چٽگانگ ڏکڻ اوڀر ايشيا جو جهونو بندرگاهه
عرب سوداگران جو هن بندرگاهه ۾ نائين صديءَ کان اچڻ شروع ٿيو. 1154ع ۾ عرب جاگرافر الادريسي پنهنجي ڪتاب ۾ لکيو آهي ته بغداد ۽ بصري جا مسلمان واپاري چٽگانگ ايندا رهيا ٿي جن هن طرف اسلام پکيڙڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. هي عرب جاگرافر (سڄو نالو ابو عبدالله محمد الادريس يالقرطبي) نقشا ٺاهڻ جو به ماهر هو ۽ مغربي دنيا ۾ هو Egyptologist مشهور آهي- يعني هن کي مصر جي جاگرافي، تاريخ ۽ ٻين ڳالهين جي وڏي ڄاڻ هئي. الادريسي سن 1100ع ۾ سُوٽا (Ceuta) شهر ۾ ڄائو. سِسلي (اٽلي) جي شهر پالرمو (Palermo) ۾ “ڪنگ راجر ٻئي” جي درٻار ۾ ڪم ڪيو ۽ 1165 ۾ وفات ڪيائين. هن جوانيءَ جو وڏو عرصو اتر آفريڪا جي ملڪن ۽ الاندلس (ان وقت جي مسلمانن جي اسپين) جو سير ڪيو. سورهن ورهن جي ڄمار ۾ هن ترڪي، يونان، شام ۽ عراق پاسي جو سير ڪيو ۽ اسپين جي شهر قرطبه (Cordoba) ۾ تعليم حاصل ڪئي، جنهن بندرگاهه واري شهر سُوٽا ۾ الادريسيءَ جنم ورتو ان خوبصورت بندرگاهه ۾ اسان جي اڪثر هر جهاز جبرالٽر وٽ ائٽلانٽڪ سمنڊ کان ڀوئنچ سمنڊ ۾ ايندي يا نڪرندي، ڏينهن اڌ لاءِ ترسي جهاز لاءِ تيل ۽ راشن پاڻي خريد ڪيو ٿي جو اهو بندرگاهه پڻ ڊيوٽي فري رهيو آهي. نقشي ۾ ڏسندائو ته جبرالٽر وٽ آفريڪا کنڊ جو ملڪ موراڪو ۽ يورپ کنڊ جو ملڪ اسپين ڄڻ مليا پيا آهن. هڪ سوڙهو Passage آهي جنهن مان لنگهي جهاز ائٽلانٽڪ سمنڊ يا ميڊيٽرينين سمنڊ ڏي وڃن ٿا. سُوٽا هڪ ننڍڙو شهر آهي- اٽڪل 18 چورس ڪلو ميٽر (7 چورس ميل) جيڪو جيتوڻيڪ موراڪو ملڪ جي پڇڙيءَ وٽ آهي پر آهي اسپين جي حوالي. هن وقت هن شهر جي آدمشماري نوي هزار آهي جن ۾ وڏو تعداد عيسائي ۽ مسلمانن جو آهي ۽ ڪجهه يهودي پڻ رهن ٿا. حيرت جي اها ڳالهه ته 1968ع يا 1969ع ۾ جڏهن منهنجو جهازرستي پهريون دفعو سُوٽا اچڻ ٿيو، ان وقت (۽ اڄ به) سنڌي هندن جو وڏو تعداد هن شهر ۾ رهيو ٿي. ان وقت ته اهي سڀ واپار سان لڳل هئا پر هاڻ سنگاپور، هانگ ڪانگ ۽ جبرالٽر جي سنڌي هندن وانگر سُوٽا جا سنڌي هندو سرڪاري نوڪرين ۾ پڻ آهن. سُوٽا ۾ شروع کان هسپانوي ۽ عربي ٻوليون ڳالهايون وڃن ٿيون. هن شهر کي عرب سبته (Sabtah) سڏين ٿا. ان ڪري الادريسيءَ پاڻ کي “السبتي” به سڏايو ٿي ۽ اهل بيت هجڻ ڪري هن جي نالي ۾ “الحسني” به شامل آهي.
بهرحال هن سُوٽا شهر جي ڄائي جاگرافر الادريسي پنهنجي Notes ۾ چٽگانگ بابت لکيو آهي. اهڙي طرح سير سپاٽو ڪندڙ (Explorers & travelers) چين جي شوان زنگ (Xuanzang) ڄم جو سال 602ع، وفات 664ع ۽ ماخوا (Ma Huan) ڄم 1380ع، وفات 1460ع، پڻ پنهنجن سفر نامن ۾ چٽگانگ جو ذڪر ڪيو آهي. هتي اهو به لکندو هلان ته اهو “چٽگانگ” نالو انگريزن رکيو، مڪاني ماڻهو يعني بنگالي “چتروگرام” چون ٿا ۽ ننڍي کنڊ جا ٻيون ٻوليون ڳالهائڻ وارا “چاٽگام” سڏين ٿا. هتي اهو به لکندو هلان ته موراڪو (مراقش) جو ابنِ بطوطا (1368-1304) ۽ وينس (اٽلي) جو نيڪولو دي ڪونتي (1469-1395) چوڏهين ۽ پنڌرهين صديءَ ۾ هتي آيا ۽ پنهنجن سفر نامن ۾ هن بندرگاهه جو احوال لکيو اٿن. سورهين ۽ سترهين صديءَ جو ڪجهه حصو پورچوگالين جو، هن بندرگاهه تي قبضو رهيو پر پوءِ انهن کي هتان ڊوڙايو ويو ۽ هو گوا تائين محدود رهيا، ۽ چٽگانگ مغل سلطنت جي قبضي ۾ اچي ويو ۽ سندس نالو اسلام آباد رکيو ويو. انهن ڏينهن ۾ چٽگانگ سٺي ترقي ڪئي- خاص ڪري جهاز سازيءَ ۾. مغل سلطنت ۽ ترڪيءَ جي سلطنت عثمانيه جون ٻيڙيون هتي ٺهڻ لڳيون پر سگهو ئي انگريزن جي بنگال ۾ طاقت وڌڻ لڳي ۽ پلاسيءَ جي لڙائيءَ بعد بنگال جي نواب هن بندرگاهه جو قبضو 1760ع ۾ ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ حوالي ڪيو جن هن بندرگاهه جو نالو چٽگانگ رکيو. 1947ع ۾ انگريزن ٽپڙ ٻڌا ڪراچي ۽ چٽگانگ وغيره پاڪستان جا بندرگاهه ٿيا. 1971ع ۾ هن پاسي وارو مشرقي پاڪستان بنگلاديش ٿيو، تڏهن به ۽ اڄ به چٽگانگ هن پاسي جو مشغول بندرگاهه آهي. جن ڏينهن ۾- يعني 1963ع کان اسان جڏهن چٽگانگ جي مئرين اڪيڊمي ۾ پڙهندا هئاسين ته هفتي جو هڪ ڏينهن پرئڪٽيڪل ڪلاسز لاءِ چٽگانگ بندرگاهه ۾ ايندا هئاسين. تن ڏينهن ۾ اڃا ڪنٽينر سروس ايجاد نه ٿي هئي. هر شيءِ- ڪار هجي يا اناج جون ڳوڻيون کليل حالت ۾ رسي جي ڄارين ذريعي جهاز تي چاڙهيون ۽ لاٿيون ويون ٿي. اهڙي طرح هڪ دفعي اسان جهاز تان هاٿيءَ کي لهندو ڏٺو جيڪو شايد بئنڪاڪ يا سري لنڪا کان چٽگانگ جي چڙيا گهر (Zoo) لاءِ گهرايو ويو هو.
جهاز جڏهن بندرگاهه ڇڏي ٿو ته ڪلاڪ ٻن بعد اهو کلئي سمنڊ ۾ پهچيو وڃي. بندرگاهه جون عمارتون آهستي آهستي ٿي ڌنڌليون ٿيو وڃن ۽ پوءِ چوڌاري رڳو سمنڊ ئي سمنڊ آهي- حدِ نظر تائين سمنڊ ئي نظر اچي ٿو. جهاز جي مٿئين ڊيڪ تي بيهي چوڌاري نظر ڦيرائبي ته سمنڊ پاڻيءَ سان ڀريل هڪ ٿالهه وانگر نظر ايندو جنهن جي وچ ۾ اسان جو جهاز ٿئي ٿو. رکي رکي ڪڏهن ڏينهن ۾ هڪ ٻه دفعا پري کان ڪو جهاز کاٻي کان ساڄي ويندي نظر اچي ٿو يا سامهون کان اسان ڏي ايندو نظر اچي ٿو. مثال طور ڪراچيءَ کان ممباسا ويندي اٺن کان نو ڏينهن لڳيو وڃن. اها ٻي ڳالهه آهي ته اهڙي خاموش ۽ ساڳي هڪ جهڙي نظاري جو به مزو اچي ٿو ۽ پوءِ جڏهن منزل تي پهچجي ٿو- يعني بندرگاهه جي ويجهو پهچڻ تي وڌيڪ مزو اچيو وڃي. هيترن ڏينهن جي ساڳي سمنڊ واري نظاري بعد ڪناري جون عمارتون، جبل، ڪارخانن جون چمنيون ۽ انهن مان نڪرندڙ دونهون، اڏامندڙ پکي، چوڌاري هيڏانهن هوڏانهن ويندڙ بتيلا، بارجون، ٻيڙيون ۽ لانچون ڏسي دل بهار بهار ٿيو وڃي ته هاڻ گهٽ ۾ گهٽ اڄ رات سمهڻ بعد سڀاڻي اک کلندي ته جهاز هڪ هنڌ تي بيٺل هوندو ۽ ڪنهن طوفان يا ڇتي سمنڊ جي منهن ۾ نه هونداسين.