نيلوفر ۽ نرگس جي آمد
سونامي Tsunami ان کان به خطرناڪ شيءِ آهي جنهن ۾ سمنڊ جون وڏيون لهرون ڪناري جو رخ اختيار ڪري ٻوڙ ٻوڙان ڪن ٿيون. سونامي تڏهن لڳي ٿي جڏهن سمنڊ اندر ڪٿي زلزلو اچي ٿو يا سمنڊ اندر موجود جبلن مان ڪو ڦاٽي ٿو يعني Volcanic Eruption ٿئي ٿي جنهن جي نتيجي ۾ پاڻيءَ جو وڏو ذخيرو اڳتي ڌڪجي ٿو ۽ ڪناري ڏي وڌي ٻوڙ ٻوڙان ڪري ٿو. ‘ٽائفون’ فارسي جي لفظ ‘طوفان’ مان نڪتو آهي يا چيني لفظ Tai Fung مان. ٻنهي جي معنيٰ ساڳي آهي. سونامي (Tsunami) ته آهي ئي جپاني لفظ. سندس پهريون اکر “تِسو” (Tsu)جپانيءَ کان سواءِ ٻي ڪنهن عربي فارسي يا سنڌي اڙدو ۾ آهي ئي ڪونه. جيئن مڱ، سڱ، ڄڃ جهڙا لفظ سنڌيءَ جا ئي ٿي سگهن ٿا جو ڱ ۽ ڃ جهڙا اکر انگريزي، فرينچ يا فارسي عربيءَ ۾ آهن ڪونه. تيئن TSU جپانيءَ جو هڪ اکر آهي جيئن بُو، تو، ڪُو جپانيءَ جا اکر آهن. هڪ ٻي ڳالهه ته دنيا ۾ جتي ڪٿي سمنڊ ماٺو آهي ته رکي رکي ڏينهن ٻن لاءِ ان ۾ ڇوليون به پئدا ٿين ٿيون جنهن کي اسان “رف سي” سڏيون ٿا. ان کان علاوه هر سمنڊ ۾ چوويهه ڪلاڪن ۾ ٻه دفعا اڀام ۽ سوس به اچي ٿو جنهن کي اسان “هاءِ ٽائيڊ” ۽ “لو ٽائيڊ” سڏيون ٿا. سمنڊ پنهنجا اهي ڪرتب تيز هوائن ۽ سج چنڊ جي ڪشش ڪري ڏيکاري ٿو پر سونامي پاڻيءَ جي وڏي مقدار جي اٿل پٿل ڪري ٿئي ٿي ۽ سائڪلون (Cyclone) جيڪا وڌيڪ عام شيءِ آهي ۽ ڪن سمنڊن تي، ڪن موسمن ۾ اينديون رهن ٿيون، جنهن کان سمنڊ تي اسان جهاز هلائڻ وارا به پاسو ڪريون ٿا ته ڪناري تي رهندڙ به. اهي سائڪلون جيئن مٿي لکي آيو آهيان ته سمنڊ تي ڪنهن به هنڌ هوا جو دٻاءُ گهٽ ٿيڻ تي يعني Low Pressure ٿيڻ تي پئدا ٿين ٿيون. اهي واچوڙي وانگر ٿين ٿيون جن کي انگريزيءَ ۾ Tornadoes ۽ Dust Devils به سڏيون ٿا. سائڪلون ۾ اڪثر بارش جو وسڪارو به قائم رهي ٿو.
اڄ کان ويهه ٽيهه سال اڳ تائين، جڏهن سائنس ايڏي ترقي نه ڪئي هئي، سائڪلون ۾ ڪناري تي رهندڙن جو وڏو جاني ۽ مالي نقصان ٿيندو هو. هاڻ سائڪلون جي تيار ٿيڻ کان اڳ خبر پئجيو وڃي ته ڪٿي Low پريشر پيدا ٿي رهيو آهي ۽ سائڪلون (تيز هوائون) ڪهڙو رخ اختيار ڪري رهيون آهن ۽ انهن جي رفتار ڪيتري آهي. ڪڏهن ته پنجاهه سٺ ڪلوميٽر في ڪلاڪ واريون هلڪيون سائڪلون لڳن ٿيون ڪڏهن ته انهن جي رفتار 200 ڪلو ميٽرن کان به وڌيو وڃي. سائڪلون جي اطلاع ملڻ تي انهن جي ضد ۾ ايندڙ ملڪن جون حڪومتون ڪناري تي رهندڙ ماڻهن کي ڪنهن حفاظت واري جڳهه تي پناهه وٺڻ لاءِ اعلان ڪن ٿيون پر ان هوندي به ڪڏهن ڪڏهن وڏو نقصان ٿيو وڃي. اسان جي ملڪ جو واسطو هندي وڏي سمنڊ جي اتراهين حصي عربي سمنڊ کان خليج بنگال واري سمنڊ تائين آهي. ان سڄي علائقي ۾ ڪجهه ٿيڻ تي پاڪستان، انڊيا، برما، سري لنڪا، مالديپ، عمان ۽ ٿائلينڊ ۾ موجود اطلاع گاهن تي ڄاڻ پهچيو وڃي، جيئن سائڪلون جي پيدائش واري جاءِ کان ان جو اڳتي وڌڻ جو رخ ۽ هوائن جي تيزيءَ جي ڄاڻ ان علائقي جي سڀني ماڻهن کي ٿي وڃي.
هونءَ ته قدرت جو نظام اهڙو آهي جو صدين کان هڪجهڙو ئي سسٽم هلي ٿو پيو. جيئن ملائيشيا ۾ گهڻي بارش پوي ٿي ۽ سعودي عرب ۾ گهٽ... ته اهو ئي سسٽم هلندو اچي. اهڙي طرح سائڪلون به ڪن هنڌن ڏي گهڻو رخ رکن ٿيون جيئن ته بنگلاديش، سري لنڪا، ڏکڻ هندوستان، برما، سماترا ٻيٽ وغيره. عربي سمنڊ ۾ به ڪڏهن ڪڏهن ڪا سائڪلون تيار ٿي پاڪستان جو رخ ڪندي آهي ۽ اسان وٽ خوف طاري ٿي ويندو آهي پر قدرت اسان کي بچائي وٺندي آهي. اها سائڪلون ڏينهن ٻن جي سفر بعد پاڪستان طرف وڌيڪ وڌڻ جو رخ بدلائي عمان ڏي ڪري ڇڏيندي آهي ۽ وڌيڪ ڏينهن ٻن جي سفر بعد جڏهن عمان جي ڪناري جي ويجهو اچي پهچندي آهي ته اها ٿڪل ٿڪل هوندي آهي. يعني هن جي تيز رفتاري ختم ٿي چڪي هوندي آهي، پر تنهن هوندي به عمان يا سوماليا جي ڪنارن تي ٽڪرائڻ سان ڪافي نقصان ڪري ٿي. ماڻهو ۽ جُهڳيون تباهه ڪريو ڇڏي.
ڪراچيءَ ڏي سائڪلون يعني سامونڊي طوفان جو ٻڌي منهنجا دوست ۽ مائٽ مٽ مونکان به پڇندا آهن ته “سامونڊي طوفان ڪراچيءَ ڏي پيو اچي، ڇا ٿيندو؟” آئون چوندو آهيان ته “الله خير ڪندو جيڪو هيستائين به بچائيندو آيو آهي.” ملائيشيا ۽ انڊونيشيا جهڙن ملڪن ۾ ٻه ٻه هفتا لڳاتار مينهن پيو هلي ته به ٽرئفڪ روان دوان آهي. هڪ ته اتي جي حڪومت روڊ رستا ايمانداريءَ سان مضبوط ٺاهيا آهن ٻيو ته اهي ملڪ قدرت جابلو رکيا آهن يعني مينهن جو پاڻي ترسي نٿو. ان وقت ئي هيٺائين ڏي وهندو دريائن ۽ آخر ۾ سمنڊ کان وڃيو نڪري. اسان وٽ ڪراچيءَ ۾ فقط چار ڪلاڪ لڳاتار بارش پوي ٿي ته ٽرئفڪ جو ڇا حال ٿئي ٿو؟ روڊن جو ڇا حال ٿئي ٿو؟ اسان جا روڊ ته سادي مٽيريل جا آهن ان ڪري ڀڳل رهن ٿا پر گٽر به چوڪ ٿيا پيا آهن. پاڻي ڪيڏانهن وڃي. شهر جا ڀنگي ٻهارن سان اهو معمولي پاڻي چئن ڏينهن ۾ ڪڍن ٿا. اتي ڪنهن سائڪلون يا سوناميءَ جو جي پاڻي ڪراچيءَ ۾ اچي وڃي ته سوچيو ڇا ٿيندو؟ مون جهڙي جهاز تي نوڪري ڪرڻ واري کي خبر آهي ته ڪراچي هڪ ٽب مثل آهي. ڪراچي بيروت، هانگ ڪانگ وانگر پهاڙيءَ تي ته شهر ناهي پر ٻين بندرگاهن وانگر ٿورو مٿڀرو به ناهي. ڪراچيءَ جي منهن وٽ جڏهن جهاز اچي پهچندو آهي ته پوءِ PNSC، بحريا وارن جي آئڪان يا حبيب بئنڪ جهڙين اتاهين عمارتن جا مٿاهان حصا نظر ايندا آهن. يعني ڪراچي سطح سمنڊ کان ڪو خاص مٿي ناهي. اهڙي صورت ۾ سائڪلون يا سوناميءَ جو پاڻي اٿل کائي ڪراچيءَ ۾ داخل ٿي وڃي ته ڪراچي تالاب بڻجي وڃي ۽ پاڻيءَ جي واپس وڃڻ ۾ مهينا لڳن ۽ ڪير آهي جو ايتري پاڻي اندر رهي سگهي!
پاڪستان دنيا جي Temperate زون ۾ اچي ٿو ۽ عربي سمنڊ ۾ تمام گهٽ سائڪلون لڳن ٿيون ... جيڪي لڳن ٿيون اهي پاڪستان جو رخ رکي بعد ۾ (جيئن مٿي لکي آيو آهيان) عمان جي ڪناري ڏي هليون وڃن يا وري گجرات (انڊيا) جي ڪناري ڏي. انهن جو فقط ڪجهه ڇاڻو ٺٽي، بدين، سجاول ۾ پهچي ٿو پر بي اثرائتي حال ۾. تڏهن به ٻڌبو آهي ته هيترا مهاڻا، هيتريون ٻيڙيون گم آهن، هيترا گهر ڊهي پيا. ان کان وڌيڪ خراب حال انڊيا جي گجرات ۽ ڪڇ جي بندرگاهن: دوارڪا، پوربندر، ويراوال، راجڪوٽ، مندرا، ڪنڊلا ۽ ڀوج وغيره جو ٿئي ٿو.
2013ع جي مئي مهيني جي ستين اٺين تاريخ ڌاري خليج بنگال واري سمنڊ ۾ ڊپريشن ٿي يعني Low پريشر ڊيولپ ٿيو. ڏهين مئي تي اها ڊپريشن وڌيڪ ٿيڻ لڳي۽ يارهين مئي تي ان سائڪلون جي شڪل اختيار ڪئي جنهن جو نالو لسٽ موجب مهاسين “Mahasen” اعلان ڪيو ويو. اڳ ۾ ائين هوندو هو ته نالي جو پهرين نه سوچيو ويندو هو. لڳڻ بعد پوءِ پيو چئبو هو ته اهو طوفان (سائڪلون) جيڪو عيد تي لڳو، رمضان ۾ لڳو، عاشوري ۾ لڳو وغيره پر هاڻ پسگردائي جا ملڪ جتي سائڪلون جي ڳولا جا اوزار آهن ۽ جتان اطلاع ڪيو وڃي ٿو اهي اڳواٽ پنهنجي پنهنجي پسند جا پنج ڇهه نالا ڏئي ڇڏين ٿا، پوءِ جڏهن ڪا سائڪلون ٺهي ٿي ته ان جو نالو لسٽ مطابق، رکيو وڃي ٿو. هن سائڪلون لاءِ سري لنڪا وارن جي ڏنل نالن مان مهاسين Cyclonic Storm Mahasen رکيو ويو. 13 مئي ڌاري هيءَ مهاسين سائڪلون انڊيا جي اوڀر ڪناري تي پهچي وئي ۽ پوءِ وڌيڪ طاقتور ٿيندي 14 تاريخ اتر طرف ڪلڪتي ۽ چٽگانگ ۾ تباهه ڪاري ڪيائين. اها جيتوڻيڪ ڪا گهڻي طاقتور نه ٿي پر تڏهن به 90 ڪلو ميٽر في ڪلاڪ جي حساب سان هئي. 17 تاريخ تائين اها ناگالئنڊ تائين پهچي وئي. اهڙي طرح ان جو اثر برما جي ڪناري تي به ٿيو. ٻئي پاسي ٿائلينڊ، سماترا ٻيٽ ۽ سري لنڪا تائين به ٻُوڏ پئدا ڪرڻ واري مينهن جو وسڪارو رهيو. برما ۾ چاليهه کن ماڻهو ٻڏي ويا، انڊيا ۽ سري لنڪا ۾ ٽيهارو کن، بنگلاديش ۾ 17 ۽ ان کان علاوه 95 هزار گهر ڊهي ويا ۽ 13 لک ماڻهو بي گهر يا زخمي ٿي پيا. هر هڪ جي وات تي هو ته مهاسين تباهي مچائي ڇڏي. مهاسين ماري رکيو. اها ڳالهه سري لنڪا جي ئي قومپرستن ۽ سرڪاري ڪامورن کي خراب لڳي ته ههڙي تباهه ڪندڙ شيءِ جو نالو “مهاسين” رکڻ نٿو جڳائي جيڪو نالو ان راجا جو آهي جنهن هن ٻيٽ سري لنڪا کي ٺاهيو. “راجا مهاسين انوراڌاپور” وارو (Mahansen of Anuradhapura) سري لنڪا جو 227ع کان 304ع تائين بادشاهه رهيو. هو هن ملڪ ۾ پاڻيءَ جا تالاب ٺاهڻ کان مشهور آهي. سري لنڪا جو پالي ٻوليءَ ۾ هڪ مهاومسا (Mahavamsa) نالي طويل تعريفي نظم (Epic) آهي جنهن ۾ انڊيا کان آيل 543 ق-م ۾ شهزادي وجي جي حڪومت (543 ق-م کان 505 ق-م) کان هن بادشاهه مهاسينا جي راڄ جي “تاريخ” آهي. اهو طويل نظم (مهاومسا) پنڌرهين صديءَ جي ٻوڌي ٻائي انوراڌاپور جي مشهور ٻڌ مندر مهاويهارا ۾ ويهي لکيو هو. انوراڌاپور آڳاٽي سري لنڪا جي گاديءَ جو هنڌ رهيو ۽ ان دور جا کنڊهر اڄ به موجود آهن جن کي سري لنڪا جي حڪومت چڱي طرح Preserve ڪري رکيا آهن. مهاراجا مهاسين لاءِ چون ٿا ته هن هڪ غلط ڪم ضرور ڪيو. هن جو ٻڌ ڌرم جي مهايانا فرقي سان تعلق هو سو سلون (سري لنڪا) ۾ ان وقت موجود ٻڌ ڌرم جي ٻئي فرقي ٿيروادا (Theravada) وارن سان هن جي نٿي پئي. ايتري قدر جو مٿي ذڪر ڪيل مندر مهاويهارا جيڪو ٿيروادا ٻڌن جو هو، ان سان گڏ ٻين به هنن جي مندرن کي ڊهرائي ڇڏيو. بعد ۾ عوام کي پنهنجي لاءِ نفرت ڪندو ڏسي هن غلطي محسوس ڪئي ۽ مهاويهارا مندر کي پهرين کان به بهتر ڪري ٺهرايو ۽ ماڻهو کيس ايڏي عزت ڏيڻ لڳا جيڏي ديوتائن کي ڏني وڃي ٿي. سو اهڙي ماڻهوءَ جنهن ملڪ ۽ عوام کي ٺاهيو ان جو نالو اهڙي شيءِ (سائڪلون) تي رکيو وڃي جيڪا تباهيءَ جي نشاني يا علامت هجي. هونءَ ته خير اها ڳالهه اهڙي آهي ته ڪونه پر هر ملڪ جي ماڻهن جو پنهنجو مزاج ٿئي ٿو. سو سري لنڪا جي قومپرستن ان کي پنهنجي قوم جي بابي جي بي عزتي سمجهي وٺي گوڙ ڪيو ۽ گوڙ به اهڙو جو ان ۾ سائڪلون جو گوڙ به دٻجي ويو ۽ سائڪلون اڃان اڌ رستي تي هئي ته حڪومت اهو نالو ختم ڪرائي بنا نالي واري سائڪلون ڪيو. پر بورڊ جي ميمبرن مان انڊيا ۽ برما وغيره اعتراض ڪيو ته هاڻ ائين نٿو ٺهي نالو ته هر سائڪلون جو هجڻ کپي. سو پهرين جي فيصلي مطابق هن سائڪلون کي “مهاسين” سڏڻ بند ڪيو ويو ۽ ان جي بدلي ۾ ان جو نئون نالو ويارو (Viyaru) رکيو ويو.
سائڪلون (طوفانن) جا نالا، اسان واري سمنڊ جي ارد گرد وارا ملڪ- جن تي هن حصي ۾ لڳندڙ سائڪلون اثر انداز ٿين ٿيون، اهي ئي رکن ٿا. انهن لاءِ شروع ۾ لکي آيو آهيان ته الفابيٽ مطابق هي آهن: بنگلاديش، انڊيا، مالديپ، ميانمار، عمان، پاڪستان، سري لنڪا ۽ ٿائلينڊ. اهي ملڪ JTWC جا ملڪ سڏجن ٿا يعني Joint Typhoon Warning Center ۽ اهي ملڪ ٻين لاءِ خطري جي گهنٽي وڄائين ٿا يعني ٽراپيڪل سائڪلون فارميشن الرٽ (TCFA) جو اعلان ڪن ٿا ۽ پنهنجي ماڻهن کي جيڪي سمنڊ تي آهن يا جيڪي ڪناري تي رهن ٿا، اطلاع ڪن ٿا ته هو پنهنجي بچاءَ خاطر ڪنهن حفاظت واري جاءِ تي پهچي وڃن. حڪومتون به پنهنجي معاشي حالتن مطابق تنبن، کاڌي خوراڪ ۽ ڪپڙن جو بندوبست ڪن ٿيون. اهي ئي ملڪ آهن جن مان هر هڪ ست اٺ نالا مرڪزي آفيس ۾ جمع ڪرائي ٿو جيئن واري وٽي تي نئين ايندڙ سائڪلون جو نالو هر ملڪ جي ڏنل نالن مان هڪ کنيو وڃي. ڪراچي عمان کان سري لنڪا ۽ برما ٿائلينڊ تائين سمجهو ته سال ۾ ٽي چار ننڍيون وڏيون سائڪلون لڳن ٿيون جن جي رفتار سٺ ستر ڪلو ميٽر في ڪلاڪ کان 200 تائين ٿي سگهي ٿي ۽ انهن جي طاقت مطابق سمنڊ ۾ ڪُنون، ڪناري تي واچوڙا ۽ گوڙ، وڄ ۽ بارش جا وسڪارا ۽ ٻوڏون تباهي مچائين ٿيون. مٿين سائڪلون “مهاسين” جنهن کي هاڻ پاڻ نئين نالي “ويارو” سان سڏينداسين، ان کان اڳ سري لنڪا طرفان ڏنل نالن مان ٽي نالا استعمال ٿي چڪا هئا- مالا، رشمي، بُندو. مونکي خبر ناهي ته انهن جي معنيٰ ڇا آهي. اهي پڪ سري لنڪا جي سنهالي ٻوليءَ جا لفظ آهن. پر 2010ع ۾ جيڪا 31 مئي ڌاري اتر هندي سمنڊ ۾ سائڪلون پيدا ٿي ۽ 6 جون ڌاري ٺٽي پاسي به اثر ڏيکاريو، ٻئي پاسي عمان ۽ انڊيا جي رياست گجرات ۾ به ان جي تيز هوائن جو اثر ٿيو ۽ لڳاتار وسڪارن ڪري ٻوڏ به ٿي، ان جو نالو ٿائلينڊ وارن جي ڏنل نالن مان هڪ ڦيٽ (Phet) رکيو ويو هو. ٿائي لفظ ڦيٽ جي معنا ڊائمنڊ آهي ان کان اڳ جڏهن ٿائلينڊ جي نالي جو وارو هو ته ان سائڪلون جو نالو Mukda هو يعني مکڙا (چهرو). مکڙا ٿائي لفظ آهي. ٿائي ۽ ملئيءَ ۾ ڪيترائي هندي، پالي ۽ سنسڪرت جا لفظ آهن. عمان وارن جا سائڪلون لاءِ ڏنل لفظ گهڻو ڪري پکين جا آهن. گهٽ ۾ گهٽ ٻه ته آهن جيڪي اسان وٽ به ساڳيا آهن جيئن ته باز ۽ هدهد. مالديپ ۽ ميانمار جي ٻولين کان اڻ واقف هجڻ ڪري هڪ نالي جي به معنيٰ نه پئي اچي باقي بنگلاديش ۽ انڊيا جي ڏنل اَٺ اَٺ نالن مان ڪجهه سمجهه ۾ اچن پيا، جيئن ته اگني، نِشا، هيلن، فاني ۽ انڊيا جا ته ڪافي اردو وارا آهن، جيئن ته آڪاش، بجلي، جل، لهر، ميگهه ۽ ساگر.
هونءَ ڏٺو وڃي ته سڀني ملڪن سائڪلون جهڙي مصيبت لاءِ ان جي الٽ پيار ڀريا ۽ رومانوي نالا ڏنا آهن. منهنجو هڪ سنڌي دوست سنڌ جي ڏينهون ڏينهن بدتر حالت ڏسي چوندو آهي ته “آئون جيڪڏهن JTWC جو چيئرمين مقرر ٿيان ته سائڪلون جي لاءِ اٺ ئي نالا سياستدانن جا ڏيان جن اسان کي تباهه ڪيو آهي.”
پر جنهن صاحب پاڪستان طرفان، سائڪلون جي نالن جون جيڪي اٺ Choices ڏنيون آهن، اهي آهن: فانوس، نرگس، ليلان، نيلم، نيلوفر، وارده، تتلي، ۽ بلبل. نالا ته واهه جا ڏنا ويا آهن. نالا ڏيڻ وارو انچارج ڪو شاعر يا عاشق مزاج ئي لڳي ٿو. جيتوڻيڪ هن سائڪلون جهڙي خطرناڪ شيءِ لاءِ اهڙا نالا Suggest ڪري انصاف نه ڪيو آهي. بهرحال فانوس، نرگس، ليلا، نيلم ۽ خير سان نيلوفر نالي سائڪلون گذري ويون ۽ جنهن سائڪلون کي جنهن ملڪ ۾ ۽ جيترو نقصان ڪرڻو هو ڪري وئي.
سائڪلون گهڻو ڪري مئي ۽ جون ۾ ۽ سيپٽمبر ۽ آڪٽوبر ۾ عربي سمنڊ، خليج بنگال ۽ اتر هندي سمنڊ ۾ لڳن ٿيون. سال 2008ع ۾ مئي جي شروعاتي ڏينهن ۾ جيڪا سائڪلون لڳي ان جو نالو نرگس پاڪستان طرفان ڏنل نالن مان هڪ هو. نرگس سائڪلون ميانمار (برما) جي تاريخ ۾ وڏي تباهي مچائي. برما مان لنگهندڙ اِراوادي نديءَ جي ڊيلٽا وارن سجاول، ٺٽي، بدين، ڪيٽي بندر جهڙن اتي جي سامونڊي يا ندي جي ڪناري وارن شهرن ۾ 138373ماڻهو مري ويا. ڪيٽي بندر وانگر نديءَ جي بلڪل ڇوڙ واري برما جي شهر لابوتا (جيڪو لات پوتا به سڏجي ٿو) ۾ 80 هزار مري ويا. اهڙي طرح هڪ ٻئي ڪناري واري شهر بوگالي- جيڪو تمام ننڍڙو شهر آهي، ان ۾ به ڏهه هزار کن ماڻهو مري ويا. ان کان علاوه اراودي ندي جتي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري ٿي ان جي چوڌاري ننڍن ننڍن ڳوٺن جا اٽڪل 55 هزار ماڻهو آخر تائين لاپتا رهيا. ان نرگس سائڪلون کي لڳي اڄ ڏهن کان مٿي سال ٿي ويا آهن پر ان جي تباهيءَ جا داستان اڄ به برما جي ماڻهن کي ياد آهن. هو پنهنجن پيارن کي ياد ڪري نرگس- يعني ان سائڪلون کي گهٽ وڌ چون ٿا. بوگالي ۽ لابوتا ته برما جا تاريخي شهر آهن. طوفان، سائڪلون هن کان اڳ به اينديون رهيون ٿي پر جيڪا نرگس تباهي مچائي اها ڪنهن نه مچائي، هوائون سٺ ستر ڪلو ميٽر في ڪلاڪ سان شروع ٿيون ته ڦوهه حالت ۾ 215 ڪلو ميٽرن تي پهچي ويون. هڪ سئو ڪلو ميٽر جي رفتار تي هلندڙ ڪار جي دريءَ مان هٿ ٻاهر ڪڍي ڏسو ته هوا ڪيڏي تيز محسوس ٿئي ٿي. اتي 200 ڪلو ميٽرن کان مٿي لڳندڙ هوا ۾ ڇا پريشر ۽ تيزي هوندي. ملڪ ۾ اندر، گاديءَ واري شهر رنگون (ينگون) تائين ان جو اثر رهيو. ان بعد آهستي آهستي ٿي ٿائلينڊ ۽ ميانمار جي ڪنارن تي پکڙي ڇڊو ٿي وئي. ڪيترن ئي گهرن جون ڇتيون اڏامي ويون ۽ وڻ پاڙن سوڌا اکڙي ويا. گهرن ۽ دڪانن مان سامان اڏامي ويا. مڪاني ماڻهو چون ٿا ته “نرگس” کان اڳ ههڙي تباهي 1975ع ۾ لڳندڙ “نينا” نالي واري سائڪلون مچائي هئي يا وري 2006ع ۾ “مالا” نالي Cyclone. مٿي بيان ڪيل سائڪلون “نرگس” کان وڌيڪ خوفائتي “نيلوفر” سائڪلون چئي وڃي ٿي جيڪا 2014ع ۾ لڳي.
نيلوفر 25 آڪٽوبر ڌاري عربي سمنڊ ۾ Low پريشر ٿيڻ تي جنم ورتو ۽ ايڏي سخت ڊپريشن واري حالت ٿي جو 28 آڪٽوبر تائين هوائن جي رفتار چوٽ وڃي کنيو. انهن ڏينهن ۾ آئون به ڪراچيءَ ۾ هوس ۽ مون ڏٺو ته سڄي ڪراچيءَ ۾ خوف جي لهر ڇانيل هئي. اها ٻي ڳالهه آهي ته ڪراچيءَ ۾ اڃان تائين اهڙو ڪو خوفناڪ واقعو درپيش نه ٿيو آهي، ان ڪري ماڻهن کي ان جي تجربي يا مشاهدي جي ڄاڻ ناهي ته ان قسم جي سائڪلون ڪيڏي تباهي بپا ڪري ٿي- خاص ڪري ڪراچي جهڙي هيٺاهين ليول واري شهر لاءِ. نيلوفر جي خوف سان گڏ، اخبارن ۽ ٽي وي تي ماڻهن جا چرچا ڀوڳ به هليا پئي. ماڻهن سائڪلون جي Impact جو اثر وٺڻ بدران ان جي نالي “نيلوفر” تي پڻ چرچا پئي ڪيا. نيلوفر ظاهري طرح ڪراچي ڏي وڌي رهي هئي جيڪا ڪناري کي ويجهو ٿي هندوستان جي گجرات ۽ ڪڇ وارن ڪناري جي ڀر وارن شهرن مُندرا، ڪنڊالا، گانڌيڌام، دوارڪا، پور بندر، ويراول، راج ڪوٽ ۽ ڀوڄ ۾ به تباهي آڻي سگهي ٿي ۽ ٻئي پاسي عمان طرف به. گجرات جي وڏي وزيرياڻي آنند يبين پٽيل- جيڪا اڄڪلهه مڌيا پرديش ۽ ڇتيس ڳڙهه رياستن جي گورنر آهي تنهن ته سامونڊي ڪناري وارن ڳوٺن جا گهر خالي ڪرائڻ شروع ڪري ڇڏيا. پاڻ وٽ پاڪستان ۾ به ٺٽي، بدين، سجاول جهڙن شهرن ۾ خطري جو چتاءُ ڏنو ويو ۽ ٻيڙين کي کلئي سمنڊ ۾ ڪڍڻ کان روڪيو ويو. ڪراچيءَ جي سامونڊي ڪنارن تي وهنجڻ تي به سختي ڪئي وئي. “دنيا” نيوز ٽي وي چئنل ٻڌايو نيلوفر نالي طوفان عربي سمنڊ ۾ جنم وٺي سائڪلون جي شڪل اختيار ڪئي آهي ۽ اها سائڪلون (نيلوفر) ڪراچيءَ کان هزار کن ڪلو ميٽرن جي فاصلي تي آهي- 1140 ڪلو ميٽر ڪراچيءَ کان ۽ 1060 ڪلو ميٽر گوادر کان. لڳي پيو ته نيلوفر اڃان به وڌيڪ طاقت اختيار ڪندي جنهن ڪري ڪناري وارن شهرن کي تکين هوائن ۽ تيز بارشن کي منهن ڏيڻو پوندو. موسميات واري کاتي جو اهو به چوڻ آهي ته نيلوفر مڪران واري ڪناري ۽ عمان ۾ به تباهي مچائيندي ۽ ڪناري تائين پهچڻ ۾ نيلوفر کي 29 يا 30 آڪٽوبر ٿي ويندو....”
ڪراچيءَ ۾ مون ڏٺو ته ماڻهن ۾ جتي نيلوفر جي آمد جو خوف هو اتي ان جي نالي تان چرچا به ٺاهي رهيا هئا- خاص ڪري اهي عورتون انهن چرچن جو شڪار هيون جن جو نالو نيلوفر آهي. ان جو اندازو 30 آڪٽوبر جي “دي ايڪسپريس ٽربيون” اخبار جي هن مضمون مان لڳائي سگهو ٿا، جنهن جو عنوان آهي: “سائڪلون نيلوفر: واٽ از ان اي نيم؟ (نالي ۾ ڇا رکيو آهي؟)” لکڻ وارو صحافي هن عنوان هيٺ رپورٽ ڪري ٿو ته جنهن وقت کان يعني ٻاويهين ٽيويهين آڪٽوبر کان نيلوفر سائڪلون وجود ۾ اچڻ شروع ڪيو ۽ ان جي آمد ۽ خطري کان اثر ۾ ايندڙ ملڪن جي عوام کي آگاهه ڪيو ويو ته نيلوفر تباهيءَ لاءِ ڪناري ڏي وڌي رهي آهي ان وقت کان ان نالي وارين عورتن تي مشڪل اچي ويو آهي. هو هر هڪ جي چرچي ڀوڳ ۽ ٽوڪ طعني جو شڪار بنجي پيون آهن. هڪ 67 سالن جي وڏي عمر جي نيلوفر نالي گهرو عورت ٻڌايو ته “سائڪلون جو ذڪر اسان جي گهر ۾ چرچو ٿي پيو آهي. ڪالهه آئون جيئن ئي گهر ۾ داخل ٿيس ته منهنجا ٻئي پوٽا منهنجي اڳيان ڇَٽي جهلي بيهي رهيا ته “اجهو اچي وئي نيلوفر” ويندي نيلوفر جي ڌيءَ ارم چرچو ڪرڻ کان باز نه آئي. هن کلندي چيو ته “لڳي ٿو ته اهڙي خوفناڪ شيءِ (سائڪلون) جو اهو نالو منهنجي پيءُ چونڊيو آهي.”
پاڪستان جي محڪمي موسميات وارن ٻڌايو آهي ته نيلوفر ڪنهن عورت جو نالو نه آهي. “اهو هڪ گل جو نالو آهي” نيلوفر دراصل فارسي جو لفظ آهي سو به مذڪر جيڪو انگريزيءَ ۾ Lotus, Water Lily يا مارننگ گلوري سڏيو وڃي ٿو. سنڌيءَ ۾ ڪنول جو گل ۽ باٽني (سائنسي نالو Nenuphar ۽ Nymphaea) آهي. رهيو سوال مونث مذڪر جو سو فارسي عربي جا ڪيترائي مونث يا مذڪر لفظ اسان وٽ ڇوڪرن جا به آهن ته ڇوڪرين جا به. جيئن ممتاز ڪنڌر ۽ ممتاز بخاري مرد آهن ته شاهجهان بادشاهه جي زال ممتاز محل ۽ سنڌ يونيورسٽي جي پروفيسرياڻي ممتاز ڀٽو عورتون آهن. زيب سنڌي مرد آهي ته زيب نظاماڻي عورت! يا نصرت ابڙو مرد هو ته نصرت لاشاري ۽ نصرت سحر عباسي عورتون آهن.
محڪمه موسميات وارن جو چوڻ آهي ته “گهڻي ڀاڱي سائڪلون خطرناڪ ۽ سخت نقصان پهچائندڙ ٿين ٿيون سو انهن جا نالا به ببر شينهن، ڪاريهر، ککر ۽ باهه جهڙا رکبا ته اها سائڪلون جيڪا اڳيان وڌي ڪناري تي ايڏو نقصان کڻي نه پهچائي، پر هن جي خوفناڪ نالي مان ماڻهو اڳواٽ هيسجي ويندا. ان ڪري محڪمه موسميات ۾ ڪم ڪندڙ آفيسرن جي اها ئي خواهش رهي ٿي ته گهٽ ۾ گهٽ نالو ته سٺو رکجي. اسان سان شامل هن ريجن جي ٻين ملڪن: عمان، برما، انڊيا... وغيره جي به اها ئي خواهش رهي ٿي ۽ هو ان قسم جا نالا ڏين ٿا. نيلوفر ۽ ٻيا نالا اسان چار سال اڳ Suggest ڪيا هئا جڏهن هن ريجن جي ملڪن جي گڏيل ڪانفرنس ٿي هئي.”
محڪمه موسميات جي هن آفيسر اهو به چيو ته” ڏسو ماڻهو سائڪلون جي خوف کان ڪنڀڻ بدران ان جي نالي ‘نيلوفر’ جو ذڪر ڪن پيا.” هن ٻڌايو ته گذريل ٻن مهينن ۾ اسان جي عربي ۽ هندي سمنڊ ۾ ٽي سائڪلون ٺهي چڪا آهن. گذريل ٻه سائڪلون جن جا نالا نانڪ (گرو نانڪ) ۽ هد هد (پکي) هئا، اهي وچولي درجي جون ثابت ٿيون جن جي ڪري اسان جي بلوچستان واري ڪناري تي رڳو مينهن جو وسڪارو ٿيو، پر هيءَ نيلوفر جيڪا عمان کان وٺي انڊيا جي گجرات واري ڪناري تائين اثر انداز ٿي رهي آهي، اها خطرناڪ لڳي ٿي جو بارش سان گڏ گرج چمڪ، تيز هوائون ۽ ٻوڏون آڻيندي ۽ گهرن جي تباهي ڪندي. ڪيترا اهي ئي دعائون گهري رهيا آهن ته شل نيلوفر خراب اثر نه ڇڏي نه ته ڇا ٿيندو جو آئنده مائٽ پنهنجن ٻارن جو نالو نيلوفر رکڻ ڇڏي ڏيندا. ٽي وي تي ماڻهن کان ورتل انٽرويو ۾ هڪ همراهه چيو ته اميد آهي ته ڪناري تي پهچڻ کان اڳ هن سائڪلون جو زور ٽٽي پوندو ۽ فقط هلڪي بارش ۽ هلڪي هوا سندس پياري نالي نيلوفر جيان ملڪ جي موسم خوشگوار بنائيندي.
هڪ اسڪول جي ماسترياڻي جنهن جو نالو نيلوفر آهي تنهن کلندي چيو ته مونکي مڙس ٿو چوي ته “هاڻ سڄي ملڪ ۾ گهڻي تباهي نه آڻجانءِ” هن وڌيڪ چيو ته هن تي سائڪلون وارو نالو نيلوفر ناهي. “آئون خوبصورت گل جي نمائندگي ٿي ڪريان ۽ ان جي ابتڙ هيءَ سائڪلون سامونڊي ڪاوڙ جو اظهار آهي.”
بهرحال 31 آڪٽوبر تائين نيلوفر عمان کان ڪڇ ۽ گجرات تائين پنهنجو اثر ڏيکاريو. ڪراچي ٺٽي بدين پاسي سخت مينهن جا وسڪارا ۽ ٻوڏون ٿيون پر ڪراچي شهر سمنڊ کان ايندڙ وڏين ڇولين کان هميشه وانگر بچي ويو جيتوڻيڪ جيستائين نيلوفر جو اثر ختم نه ٿيو هو سڄو هفتو ڪراچي جي آدمشماري نيلوفر سائڪلون کان خوف کائيندي رهي ته خبر ناهي اها ڪيڏو نقصان رسائي. انهيءَ دوران ڪنهن نيلوفر مائيءَ جي خوش مزاج مڙس جو فيس بڪ تي هڪ واهه جو شعر پڙهڻ لاءِ مليو... چي:
“ڪهدو سمندر سي مجهي ضرورت نهين نيلوفر ڪي،
بس، ايک بيوي هي ڪافي هي زندگي مين طوفان لاني ڪي لئي.”
سائڪلون تي لکيل هي مضمون هاڻ ختم ٿي ڪيم ته سائڪلون بابت هڪ انگريزي جو شعر به ياد اچي ويو آهي. پڙهندڙن جي دلچسپيءَ لاءِ هتي اهو به لکي رهيو آهيان: شعر جو عنوان آهي Riptide ۽ لکڻ واري آسٽريليا جي شاعره آهي.
He loved like a raindrop
But I loved like a cyclone
And his eyes were the ocean
And mine were tsunamis
But his heart was a rip tide
And I couldn’t escape it.
سمنڊ سان واسطو نه رکندڙن جي ڄاڻ لاءِ لکندو هلان ته رپ ٽائيڊ (Rip tide) گهڻو ڪري سمنڊ جي ان حصي ۾ ٿئي ٿي جتي ٻن سمنڊن جون ڇوليون هڪ ٻئي سان ٽڪرائجي سمنڊ ۾ سخت اٿل پٿل پيدا ڪن ٿيون، يا سمنڊ جو اهو حصو جتي اهو تمام گهڻو اونهو آهي ته اتي پيدا ٿيل ڪُُنَ (Currents) سمنڊ کي تمام گهڻو رف بنائين ٿا- يعني سمنڊ تي تمام وڏيون ڇوليون (Rip tide) پئدا ڪن ٿيون جيڪي ان سمنڊ جي حصي کي تمام خوفناڪ بنائين ٿيون. اڄ جا ماڊرن ۽ وڏا وڏا جهاز به اهڙن هنڌن ۽ حالتن ۾ گهوماٽجيو وڃن ۽ انهن لهرن مطابق پيدا ٿيندڙ لوڏن (جنهن کي رولنگ ۽ پچنگ سڏجي ٿو) ڪري نه فقط جهاز جي جسم ۽ ان جي انجڻ جي حالت خراب ٿئي ٿو پر جهاز هلائڻ وارا به “سي سڪنيس” يعني مايوسيءَ جو شڪار ٿين ٿا.