي ۽ ٻئي نمبر تي مشهد آهي. مشهد جي لفظي معنيٰ “شهيدن جي جاءِ” آهن. مشهد شيعن جي اٺين امام علي رضا جي روضي شريف کان مشهور آهي. امام علي رضا جو جتي مقبرو آهي اهو “حرم رضوي” سڏجي ٿو جيڪو سمجهو ته شهر جي وچ ۾ آهي ۽ ڇهه لک چورس ميٽرن تي مشتمل آهي. هونءَ فقط هي ڪامپليڪس گهمڻ لاءِ هڪ ٻن ڏينهن کان وڌيڪ کپي جو منجهس ڪيترائي ميوزيم آهن جن ۾ پوسٽ جي ٽڪلين کان وٺي غاليچن جي Collection نظر اچي ٿي.
هونءَ مشهد ۾ جيڪڏهن توهان ڪافي ڏينهن رهو ٿا ته پوءِ امام رضا جي روضي جي زيارت کان علاوه ٻيون به ڪيتريون ئي شيون گهمي سگهو ٿا جيئن ته ڪوه سانگيپارڪ، مشهد بازار -جتي توهان کي بهتر اگهه تي بهترين زعفران ملي سگهي ٿي. اهڙي هاءِ ڪلاس زعفران دنيا ۾ ايران کان علاوه فقط اسپين ۾ ٿئي ٿي. توهان مشهد جي ٻهراڙيءَ ۾ وڃي ان جا پوکيل گل به ڏسي سگهو ٿا. خاص ڪري مشهد کان نيشاپور يا قد مگاهه ڏي ويندي. مشهد کان 6 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي هتي جو مشهرو قبرستان/ مزار Boqeh Khajeh Rabi Mausoleum آهي جنهن جي ديوارين ۽ گنبذ تي ڪاشيءَ جو ڪم ڏسڻ وٽان آهي.
سڀ کان وڌيڪ ۽ مزار امام رضا جي ويجهو ڏسڻ جهڙي شيءِ مسجد گوهر شاد آهي جيڪا تيموريا سلطنت جي بادشاهه شاهه رخ جي راڻي گوهر شاد 1395ع ۾ ٺهرائي. 2003ع ۾ ڪابل ۾ جيڪا عورتن جي يونيورسٽي ٺهي اها هن راڻي گوهر شاد نالي آهي.مشهد جي هن گوهرشاد مسجد جي ويجهڙائيءَ ۾ ئي نادر شاهه افشار جو مقبرو آهي. سندس اصل سائيز کان وڏو ڌاتوءَ جو گهوڙي تي سوار مجسمو پري کان نظر اچي ٿو. هن دهليءَ کي ساڙيو ٻاريو ۽ ماڻهن جو قتل عام ڪيو. هو اسان وٽ ننڍي کنڊ ۾ وڏو ظالم سمجهيو وڃي ٿو پر ايران ۾ ته هو هيرو ليکيو وڃي ٿو جو هو هِتان هُتان ڦرلٽ ڪري دولت ايران کڻي آيو ٿي. مشهد شهر ۾ اندر کان علاوه ٻاهر آس پاس ۾ به ڪيتريون ئي جايون آهن، جيئن طوس ۾ فردوسيءَ جو مقبرو. مشهد کان 40 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي طوس شهر آهي جتي ايران جي قومي شاعر فردوسي (سڄو نالو: ابوالقاسم فردوسي طوسي) جو مقبرو آهي. فردوسي 940ع ۾ طوس ۾ ڄائو ۽ 1020ع ۾ اتي ئي وفات ڪيائين. فردوسي دنيا جي ڊگهي ترين نظم “شاهنامه” (يعني بادشاهن جي ڪهاڻي) لکڻ کان مشهور آهي. سندس هي ڪتاب ادب جي تاريخ ۾، خاص ڪري فارسي ادب جي تاريخ ۾ وڏي اهميت رکي ٿو. شعرن جي هن مجموعي ۾ اٽڪل سٺ هزار شعر شامل آهن. هي شاعريءَ جو ڪتاب اصل ٻولي فارسيءَ ۾ پڙهڻ جي ته ڳالهه ئي ٻي آهي پر فارسي نه اچڻ ڪري انگريزيءَ ۾ به پڙهي سگهجي ٿو. عمر خيام جي رباعين وانگر فردوسيءَ جي هن ڊگهي نظم شاهنامي جا به ڪيترائي انگريزي ترجما آهن. اسان جي سفرنامي “نواڙو کان نيشاپور” جو ليکڪ راز ڀٽو مشهد ۾ ٽي ڏينهن کن هجڻ دوران مشهد جي ڀر واري شهر نيشاپور پڻ ويو ۽ هر مشهد ايندڙ کي نيشاپور ضرور اچڻ کپي جو هي شهر پرشيا جي شروعاتي سلطنتن ۾ اوئلي گاديءَ جو شهر رهي چڪو آهي ۽ 1221ع ۾ منگولن (چنگيز خان) جي حملي ۽ تباهي آڻڻ تائين هي شهر دنيا جو بلي بلي شهر هو. جنهن لاءِ فردوسيءَ لکيو آهي ته:
اي پايتخت اول ايراني من
اي آسمانت فرصتِ باراني من
فيروزه ات نقش نگين مهرباني
انديشه هاي مردمانت آسماني
O my Iranian first capital
O your sky my rainy time
Your Turquoise , Pattern of kindness ring
Your People's thoughts Heavenly
هن شهر لاءِ لکي چڪو آهيان ته هن شهر ۾ ايران جي مشهور صوفي شاعر عطار ۽ ڪمال الملڪ کان علاوه عمر خيام جو به مقبرو آهي. عمر خيام ٻارهين صديءَ جو مشهور شاعر ۽ ماهر فلڪيات (Astronomer) ٿي گذريو آهي جنهن کي سندس فارسي رباعين ڪري دنيا ۾ مشهوري ملي. هن جون رباعيون (چار سٽا) ڪيترين ئي ٻولين ۾ ترجمو ٿيل آهن. انگريزيءَ ۾ به ٻه ٽي ترجما آهن جن مان ايڊورڊ فٽزگرڊ جو سڀ کان مشهور آهي جيڪو اسان جي ڏينهن ۾ مئٽرڪ يا فرسٽ ايئر جي انگريزي ڪتاب ۾ پڙهايو ويو ٿي. عمر خيام جو هي مقبرو 1963ع ۾ ٺهيو.
منهنجي خيال ۾ مهاڳ يا پيش لفظ جي خيال کان منهنجو هي مضمون ڪجهه ڊگهو ئي ٿي ويو آهي.
آخري سٽ اها ئي آهي ته ايران يا عراق تي نڪرندڙ زائرين لاءِ ضروري آهي ته معلومات ۽ رهنمائي لاءِ هو راز ڀٽو جو لکيل هي سفرنامو “نواڙو کان نيشاپور” ضرور پڙهي نڪرن، بلڪه سفر ۾ پاڻ سان رکن ته هنن جي فائدي جي ڳالهه آهي. نواڙو ليکڪ جي ڄم جو ڳوٺ آهي جتي هن پهرين مارچ 1955ع تي اک پٽي. هن پرائمري تعليم ڀر واري ڳوٺ سوڀو ديرو مان حاصل ڪئي ۽ بي اي ۽ ايم اي سچل سرمست ڪاليج راڻيپور ۽ شاهه لطيف يونيورسٽي خيرپور مان حاصل ڪئي. هن جو سبجيڪٽ انٽرنيشنل رليشن هو. ماسٽرس بعد هن قانون جي ڊگري LL.B. حاصل ڪئي ۽ نوڪري حبيب بئنڪ ۾ ڪئي. 2015ع ۾ رٽائرڊ ٿيڻ وقت هو سب سينٽر سکر ۾ “انچارج لٽيگيشن” هو. کيس پنج ٻار آهن: عابده راز جنهن انگريزيءَ ۾ ماسٽرس ڪئي ۽ سندس گهر وارو ڊاڪٽر عبدالستار ڀٽي اسلام آباد جي پولي ڪلينڪ ۾ آهي. ان بعد عابد حسين راز آهي جيڪو پاڪستان ايئر فورس ۾ اسڪاڊرن ليڊر آهي ۽ ميانواليءَ ۾ پوسٽنگ اٿس. ان بعد ساجده راز آهي جيڪا خيرپور ميرس جي مهراڻ يونيورسٽي ۾ ڪمپيوٽر سسٽم جي اسسٽنٽ پروفيسر آهي. سندن چوٿين ٻار جو نالو ساجد راز آهي جنهن قائدِ عوام يونيورسٽي نوابشاهه مان ڪمپيوٽر سسٽم ۾ BE ڪئي آهي ۽ ننڍي شاهده راز آهي جنهن M.A ڪئي آهي ۽ شاهه لطيف يونيورسٽي خيرپور جي انٽرنيشنل رليشن ڊپارٽمينٽ ۾ آهي.
راز ڀٽو صاحب جي هن عراق ۽ ايران واري سفر ۾ اسڪاڊرن ليڊر عابد حسين راز کان علاوه سڀ ٻار گڏ هئا. يعني راز ڀٽو جو هي سفر فئملي سان گڏ هو. اميد آهي هاڻ هو هڪ سفر شام ملڪ جو يا ڪنهن ٻئي جو، پنهنجي گمبٽ، راڻيپور، خيرپور جي دوستن سان ڪري ان بابت پڻ سفرنامو لکندو.