پنهنجي ٻارن تي نظر رکو
محل اداس اور گليان سُوني
محل اداس اور گليان سُوني
چُپ چُپ هين ديوارين
دل کيا اجڙا دنيا اجڙي،
رُوٺ گئي هين بهارين،
هم جيون ڪيسي گذارين
مندر، گرجا، ڦربن جاتا
دل کو ڪون سنڀالي- اودنيا ڪي رکوالي
سن درد ڀري ميري نالي....
واقعي! نه فقط اٽلي جي شهرن: روم، وينس، ميلان، فلورينس، نيپلز، جينوئا جون پر پئرس، مارسيلي، لنڊن، لورپول، بارسلونا، غرناطا، مئڊرڊ، قرطبا، استنبول، انقره، اٿينس ۽ اوسلو جا تاريخي محل ۽ گهٽيون هڪ ننڍڙي وائرس ڪري اداس ۽ ويران ٿي ويا آهن! هر ڪلاڪ بعد خبرن ۾ هن وبا جي ڪري ماڻهن جي مرڻ جو تعداد وڃي ٿو وڌندو. هيءَ اها بيماري آهي جنهن جو پهرين کان علاج نه هو ۽ اڃان تائين ڪو ڳولي نه سگهيو آهي. هن کان اڳ ايندڙ وبائن وانگر هيءَ وبا به هڪ انسان مان انسان کي يڪدم لڳي رهي آهي ۽ ماڻهو موت جي منهن ۾ وڃي رهيا آهن.
هن وبا- ڪرونا وائرس کان پورا هڪ سئو سال اڳ 1918ع ۾، اسپيني فلو نالي طائون دنيا ۾ پکڙي هئي، جيڪا اسپين مان شروع ٿي هئي.ان ڪري هن وبا جو نالو Spanish Flue رکيو ويو هو. هي اهو زمانو هو جڏهن يورپ ۾ پهرين جنگ عظيم هلي رهي هئي جيڪا 1914ع کان 1918ع تائين هلي، جنهن ۾ ڏيڍ ڪروڙ کان مٿي سپاهي ۽ شهري مري ويا. يورپ ۾ هڪ طرف جنگ جي ڪري ماڻهو مري رهيا هئا ته ٻئي طرف هن وبا (اسپيني فلو) منهن ڪڍيو ۽ اسپيني فلو ۾ مرڻ وارن يورپي ماڻهن جو تعداد ورلڊ وار ۾ مرڻ وارن کان به ٻيڻو- اٽڪل ٽي ڪروڙ ٿي ويو. انهن ڏينهن ۾ نه هئي دنيا ۾ ٽوئرزم ۽ نه هوائي جهازن جي آمدرفت. ان ڪري اسپيني فلو جو گهڻو تڻو اثر يورپ تائين ئي محدود رهيو. بعد ۾ انڊيا ۾ به هزارين ماڻهو مري ويا جڏهن لنڊن کان هڪ پاڻي وارو جهاز اسان جا پنجابي، پٺاڻ، سک، گورکا سپاهي، جيڪي انگريز فوج ۾ هئا، انهن کي کڻي بمبئي پهتو ۽ اهي پنهنجن پنهنجن ڳوٺن ڏي روانا ٿي ويا. هونءَ به هنن وبائن جو اثر ماڻهن جي ميل ميلاپ ۽ هڪ ٻئي جي ويجهو اچڻ ڪري وڌي ٿو.
هڪ ڪالرا وبا 1852ع ۾ به آئي هئي جيڪا گنگانديءَ جي ڇوڙ وارن ڳوٺن کان شروع ٿي ۽ سڄي دنيا- ايشيا، يورپ، آفريڪا ۽ اتر آمريڪا تائين پکڙي وئي. ڏاڍا ماڻهو مئا. ويندي انگلينڊ ۾ ئي 23 هزار انگريز مري ويا. اها گنگانديءَ جي گندي ٿي ويل پاڻيءَ مان ٿي هئي. اهڙي طرح 1346ع ۾ ببونڪ پليگ ۾ دنيا جا ڏه ڪروڙ کان مٿي ماڻهو مري ويا هئا. اها بيماري ايشيا جي ملڪن مان ڪوئن مان شروع ٿي ۽ اهي جراثيم کڻندڙ ڪوئا پاڻيءَ جي جهازن ذريعي دنيا جي ٻين ملڪن ۾ هيءَ وبا پکيڙيندا رهيا. اهڙي طرح هن کان اڳ 541ع ۾ ۽ ان کان به اڳ 165ع ۾ وبائون پکڙيون جن ۾ ڀونچ سمنڊ (Mediterranean) جي بندرگاهن جي آدم شماري جي تباهي اچي وئي هئي جنهن ۾ قسطنطنيه شهر (اڄ وارو ترڪي جو شهر استنبول) به تباه ٿي ويو هو. پهرين ٿورا ٿورا ماڻهو پوءِ روزانو پنج هزار ماڻهو فقط هن شهر ۾ مرڻ لڳا. 165ع واري ماتا (Small Pox) واري وبا ۾ مصر، يونان ۽ اٽليءَ ۾ ته ڄڻ راڪاس گهمي ويو هو.
ڪيتريون وبائون انهن شهرن ۾ گهڻيون پکڙيون جيڪي شاهراه ريشم (Silk Route) تي هئا، جو وبا لڳندڙ ماڻهو اتان لنگهيا ٿي يا سفر جو ٿڪ ڀڃڻ لاءِ انهن شهرن ۾ ترسيا ٿي. ماضيءَ ۾ عراق جو شهر بغداد وبائن جي لپيٽ ۾ رهيو. هڪ دفعو ته بغداد ۾ ڪالرا ڪري ايڏو موت ٿيو جو شهر جي 40 سيڪڙو آدم شماري وڃي بچي.
بهرحال هيءَ موجوده وبا “ڪرونا وائرس” بئڪٽيريا جراثيم ڪري نه پر وائرس جي ڪري آهي جنهن جو علاج ته اڃان ايجاد نه ٿيو آهي پر هن جي بچاءَ لاءِ سڄي دنيا ۾ اهي اپاءَ ورتا پيا وڃن ته هر هڪ پنهنجي گهر ۾ رهي جيئن صحتمند ماڻهن جو بيمارن کان پاسو رهي ۽ جراثيمن کان بچاءُ رهي،۽ بيمار ماڻهن جو تعداد نه وڌي ۽ جيڪي بيمار آهن انهن جي خبر پوڻ تي انهن کي هن بيماريءَ مان بچايو وڃي. هن بيماريءَ ۾ ساهه کڻڻ ۾وڏي تڪليف ٿئي ٿي ۽ مصنوعي طرح ساهه کڻائڻ لاءِ مشينن جو استعمال ضروري ٿيو پوي، جن مشينن جو تعداد اسان جهڙي غريب ملڪ ۾ ته تمام گهٽ آهي. ان ڪري ڪوشش اها ورتي پئي وڃي ته ماڻهو گهرن ۾ محدود رهن جيئن هنن تي بيمارن جو اثر نه ٿئي جيئن ٻه ٽي ڏينهن اڳ ايران کان آيل هڪ همراه اهو معلوم هوندي ته هو ڪرونا وائرس جو شڪار آهي، اڪيلائپ Isolation ۾ رهڻ ۽ ملڻ جلڻ کان گريز ڪرڻ يعني Social Distance رکڻ بدران مائٽن مٽن ۽ دوستن سان ملندو رهيو ۽ ٻن ڏينهن اندر پنهنجي سورهن پيارن کي هن بيماريءَ ۾ ڦاسائي ڇڏيو. اهو ئي سبب آهي جو دنيا جي ملڪن پنهنجا اسڪول، آفيسون ۽ گهمڻ ڦرڻ جون جايون بند ڪري ڇڏيون آهن جيئن ماڻهو هڪ ٻئي کان پري رهن. پر افسوس جو اٽلي جهڙي پڙهيل ڳڙهيل ۽ يورپي ملڪ جي ماڻهن به ان کي سنجيدگي سان وٺڻ بدران، آفيسن ۽ اسڪولن جي بند ٿيڻ کي وئڪيشن ۽ هاليڊي سمجهي گهمڻ ڦرڻ لڳا ۽ ماڳهين سڀ کان گهڻو وٺجي ويا. ان جو کين به سخت افسوس آهي ۽ هاڻ ته ايڏو خبردار ٿي ويا آهن جو ڪوشش ڪري گهر جا ڀاتي به هڪ ٻئي کان فاصلي تي رهڻ لڳا آهن. هر هڪ ڊاڪٽر، سائنسدان، ملڪ جو سياستدان دنيا جي ماڻهن کي اها ئي نصيحت ۽ صلاح ڏئي رهيو آهي ته گهر ۾ محدود رهو، مجبوريءَ بنا گهر کان ٻاهر نه نڪرو، ايتري قدر جو پنهنجو ڪاروبار ۽ ڪمائي به وساري ڇڏيو. انهن نصيحتن ۽ سمجهاڻين جو اهو ئي نتيجو آهي جو توهان کي يورپ جي ملڪن جا شهر به سنسان لڳن ٿا. هر ڪو سمجهي ويو آهي ته هن جو بچاءُ ان ۾ ئي آهي ته هو گهر ۾ ئي محدود رهي ۽ پاڻ سان گڏ پنهنجن ٻچن ٻارن کي به گهر ۾ رکي جنهن ۾ سلامتي آهي.... ها! اها ڳالهه جيڪڏهن ڪنهن اڃان نه سمجهي آهي يا گهٽ سمجهي آهي ته اهي اسان جي ملڪ جا ماڻهو آهن.
اڄ هڪ ٽي وي چئنل جو نمائندو ڪراچي جي پسگردائي جو ڳوٺ ڏيکاري رهيو هو جتي شهر جا سخي مرد اتي جي ڳوٺاڻن لاءِ، جيڪي روز پورهيو ڪري ڪمائين ۽ کائين ۽ هاڻ هر شيءِ بند ٿيڻ تي هو بيروزگار ٿي پيا آهن، ورهائڻ لاءِ راشن جا ٿيلها کڻي ويا هئا. هنن جي گاڏي ڳوٺ جي ويجهو پهتي ته هنن وڊيو ڪئميرا ذريعي ڳوٺ جو نظارو ڏيکاريو ته ڳوٺ جا ڪيترائي مرد ۽ انيڪ ٻار، ويندي ڪجهه عورتون جن سڀني کي گهرن ۾ هجڻ کپي، ٻاهر ٽولا ٺاهي ڪچهري ڪري رهيا هئا ۽ ٻار راند ڪري رهيا هئا. اهو نظارو ڏسي ان ٽي وي جي نمائندي يا ائنڪر افسوس جو اظهار ڪيو ته “هيئن گڏ گڏ ويهڻ سان ته بيماري پکڙڻ جو خدشو آهي. راشن ورهائڻ کان به اڳ ۾ اسان جو اهو فرض هجڻ کپي ته هنن کي اها تعليم ڏيون ته هن قسم جي بيماريءَ کان پاڻ بچائڻ لاءِ Social Distance رکڻ ضروري آهي. يعني هڪ ٻئي سان ملڻ جلڻ ۽ ويجهو اچڻ کان پرهيز ڪجي”.
مون دل ۾ سوچيو ته ڳالهه ته صحيح ٿو ڪري پر ڳالهه فقط هنن غريب ۽ اڻ پڙهيل ڳوٺاڻن جي نه آهي. اسان وٽ ته امير، خوشحال ۽ پڙهيل ڳڙهيل طبقو، جن مان ڪيترا ته ولايتن جو به چڪر هڻي آيا هوندا يعني هنن کي هڪ سٺي ۽ جوابدار شهريءَ جي وصفن جي خبر هوندي، اهي به صحيح ڳالهين تي نه سوچين ٿا ۽ نه ڌيان ڏين ٿا. ڊفينس جهڙو علائقو جتي آئون رهان ٿو ان جي به ڪنهن ڪنهن گهٽيءَ ۾ ڪيترن وڏن ماڻهن جا کريل ٻار ڪرڪيٽ راند ويٺا کيڏن. مائٽن کي چوڻ تي هنن جو اهوئي راڳ ته “ڇا ڪجي اسڪول بند آهن، ٻار گهر ۾ ويهي ڇا ڪندا؟” ڀائي! ڳالهه اها آهي ته هي هڪ غير معمولي قسم جون حالتون آهن جيڪي ٻي جنگِ عظيم کان به بدتر آهن. هتي ڪا ڳالهه وڻڻ يا نه وڻڻ جي نه آهي پر مجبوريءَ جي آهي. وبا جي پکڙجي وئي ته گهٽيون لاشن سان ڀرجي وينديون. ان ڪري هي جيڪو اسان جا سياستدان، ڊاڪٽر، ساڃهه وند اسان کي گهر اندر وهڻ جي نصيحت ڪري رهيا آهن ان تي امير توڙي غريب، پڙهيل توڙي اڻ پڙهيل سڀني کي عمل ڪرڻ کپي.
پر هتي اسان وٽ نه فقط پاڙي جا ٻار پر انهن سان گڏ گهرن جا نوڪر چاڪر ۽ ڊرائيور به پيا کيڏن. ڏٺو وڃي ته اسان جي شهرن جي گهٽين ۾ ڪرڪيٽ به وڏو عذاب آهي. پاڙي ۾ گوڙ گهمسان رهڻ کان علاوه گهرن ۾ بال اچڻ ڪري کيڏڻ وارا گهرن جي مالڪن کي بيل وڄائي ڊسٽرب ڪندا رهن ٿا، ان کان علاوه ان گهٽي ۾ چوريءَ جو امڪان به رهي ٿو. اها چوريءَ واري ڳالهه ويهه سال کن اڳ منهنجي هڪ پوليس آفيسر دوست ڪئي. هن ٻڌايو ته ڪرڪيٽ راند جو ايڏو نشو آهي جو کيڏڻ وارن جي کوٽ تي ٻار گهر جي نوڪرن کي به شامل ڪن ٿا جيڪي پوءِ ٻين گهٽين جي نوڪرن کي به وٺيو اچن. ڪڏهن ڪڏهن ته ائين ٿئي ٿو ته محلي جو هڪ ٻار به ناهي مختلف گهٽين جا نوڪر ۽ انهن جا دوست پيا کيڏن. هڪڙا فيلڊ پيا ڪن ته ٻيا بئٽنگ جي انتظار ۾ ويٺا آهن. پوءِ انهن ويٺلن ۾ ڪو ڏوهاري طبيعت آهي ته هو پاڙي جي گهرن جو جائزو پيو وٺي ته ان ۾ ڪير رهي ٿو، اهو ڪيئن ٽپجي ۽ پوءِ موقعو ملڻ تي پاڻ اڪيلي سر يا ٻئي ڪنهن شاهينگ کي ملائي چوري ڪري ٿو.
اڄڪلهه جي ٻارن کي ته ڏسان ٿو ته بئٽنگ جو وارو اچڻ تائين صبر سان وهڻ بدران هو آءِ پئڊ يا سمارٽ فون تي لڳا رهن ٿا. هو هڪ ٻئي کان مزي مزي جون ويب سائيٽون پڇي اهي ڏسن ٿا. پوءِ انهن ۾ ڪيتريون فحش ۽ اخلاق کان ڪريل به آهن. هونءَ به هن قسم جو هٿيار ٻار کي ڏيڻ مهل خيال رکڻ کپي ۽ هنن کي پنهنجي اڳيان وهارڻ کپي. انهن کي Unattended (آزاد) نه ڇڏجي. مغرب وارن اهي شيون ايجاد ضرور ڪيون آهن پر هو پنهنجن ٻارن کي ان جي استعمال جي کلي آزادي نٿا ڏين. پر اسان وٽ افسوسناڪ حالت آهي! سمارٽ فون، آءِ فون، آءِ پئڊ جهڙيون شيون Status Symbol (وڏماڻهپي جي نشاني) بڻجي چڪيون آهن ۽ ڪيترائي وڏا ماڻهو پنهنجي کريل ٻارن کي اهي شيون ڏئي وڌيڪ کاري رهيا آهن. غريب ماڻهو به گهر ٻاري ڏياري ڪري رهيا آهن ۽ ٻار انهن شين جا اهڙا عادي ٿي چڪا آهن جو هنن کي هر وقت موبائيل فون کپي. ان بنا هنن کي مزو نٿو اچي. مائٽ پنهنجن ٻارن جي اکين، وقت ۽ اخلاق جي زيان جو سوچڻ بدران فخر ٿا محسوس ڪن ته هنن جو ننڍي عمر جو ٻار به ڪيڏو سمارٽ آهي جو پاڻهي موبائيل فون يا آءِ پئڊ آن ڪري ان تي مختلف رانديون کيڏي سگهي ٿو، فيس بڪ ۽ گوگل کولي سگهي ٿو، يوٽيوب تان مختلف شيون ڪڍي ڏسي سگهي ٿو.
سوال آهي ته هو جيڪي ڏسي ٿو اهي ڏسڻ کپن يا نه؟ ان جي اسان جي مشرقي والدين کي پرواه ناهي. هو سمجهن ٿا ته ولايت ۾ به ائين ٿئي ٿو. پر ائين ناهي. اسان وٽ ٻارن کي ان آءِ پئڊ، سمارٽ فون ڏسڻ جو اهڙو نشو چڙهي چڪو آهي جو هو هن بنا رهي نٿو سگهي. هڪ واقفڪار جي گهر ويس ته هن جي اٺين يا نائين ڪلاس جي شاگردياڻي ڌيءَ آءِ پئڊ ۾ نظرون کپائي ويٺي هئي. منهنجو دوست ۽ ان جي زال مون سان هٿ ملائڻ بعد پنهنجي ڌيءَ کي ڏاڍو چيو ته “پٽ! انڪل سان هٿ ملاءِ .... انڪل ڪيترائي ڪتاب لکيا آهن .... هن پاڻيءَ جا جهاز هليا آهن .... هو اڄ پنهنجي گهر آيو آهي...” پر سائين سندن ڌيءَ آءِ پئڊ مان اکيون ڪڍي مون ڏي ڏٺو به نه ۽ هو سخت شڪي ٿيا ۽ هنن هڪ دفعو، ڪجهه وڌيڪ سختيءَ سان، ڌيءَ کي جڏهن چيو ته هن ايترو سو ڪيو جو اکيون آءِ پئڊ مان ڪڍڻ بنا فقط هٿ اڳيان وڌايو. مائٽن جي عزت رهجي آئي. شڪي ٿي چوڻ لڳا،سائين ڇا ڪريون! اڄ جي دنيا ۾ هنن شين جي ايجاد ٻارن کي خراب ڪري ڇڏيو آهي... هو بي ادب ۽ نٺر ٿي پيا آهن...”
مون ان تي ڳالهائڻ بدران گفتگو جو رخ ٻئي طرف موڙي ڇڏيو، پر دل ۾ سوچيم ته ان ۾ ڏوهه اسان مائٽن جو آهي. ٻار تي شروع کان ڪنٽرول رکڻ کپي... يورپ يا آمريڪا ۾ ڇا، ويندي اسان جي ايشيا جي ملڪن جپان، سنگاپور، ايران، انڊيا سميت ٻارن کي اهڙين شين جي اهڙي آزادي نه ڏني وئي آهي جهڙي ۽ جيتري اسان وٽ آهي.
هڪ شاديءَ ۾ دادوءَ کان آيل هڪ فئمليءَ سان جڏهن خبر چار ڪري رهيو هوس ته هنن سان گڏ آيل هڪ ٻار خاموشيءَ سان سندن موبائيل فون تي بزي هو. هو چوٿين يا پنجين ڪلاس جو شاگرد هوندو. آئون کانئن موڪلائي ٻين سان ملڻ لڳي ويس. اتي اڌ ڪلاڪ به ڪو مس ٿيو هوندو ته هو اٿيا ۽ ميزبان کان موڪلائڻ لڳا. سندن ايترو جلد اٿڻ تي مون کي به حيرت ٿي ۽ چيومان ته ٿوري دير ٻي به وهوها، ماني اجها ته لڳي. کائي پوءِ وڃو.
ان تي هنن ٻڌايو ته هو بلڪل ويهڻ چاهين ٿا.”پر ڇا ڪريون اسان جي موبائيل فون جي بيٽري ڊائون ٿي چڪي آهي ان ڪري اسان جي ڇوڪري گهر هلڻ لاءِ باهه ٻاري ڏني آهي جييئن هو گهر پهچي چارج ڪري. هن کي موبائيل بنا هڪ منٽ به مزو نٿو اچي ان ڪري روئي رهيو آهي ته گهر هلو ۽ هاڻ هي اسان کي هڪ منٽ به ويهڻ نه ڏيندو...”.
ان قسم جا نظارا ۽ مشاهدا اسان جي ملڪ ۾ جام ڏسڻ ۾ اچن ٿا. اسان وٽ والدين- خاص ڪري مائرون ٻارن کي ٽارڻ لاءِ، جيئن هنن کي سندن ڪمن ۾ ڊسٽرب نه ڪن، هنن کي ننڍي هوندي ئي Unlimited وقت لاءِ آءِ پئڊ يا سمارٽ فون جهڙي شيءَ ڏيو ڇڏين ته هو ان ۾ بزي ٿي وڃن جيئن هو پاڻ ٽي وي ڏسن، پاڙي واريءَ سان ڪچهري ڪن يا ننڊون ڪن. جپان، ايران يا ملائيشيا جي مائرن وانگر ٻارن کي ڪو ڪتاب پڙهي ٻڌائڻ، ڪا ڪهاڻي ٻڌائڻ، قرآن جون ننڍيون سورون ۽ دعائون ياد ڪرائڻ جهڙو ڪم هنن کان نٿو پڄي.
پاڻ هتي اڄڪلهه جي شهرن جي لاڪ ڊائون بابت ڳالهه ڪري رهيا هئاسين ته دنيا جا روم، اٿينس، پئرس، لنڊن، نيويارڪ جهڙا شهر خالي ٿي ويا آهن ۽ هر ڪو هڪ ٻئي سان ملڻ ملائڻ ڇڏي گهر ڀيڙو ٿي ويو آهي. پر اسان جي ماڻهن کي ڪا ڳالهه سمجهه ۾ نٿي اچي. سياستدانن کان وٺي پوليس آفيسر ماڻهن کي هٿ ٻڌيو منٿون پيا ڪن ته هن وبا کان بچڻ جواهوئي طريقو آهي ته ٻاهر نڪرڻ بدران پنهنجن گهرن ۾ رهو. پر اسان جي گهڻن ماڻهن کي اها ڳالهه سمجهه ۾ نٿي اچي جو هو ان قسم جي ڊسپلين جا عادي نه آهن. هنن جو اهو ئي چوڻ آهي ته سڄو ڏينهن گهر ۾ وهڻ سان منجهون ٿا. “ڀلا سرڪار جي اها به ڪا ڳالهه چئبي ته ٻار گهرن ۾ رهن! ظاهر آهي اسڪول بند ڪيا اٿانوَ ته ٻار گهٽ ۾ گهٽ پاڙي جي ٻارن سان ته ملي وقت پاس ڪن...” وغيره. هڪ همراهه سان منهنجي فون تي ڳالهه ٿي. هو مٿئين خيال جو هو. مون کان پڇڻ لڳو:
“ڇا ملائيشيا ۾ به ٻار ائين گهرن ۾ قيد ٿي ويا هوندا؟”
هن سمجهيو ته آئون هن جي سوچ جي پٺڀرائي ڪندس پر جواب ۾ مون جڏهن چيومانس ته “هائو بلڪل. هي ته غير معمولي ۽ خوفناڪ حالتون آهن پر عام طرح به ملائيشيا ۾ ٻار گهر ۾ رهن ٿا”.
“اهو وري ڪيئن؟” هن پڇيو.
“بلڪل ائين! اعتبار نه اچي ته آئون ٻن ٽن ملئي فئملين جا فون نمبر ڏيانءِ. کانئن پڇي ڏس ته هنن جا ٻار گهر ۾ ئي موجود آهن يا نه”. مون چيومانس.
دراصل هي مضمون مون ان ڳالهه کي پڙهندڙن آڏو عيان ڪرڻ لاءِ لکڻ شروع ڪيو آهي. ٿي سگهي ٿو هي مضمون والدين لاءِ ڪار آمد ثابت ٿئي، اسان جي غلط سوچ کي بدلائي ۽ اسان کي ٻارن کي ڇڙواڳ ڇڏڻ واري عادت کان بچائي. اڄ کان ٽيهارو سال اڳ جڏهن آئون سئيڊن ۾ رهيل هوس ته اتي ڏسندو هوس ته اسڪول ۽ آفيس کان موٽڻ تي هر ڪو ٻار توڙي وڏو گهر ۾ ئي نظر ايندو هو. وڏا ته کڻي ڪم سانگي ٻاهر نڪرندا هئا پر ٻار گهر ۾ ڪتاب پڙهندا رهندا هئا، ڊرائنگ ڪندي نظر ايندا هئا -چاهي اونهاري جا ڊگها روشن ڏينهن هجن يا سياري جا اونداها ڏينهن- جڏهن سج ٻي يا اڍائي بجي منجهند جو ئي غروب ٿي ويندو هو ۽ رات واري اونداهي ٿي ويندي هئي. آئون پنجين بجي يونيورسٽي بند ٿيڻ تي گهر ايندو هوس ته اسان واري علائقي جي هيٺين فلئٽن وٽان لنگهندي ڏسندو هوس ته هر گهر ۾ ٻار ڪمرن ۾ بتي ٻاري ڪجهه نه ڪجهه ڪندا رهيا ٿي. اونهاري ۾ جڏهن رات جو ڏهين يارهين تائين سج جي روشني رهي ٿي تڏهن به هو گهرن مان نڪري ٽولا ٺاهي نٿي ويٺا.
ڪجهه سالن بعد جپان پنهنجي ڌيءَ وٽ اچي رهيس ته اتي به ڏسان ته گهٽيون ٻارن کان خالي رهيون ٿي. منهنجا ڏوهٽا جيڪي هيٺين ڪلاسن ۾ هئا اهي به اسڪول مان موٽڻ بعد گهر ۾ ئي رهيا ٿي جيتوڻيڪ اها تيرهن ماڙ بلڊنگ هئي ۽ هر فلور تي ڇهه يا ست فلئٽ هئا. پر هيٺ موڪل واري ڏينهن تي به ٻار نظر نه ايندا هئا. ها البت موڪل واري ڏينهن يعني آچر ڏينهن يا ڪنهن جپاني قومي ڏينهن تي ڪنهن گهر جي ڪا ماءُ پنهنجي ٻارن سان گڏ ٻن ٽن ٻين گهرن جا ٻار به پاڻ سان وٺي ڀر واري پارڪ ۾ وئي ٿي ۽ پنهنجن نظرن اڳيان هنن کي کيڏڻ ڏنو ٿي. اهو ئي سڄي جپان ۾ trend بڻجي چڪو آهي. يعني ٻارن کي unattended نه ڇڏجي.
ٻه سال اڳ ملائيشيا ويس ته مون کي حيرت ٿي ته اتي به هاڻ اسڪول بعد ٻارن کي گهرن ۾ رکيو ويو ٿي. مون پنهنجن ملئي دوستن کان پڇيو ته هو پنهنجن ٻارن کي گهٽيءَ ۾ ڇو نٿا ڇڏين جيئن پاڙي جا ٻار به نڪرن ۽ گڏ کيڏن؟ هن ٻڌايو ته سندن ملڪ جي حڪومت جي نئين پاليسي مطابق ان سسٽم تي ٻن ٽن سالن کان عمل هلي رهيو آهي. ڇو جو اڄڪلهه جي انٽرنيٽ جي دور ۾ ٻارن کي ٻين ٻارن سان اڪيلو ڇڏڻ بيحد خطرناڪ آهي. ان ۾ اهو انديشو آهي ته هو ٻين ٻارن کان خراب ڳالهيون جلد سکي سگهن ٿا.
“تنهنجي معنيٰ ته هو پاڻ جيڏن سان ملڻ بدران گهر ۾ قيد ويٺا هجن!” مون چيو.
“نه. اها اڄڪلهه جي دور ۾ غلط سوچ آهي. ٻار ست اٺ ڪلاڪ اسڪول ۾ رهي ٿو. جنهن ۾ هڪ پيريڊ راندين کان علاوه ٻه کن رسيسون ٿين ٿيون، جن ۾ هو هڪ ٻئي سان ڳالهائين ٿا، ڊوڙن ڊڪن ٿا... وغيره. ڇا اهو ڪافي ناهي؟ اسڪول بعد هنن کي کپي ته وهنجي سهنجي ماني کائي گهر ۾ آرام ڪن ۽ پنهنجي مائرن جي نظر هيٺ هو هوم ورڪ ڪن، ڪهاڻين جا ڪتاب پڙهن ۽ ڀائرن ڀينرن سان گڏجي Scrabble جهڙيون Indoor رانديون کيڏن جن ۾ ماءُ کي کپي ته هنن ۾ اتساهه پيدا ڪري ۽ رهنمائي ڪري”.
جپان، ملائيشيا- ويندي ويٽنام ۽ انڊيا جهڙا ملڪ به ٽيوشن جي خلاف آهن. ٻار جڏهن هڪ ڪلاس پاس ڪيو آهي ته هو ٻيو به پاڻهي پڙهي سگهي ٿو. اگر چڱي طرح پاس نه ڪيو اٿس ته بهتر آهي اهو ڪلاس وري repeat ڪري. مئٽرڪ انٽر تائين ته هر ٻار جي ماءُ کي ايتري صلاحيت هئڻ کپي ته پنهنجي ٻار تي نظر رکي ته هو ڏڏ ڇو آهي. هن جي مانيٽرنگ ڪري ته هو ڪلاس ۾ ڇو نٿو سمجهيو اچي ۽ گهر ۾ ڪيترا ڪلاڪ پڙهي ٿو. ٽيوشن پڙهائڻ واري کي پرائي ٻار سان ڪهڙي همدردي جڏهن ماءُ کي ئي وقت ناهي ته پنهنجي ٻار تي نظر رکي.
بهرحال ملائيشيا جو تعليمي نظام بيحد سنجيدو آهي. هو ڳولي ڳولي اهي استاد رکن ٿا جيڪي هوشيار، محنتي ۽ هڏڏوکي آهن. اسڪولن ۾ ڊسيپلين آهي. ٻارن کي وقت جي پابندي سيکاري وڃي ٿي. هر اسڪول ۾ چاهي ڳوٺ جو هجي يا شهر جو سليبس جا ڪتاب پهرين صفحي کان آخري صفحي تائين پڙهايا وڃن ٿا. هي ته آئون 1970ع ۽ 1980ع وارن ڏهاڪن جون ڳالهيون ٿو ڪريان جڏهن آئون اتي رهندو هوس. هاڻ ته اڃان به وڌيڪ سڌارا آڻين پيا جيئن سمارٽ فون ۽ آءِ پئڊ جي استعمال جي ڊپ کان، ملائيشيا وارن ٻارن کي اڪيلو ڇڏڻ تي سختي ڪئي آهي. ڪمپيوٽر تي هوم ورڪ ڪرڻ لاءِ به مائٽ جو هجڻ ضروري ڪيو ويو آهي جيئن بداخلاقيءَ کي ٻنجو اچي. تعليم پنهنجي جاءِ تي، مذهب پنهنجي جاءِ تي، پر ان سان گڏ ٻار کي اخلاق به سيکاريو وڃي. اهو ئي سبب آهي جو ملائيشيا ۾ هڪ سبجيڪٽ “اگاما” به رکيو ويو آهي جنهن ۾ نه فقط مسلمان شاگردن کي پر ملڪ جي چيني ٻڌ، هندو، سک ۽ لامذهب ٻارن کي پڻ اخلاقجي سبجيڪٽ ۾ وهڻو پوي ٿو جنهن ۾ ٻارن کي سچ ڳالهائڻ، سٺيون عادتون، وڏن جو خيال رکڻ، نشي پتي کان پري رهڻ جهڙيون ڳالهيون سيکاريون وڃن ٿيون.
اها حقيقت آهي ته اڄ جي ماڊرن دور ۾ جڏهن ملائيشيا پئسي ۽ ٽيڪنالاجي ۾ امير ۽ ماڊرن ٿي ويو آهي، هنن وٽ اڄ به اخلاق ۽ سٺين عادتن کي اتم اتاهون سمجهيو وڃي ٿو ۽ انهن ڳالهين کي قدر جي نگاهه سان ڏٺو وڃي ٿو. اڄ به ملائيشيا ۾ وڏن اڳيان سگريٽ پيئڻ کي خراب ڇا ٻڏي مرڻ برابر سمجهيو وڃي ٿو. سج لهڻ وقت، “وقتو مغرب” (سانجهي نماز جو وقت ٿيڻ وارو آهي) چئي مائٽ ٻارن کي گهر اندر سڏين ٿا ۽ نماز پڙهڻ لاءِ چون ٿا. وڏن جي عزت ڪرڻ سيکاريو وڃي ٿو ۽ ٻيون ڪيتريون اخلاقي ڳالهيون آهن جيڪي ملئي ڪلچر، Tradition ۾ شامل آهن ۽ جنهن لاءِ ملئي لفظ ادات (عادت) Adat آهي. ملئي ماڻهن لاءِ اُگاما Ugama ۽ ادات (مذهب ۽ اخلاق) نه رڳو اهم آهن پر برابر برابر آهن. هنن لاءِ ادات کان مٿي ڪا شيءِ ناهي. ملئيءَ ۾ پهاڪو (Prebahasa) مشهور آهي ته:
Biar Mati Anak, Jangan Mati Adat.
يعني ٻار مري ٿو ته مرڻ ڏي پر اباڻي رسم، رواج، اخلاق کي متان ختم ڪيو اٿئي. بيار معنيٰ ڀلي، Let، ماتِي معنيٰ مارڻ، اَنَڪ معنيٰ ٻار، ۽ جَنگن معنيٰ متان، هرگز نه.
ملئي ماڻهو هر صورت ۾ پنهنجا اخلاقي قدر قائم رکڻ چاهي ٿو. اسان وٽ به ان قسم جا پهاڪا جام آهن پر گهڻو ڪري اهي پهاڪن جي حد تائين آهن، جيئن ته: اهو سون ئي گهوريو جيڪو ڪن ڇني.
ڪني آڱر وڍي ڀلي.
ڀلي بک ڀرم جي شال مَ وڃي شان.
ماڻهو پيٽ جو نه پر عزت جو بکيو آهي.
جنهن اخلاق وڃايو ان هر شيءِ وڃائي... وغيره. منهنجن ڏوهٽن کي اسان جپاني نٿي پڙهائڻ چاهي. ان ڪري هنن جي والدين کين ڪجهه سال جپاني پڙهائڻ بعد مئٽرڪ ۽ اي ليول ملائيشيا مان ۽ ڊاڪٽوريٽ لاءِ انگلينڊ موڪليو. منهنجي زال يعني هنن جي ناني اڄ به چوندي آهي ته چڱو جو هنن شروع جا ڪجهه سال جپان جي اسڪولن ۾ گذاريا ڇو جو فضيلت ۽ اخلاق سيکارڻ ۾ جپاني اسڪولن جو جواب ناهي.
جڏهن به آئون جپان هوندو هوس ته کين اسڪول ڇڏي ۽ وٺي اچڻ منهنجي ڊيوٽي هوندي هئي ۽ فرصت ۾ آئون نه فقط سندن اسڪول پر اوسي پاسي جي علائقن جا ٻيا اسڪول به گهمندو رهندو هوس. جپان ۾ ٽي ڪلاس تائين ٻارن کي هڪ ئي سبجيڪٽ سيکاريو وڃي ٿو ۽ اهو آهي “اخلاق” ۽ “ادب”. بقول اسان جي سابق سفير دوست ظفر شيخ جي جيڪو جپان ۾ انهن سالن ۾ هو جن ۾ مون کي جپان جهاز وٺي وڃڻو پوندو هو، ان ٻڌايو ته ،حضرت عليءَ جو قول آهي ته جنهن ۾ ادب ناهي ان ۾ دين ناهي”. جپان وارن کي ان ڳالهه جي سختيءَ سان پوئواري ڪندو ڏسي، ظفر چوندو هو، “يار! سمجهه ۾ نٿو اچي ته جپان وارا حضرت عليءَ کي ڪيئن ٿا سڃاڻن! هڪڙا اسين آهيون جن کي خبر ناهي ڇو علي سائينءَ جو اهو قول اڃان تائين سمجهه ۾ نٿو اچي”.
بهرحال ان تي عمل ڪرڻ جي ذميواري في الحال جپان وارن کنئي آهي. هو هر وقت پنهنجي ملڪ جي ٻارن جي تعليم جو معيار بلند رکڻ جي فڪر ۾ رهن ٿا. هو پڙهيل ڳڙهيل محنتي ۽ ايماندار ماڻهن جي هٿن ۾ درس تدريس جو ڪم ڏين ٿا. هنن جي سوسائٽيءَ ۾ ماستر ماڻهوءَ جي وڏي عزت ڪئي وڃي ٿي. ان بابت آئون ڪيترا دفعا لکي چڪو آهيان ته جپان جي ايئرپورٽ تي پروفيشن پڇڻ تي آئون ڪوشش ڪري ٻڌائيندو آهيان ته آئون ماستر آهيان. پوءِ مون کي لڳندو آهي ڄڻ آئون هن ملڪ جو وزيراعظم آهيان. اهو ئي حال ملائيشيا ۾ آهي. ملا ئيشيا جيتوڻيڪ اسان وانگر ايشيائي ملڪ آهي ۽ اسان جهڙا ئي ماڻهو رهن ٿا پر هن ملڪ جو صدين کان پنهنجي استاد جي عزت ڪرڻ ڪلچر رهيو آهي ۽ آئون اهو به لکي چڪو آهيان ته وزيراعظم مهاتير کان وڌيڪ هن جي والد جي عزت ڪئي وڃي ٿي جو هو اسڪول جو ماستر هو.
بهرحال هي سڀ ڪجهه لکڻ مان منهنجو مطلب اهو آهي ته ٻارن کي ڪوشش ڪري گهرن ۾ ئي رکو. هينئر ته کڻي ڪرونا جهڙي وبا پکڙيل آهي پر ان جي ختم ٿيڻ بعد به ٻارن کي ٻاهر ڇڙواڳ نه ڇڏڻ کپي. بقول منهنجي ملئي دوستن جي، هنن جي سرڪار هنن جي ملڪ ۾ ان قانون تي ان ڪري سختي ڪئي آهي جو ٻارن ۾ خراب عادتون/ خراب ڳالهيون جهٽڻ جي وڌيڪ Tendency آهي. اڄ ڪلهه انٽرنيٽ ۽ سمارٽ فون جي دور ۾ هنن کي ڪڏهن به گهر کان ٻاهر ٻين ٻارن حوالي نه ڪجي. هو چند منٽن ۾ ٻين کان بريون عادتونسکي سگهن ٿا.
هتي هڪ مثال ڏيڻ بي محل نه ٿيندو جنهن مان منهنجا پڙهندڙ سبق حاصل ڪري سگهن ٿا، هو سوچ ويچار ڪري سگهن ٿا. سال ٻه اڳ مون کي سنڌ جي هڪ ماءُ جو فون آيو. هن پنهنجو نالو/ ذات ۽ شهر جو نالو جتان هوءَ فون ڪري رهي هئي نٿي ٻڌائڻ چاهيو. جيتوڻيڪ بعد ۾ اهي به ٻڌائين جن جي لکڻ جي هتي ڪا ضرورت ناهي جو هن قسم جو حادثو ڪنهن به ماءُ سان ٿي سگهي ٿو ۽ ڪيترن سان ٿيو به هوندو جو اسان وٽ بداخلاقيءَ جو گراف ڏينهون ڏينهن وڌي رهيو آهي. هن مثال مان گهٽ ۾ گهٽ اسان جا والدين خبردار رهي سگهن ٿا ۽ پنهنجي اولاد تي سنجيدگيءَ سان نظر رکي سگهن ٿا. هونءَ به چوندا آهن ته ٻار جي خراب ٿيڻ خبر جي سندس مائٽ کي آخر ۾ ئي پوي ٿي.
هن عورت ٻڌايو ته هو پهرين پنهنجي ڳوٺ ۾ رهندا هئا. سندس مڙس جيتوڻيڪ ٽيچر هو پر هن ٻارن تي نظر نٿي رکي ۽ نه هن ئي کي ڌيان ۾ ٿي آيو. “اسان اهو ئي سمجهيو ٿي ته اسان جا ٻار سڌريل آهن ۽ وڏا ٿي تعليم ۾ نالو پيدا ڪندا ۽ سٺيون نوڪريون حاصل ڪندا”.
هن ٻڌايو ته سنڌ جي ڳوٺن جو اڄڪلهه اخلاقي ماحول خراب ٿي چڪو آهي. اسان جي ڌيان نه رکڻ ڪري اسانجو وڏو پٽ پاڙي جي ٻارن جي صحبت ۾ رهي گهٽڪي، سگريٽ ۽ نشي جو عادي ٿي پيو. “اسان کي تڏهن خبر پئي جڏهن اسان محسوس ڪيو ته گهر جي خرچ جي پئسن ۾ ٻئي ٽئي ڏينهن کوٽ پئي ٿئي ۽ پيرو کنيوسين ته اسان جو لاڏلو پٽ ئي چور نڪتو جنهن کي پنهنجي ۽ پنهنجي دوستن جي نشي ۽ جوئا لاءِ پئسو ٿي کتو”. ماءُ ٻڌايو.
“ان بعد مون مڙس تي زور آندو ته اسان کي ڳوٺ ۾ نه رهڻ کپي. تنهن آخر ته ڳالهه مڃي ۽ اسان لڏي ضلعي واري شهر ۾ اچي رهياسين جتي جو ماحول هر خيال کان صاف سٿرو ٿي لڳو.
”پوءِ ڀلا هاڻ ته توهان جو پٽ سٺي طرح پڙهي رهيو آهي يا نه؟” مون پڇيو، جنهن تي هوءَ اوڇنگارون ڏئي روئڻ لڳي. ڪا دير ته سڏڪا ڀريندي رهي آخر هن چيو: “اسان جي ڪا قسمت خراب ٿي لڳي. اسان جي لڏي اچڻ تي مڙس ڳوٺ واري گهر ۾ ئي رهي پيو جو هن جي نوڪري اتي جي اسڪول ۾ هئي. ٻارن جي تعليم خاطر آئون ٻارن: ٽن پٽن ٻن ڌيئن کي وٺي هن شهر ۾ آيس، جتي جي پاڙي اوڙي جو ماحول ڳوٺ کان بهتر ٿي لڳو. شام جو هڪ ٻه ٻار ٽيوشن لاءِ به ويندو هو. کيڏڻ لاءِ به اتي ئي گهٽيءَ جي ٻارن سان هوندا هئا”.
“اهو ته پاڻ سٺو ٿيو”. مون چيو.
“نه. منهنجي قسمت ڪا خراب هئي جو منهنجي لاءِ سٺو نه ٿيو”. هوءَ هڪ دفعو وري سڏڪا ڀري روئڻ لڳي. ان بعد هن ٻڌايو ته هن جي وڏي پٽ جنهن ۾ نشي جي عادت گهر ڪري وئي هئي، ان کي هن نئين شهر جي نئين پاڙي ۾ هڪ اهڙو ساٿي ملي ويو جنهن نه رڳو هن کي پر هنجي باقي ٻن پٽن کي به چرس ۽ شراب پيئڻ جي عادت وجهي ڇڏي جنهن جي ماءُ کي شروع ۾ خبر نه پيئي ۽ نشو حاصل ڪرڻ لاءِ هو نه فقط ماءُ جون پر پاڙي وارن جي به چوري ڪرڻ لڳا. ڪجهه چوڻ تي هو ماءُ کي به گاريون ڏيڻ لڳا. هوءَ مون کان ڪنهن اداري جو پڇڻ لڳي جيڪو ان جو حل ڳولي سگهي جيتوڻيڪ هن اهو به ٻڌايو ته هو ڪنهن مولوي يا ڊاڪٽر کان نصيحت ته ڇا پر ملڻ لاءِ به تيار نه آهن. هن ٻڌايو ته هن جا ٻه وڏا پٽ ان وقت، جڏهن هن مون کي فون ڪيو هو چوري ۽ هٿيار رکڻ جي ڏوهه ۾ جيل جي سزا ڪاٽي رهيا آهن. ننڍو پٽ جيڪو گهر ۾ هن وٽ آهي ان لاءِ به ٻڌائين ته اهو به نشي جو سخت عادي ٿي چڪو آهي.... وغيره.
پڙهندڙ پاڻ اندازو لڳائيسگهن ٿا ته اسان وٽ ڪهڙو ماحول آهي! اسان وٽ ڇا دنيا جي ٻين ملڪن ۾ به اهي پراڻا اخلاق ۽ قدر نه رهيا آهن. ٻار جتي به رهن ٿا هو اڄ جي خطرناڪ ماحول ۾ exposed رهن ٿا جنهن لاءِ والدين کي- خاص ڪري ماءُ کي monitoring ڪرڻ کپي جيئن هو خراب سنگت ۾ نه ڦاسن ۽ بقول ملائيشيا ۽ جپان وارن جي، باٽم لائين اهائي هئڻ کپي ته ٻارن کي اڪيلو گهر کان ٻاهر هرگز نه ڪڍجي. گهر ۾ به جي هنن جي هٿن ۾ سمارٽ فون، لئپ ٽاپ يا آءِ پئڊ جهڙي شيءِ آهي ته ماءُ يا پيءُ کي هنن جي ڀرسان وهڻ کپي جو آڱرين جي معمولي چرپر هنن کي اهڙين ويب سائيٽن تي پهچائي سگهي ٿي جيڪي هنن جي اخلاق لاءِ هاڃيڪار ثابت ٿي سگهن ٿيون.