مُهاڳ
نواز خان زئور سان منهجي شخصي ملاقات ڪا هڪ اڌ دفعو ٿي هوندي پر هو جتي به ملندو يا فون تي ڳالهائيندو ته ايئن لڳندو آهي ته اسان هڪٻئي جي گھڻو ويجھي آهيون. هونئن به اسان ليکڪن جو به هڪ ڪٽنب آهي؛ ان ڪري پاڻ ۾ هڪ قسم جو سٻنڌ هر وقت موجود رهي ٿو.
ڪجھه ڏينهن اڳ مون نواز خان زئور جو پائيلو ڪوئلهو جو ترجمو ڪيل ناول “يارنهن منٽ“ پڙهيو هو. انگريزيءَ ۾ ته اهو ڪتاب منهنجو اڳ ۾ پڙهيل هو پر جڏهن مون هي ترجمو پڙهيو مون کي لڳو ته نواز ان سان انصاف ڪيو آهي. مون وٽ سندس نمبر نه هجڻ ڪري مون ڪتاب جي پبلشر انعام عباسيءَ کان سندس نمبر گھريو هو ۽ پوءِ مون ساڻس ڳالهائي سندس ٻوليءَ جي تعريف ڪئي هئي. ان ترجمي مان ئي ظاهر هو ته نواز شاعر آهي، هو نفيس احساسن کي سمجھي، انهن کي پوءِ لفظن جو روپ ڏئي ٿو.
ڪجهه ڏينهن اڳ ، شايد عيد کان ٻه ٽي ڏينهن اڳ نواز خان زئور مون کي فون ڪئي ته هن ناول لکيو آهي. جنهن تي ڪجھه لکي ڏيڻ لاءِ چيائين. مون کيس ان وقت ئي چيو هو ته عيد جي ڪري ۽ عيد کانپوءِ سنڌي ڪهاڻي جي هڪ صديءَ جي سلسلي ۾ لاڙڪاڻي ۾ سيمينار جي ڪري مان شايد جلد لکي نه سگھان. پر هن حجت سان ۽ مون کي ٿورڙو موقعو ڏيندي چيو ته انهن مصروفيتن دوران پڙهي ان کان پوءِ ڪجھه ڏينهن ۾ کيس لکي ڏيان. هن مون کي پنهنجو ناول ايِ ميل ڪيو.
جيئن ئي ناول مليو ته مان سرسري طرح ان جا ڪجهه صفحا ڏٺا، پر پڙهڻ سان اهو محسوس ٿيو ته هي ناول سرسري طرح پڙهڻ جهڙو ناهي پر ان لاءِ ان کي تفصيل ۽ دلجمعي سان پڙهڻ گھرجي.
عيد جي موڪلن ۾ پنهنجي لاڙڪاڻي واري گھر ۾ نم جي وڻ هيٺيان رکيل کٽ تي ليٽي، بلبلن جي لات، ڪٻرين جو گوڙ ٻڌندي، پاڙيسريءَ جي مور جي ٽور ڏسندي ( اهو مور گھڻو ڪري مون وارو گھر خالي هجڻ ڪري ان ۾ ئي رهندو آهي)، مون نوازخان زئور جو لکيل ناول “ جوبن ٻه ٽي ڏينهنڙا” پڙهڻ شروع ڪيو. حقيقت اها آهي ته ناول جو نالو يا موضوع ايڏو تُز آهي جو ان سان ئي خبر پئجي وڃي ٿي ته ان ڪتاب اندر ڇا هوندو ۽ وري شروع ۾ ئي شاهه عبدللطيف ڀٽائي ۽ شيخ اياز جي ڪلام مان پوري ريت اندازو ٿي وڃي ٿو. ناول جو نالو به شيخ اياز جي شاعريءَ مان چونڊيون ويو آهي:
تِتر تيز اڏار، جوڀن ٻه ٽي ڏينهڙا.
مُنڌ! نڀائِن ڪونه ٿا، ڪنهن سان ڪارا وار.
متان ڦول ڇڻي وڃن، ڏيئي مُند ميار!
اچ رنڱي وٺ هٿڙا، نائي مينديءَ ڏار.
(شيخ اياز)
مون ناول پڙهڻ شروع ڪيو ته پڙهندو ئي ويس. مان سمجھان ٿو ته اها ليکڪ جي خوبي چئجي جو پڙهندڙ جڏهن به پڙهڻ شروع ڪري ته پوءِ هو ان ڪتاب جي حوالي ٿي وڃي، ڪردارن جي اٿ ويهه جو اکين ڏٺو شاهد ٿي وڃي، هنن جي ڳوڙهن جي لوڻياٺ کي محسوس ڪري سگھي، ته هنن جي کلڻ ۽ خوش ٿيڻ سان پڙهندڙ جي اندر ۾ به چڻنگائي تيليون ٻرڻ شروع ٿين.
ناول جي ڪهاڻي ته ٻن ڪردارن سانوڻ ۽ ڪنول جي چوڌاري ڦري ٿي پر ڏٺو وڃي ته اصل مُک ڪردار ڪنول ئي آهي. ڪهاڻي جي شروعات ٽيليفون جي گھنٽي سان ٿئي ٿي، جيڪا اصل ۾ شروعات آهي ٻن نوجوان دلين جي پاڻ ۾ پيار جي پيچ ۾ پلئه اٽڪائڻ جي. پيار يا عشق اهڙو جذبو آهي جنهن تي هر دؤر ۾ هزارين ليکڪن لکيو آهي. پر تڏهن به ايئن لڳندو آهي ته هر پيار ڪهاڻي هڪ نئين ڪهاڻي آهي. هونئن به پيار ۾ جيڪي ماڻا، چاهتون، رنجشون ٿين ٿيون، اهي هر قصي ۾ مختلف ٿين ٿيون.
ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته نوازخان زئور، پنهنجي ناول کي تمام سهڻي نموني نڀايو آهي. ٻولي به تمام سهڻي يا ايئن چئجي ته شآعراڻا ٿيل آهي، جيئن شروعات جي صفحن ۾ ئي ٽيليفون جي گھنٽي جي وڄڻ کي ٻُرڻ ڪري لکيو آهي“... گهنٽي لاڳيتي ٻُري رهي آهي.... ٽِر.....ٽرِ.... ٽِر.....ٽر...” يا وري هڪ هنڌ لکي ٿو: “سانوڻ کي جملي ۾ مرڪ جي خوشبو محسوس ٿي.” هاڻي اهڙا لفظ اهو ماڻهو لکي سگھي ٿو جيڪو پاڻ عاشق هجي ۽ ٻئي جي نفيس احساسن کي سمجھي سگھندو هجي.
ڪنهن به ماڻهوءَ کي جيڪڏهن ڪنهن سان پيار ٿي ويندو آهي يا پيار جي شروعات ٿيندي آهي ته اهي ئي ماڳ مڪان، اهي ئي آسپاس واريون شيون، موسمون تبديل ٿي وينديون آهن. هڪ نئون رنگ انهن کي پيارو بڻائي وجھندو آهي. آسمان جو رنگ خوشبو ڏيڻ لڳندو آهي ته تيز اس به ڪنهن جي ڪجل ڀريل اک جي ڏِک ڏيندي آهي، هروڀرو به فضائن ۾ خوشبو ۽ رنگ ڦهلجڻ شروع ٿي ويندا آهن. اهڙي ريت ئي نواز خان زئور پنهنجي ناول “جوڀن به ٽي ڏينهنڙا” ۾ ڪنول ۽ سانوڻ جو پاڻ ۾ پيار ٿي وڃڻ يا پيار جي چڻنگ دکڻ کانپوءِ سانوڻ جي اهڙي ڪيفيت کي هينئن بيان ڪري ٿو:
“هيءَ اُها ئي دري هئي، جنهن مان رات اتر جي هوا رومڙ ڪري اندر آئي هئي ۽ سندس بت مان سيسڙاٽ نڪري ويا هئا. هينئر انهي ساڳي دري مان روپهري اُس اندر اچي رهي هئي. اُس- جنهن ۾ ڪنهن ڪنواري جسم جهڙي جادو ڀري گرمائش هئي- سندس لڱن کي ڏاڍي پيار سان ڇهيو. هن کي اهو سڀ ڪجهه روزاني کان وڌيڪ ڀلو لڳو. اُتي بيٺي بيٺي ئي راتوڪيون ڳالهڙيون سندس هينئڙي تي هُري آيون. مرڪ سندس چپن تي هٿڙا ڦيريا ۽ سرهائي جي آڱرين سندس دل ۾ ڪتڪتايون ڪڍيون. هن جو اندر وڻندڙ احساسن جو هندورو ٿي ويو.”
مون پنهنجي ڪنهن ڪهاڻي ۾ لکيو آهي ته ڪو به شخص چاهي اهو مرد هجي يا عورت هجي، جيڪڏهن پنهنجي مدار( Orbit) مان نڪري ٿو وڃي ته پوءِ هن کي وري ڪٿي سڪون، ترتيب نه ٿي ملي. هن ناول جي مُک ڪردار ڪنول جو به اهو حال آهي، هوءَ جڏهن پنهنجي پهرئين چاهيندڙ آڪاش جي محبت کي موٽ نه ٿي ڏئي سگھي ۽ هو حادثي ۾ مري وڃي ٿو ته پوءِ هڪ احساس هر وقت ڪنول کي آڪاش سان ڪيل زيادتيءَ جو احساس ڏياريندو رهي ٿو. جلد ئي سندس شادي هڪ وڏي عمر، پر وڏي پئسي واري ماڻهوءَ سان ٿئي ٿي. جيڪو به ڪجھه وقت ته سندس زندگيءَ کي ڪي رنگ ڏئي ٿو پر هو به بيماري وگھي مري وڃي ٿو ته پوءِ ڪنول هن ڀريل جهان ۾ سڀ ڪجھه هوندي به اڪيلي آهي ۽ اهائي اڪيلائي رانگ نمبر جي صورت ۾ يا ڌُڪي تي ڦيرايل نمبر تي سانوڻ سان ڳالهائن جي صورت پيدا ڪري ٿي، جيڪا هنن کي ويجھو وٺي وڃي ٿي. پر ان رشتي ۾ به هو سانوڻ سان شادي ڪرڻ کي لنوائي ٿي ته وري هڪ ڪيس جي بهاني هوءَ هڪ وڪيل ڪانڊيري جي ويجھو ٿئي ٿي، ان کان علاوه به ڪي ٻيا مرد سندس زندگي ۾ داخل ٿين ٿا، پر هو جڏهن زندگي جي رڻ ۾ اڪيلائين جا ڊگھا پنڌ ڪندي ٿڪجي پئي ٿي ۽ اهو احساس کيس ٿئي ٿو ته زندگي تتر تيز اڏار آهي ته کيس وري اهو سانوڻ ياد اچي ٿو جنهن کي پاڻ ئي جواب ڏنو هيائين. پر ڪنهن جو به پنهنجي مدار مان نڪرڻ کان پوءِ وري واپس ان ۾ اچڻ ڏاڍو ڏکيو آهي.
نواز خان، جي هن ناول ۾ انيڪ خوبيون آهن پر ڪن ڪن هنڌن تي اردو ٻوليءَ جا لفظ يا وري ڪنهن هنڌ غير ضروري طور تي بحث ٿيل آهي؛ جيئن اڪيلائي جي باري ۾ ٻه ٽي صفحا لکيل آهن. جڏهن ته اهي ئي لفظ، اهي ئي خيال هو پنهنجن ڪردارن جي واتان چورائي ها ته پڙهندڙن تي اڃا سهڻي نموني اثر انداز ٿين ها.
پر گھڻائي اهڙن لفظن يا جملن يا خيالن جي آهي جيڪي پڙهندڙ تي پنهنجي جڪڙ مضبوط ڪن ٿا. جيئن:
“...هيءَ چار چؤنڪ ڳالهڙيون به ڪيڏي نه عجيب شئي آهن! عورت جي آواز ۾ اها ڪهڙي ڪشش آهي، اها ڪهڙي ڇڪ آهي، اهو ڪهڙو جادو آهي، جيڪو هنن چار چؤنڪ ڳالهڙين کي جڳمڳ جڳمڳ جرڪايو ٿو ڇڏي؟ ”
”آڪاش جو پورو وجود ڪنول جي مغروري هيٺان چيڀاٽجي ويو هو. هن وڏي بيدردي سان کيس رد ڪيو هو. سندس محبت کي نهايت بيرحمي سان ڌڪاريو هو. آڪاش جي دل جي ڌرتي ڌٻي وئي هئي. ”
“ .... مڌ مکا مِڙندا آهن ۽ هرڪو اتان قُوتُ قرار ۽ جيئندان ماڻيندو آهي. پر ڄر تي رڳي پتنگ اچي لهندا آهن ۽ پاڻ واريندي ڄڀيءَ ۾ ڄرڪي ويندا آهن.”
“جواني جي پهرين پلن ۾ عورت هڪ خواب هوندي آهي. هن جو اٿڻ ويهڻ، گھمڻ ڦرڻ، هلڻ چلڻ، ملڻ جلڻ ۽ سوچڻ ڪَرڻ سڀ خواب هوندو آهي. هن جو پورو وجود هڪڙو خواب هوندو آهي. اهڙو خواب، جنهن ۾ زندگي ڌڙڪندي آهي ۽ محبت ساهه کڻندي آهي.”
“گهڻي دولت ۽ گهڻي غربت- ٻيئي براين، بڇڙائين، اوڳڻن ۽ ڏوهن کي جنم ڏين ٿيون. معاشري ۾ ٻنهي جي وچ ۾ جيتري وڏي وٿي هوندي، معاشرو اوترو وڌيڪ زوال جو شڪار هوندو“
“عورت جي سونهن جا انيڪ روپ آهن ۽ هر روپ کي پنهنجي سونهن آهي. سونهن، جيڪا اپار آهي، لامحدود آهي، جنهن جو ڪو به ڇيهه ڪونهي- ۽ سونهن جو سڀ کان وڻندڙ ۽ دلڪش روپ عورت آهي”
مختصر طور تي ايئن چئجي ته هيءَ هڪ شاعر جو، شاعراڻي دل ۽ مزاج سان لکيل هڪڙو تمام سهڻو ناول آهي.
اسحاق انصاري
15 آڪٽوبر 2014ع
ڪراچي سنڌ.