(21)
اداسي ۽ اڪيلائي جي اونداهي ۾ هٿوراڙيون هڻندي اوچتو ۽ غيرارادي طور تي سندس تصور جي تيلي دکي، جنهن سان روشني جي هڪڙي لاٽ جرڪي پيئي. انهي لاٽ ۾ وک وک کڻندي هوءَ ماضي جي ڏورانهين ماٿري ۾ پهچي ويئي.
سانوڻ هن جي ضد آڏو هارائي ويو هو. انهي ڪري ڪاوڙجي هليو ويو هو. ڪنول کي يقين هو ته هو ضرور رابطو ڪندو، ضرور موٽي ايندو. پر هو نه آيو. ڪڏهن ڪڏهن ويندڙ هميشه لاءِ هليا ويندا آهن؛ اهي وري ڪڏهن به موٽي واپس نه ايندا آهن. ڪنول جي انتظار جو پڻ ڪوبه نتيجو ڪونه نڪتو. هو نه آيو. ۽ اجائي هٺ؛ نه هِن ڀيري هٺ نه؛ اٿاهه ڏک ڪنول کي به اها موڪل نه ڏني ته هوءَ پاڻ ئي ٽٽل رابطو بحال ڪري. هوءَ سوچي وري رڪجي ٿي وئي. محبت ۽ ڏک، اميد ۽ ياس ۾ ٻڏندي ترندي هوءَ اداسي ۽ مايوسي جي تري ۾ وڃي ڪِري. سندس بيچينين کي ڪوبه چين هو. سڪون زندگي مان موڪلائي ويو هئس. سندس سک ڦٽي پيو هو. ڏک جو ساگر سندس من ۾ ڇوليون هڻڻ لڳو. نيڻين ننڍڙي وِهه ٿي وئي هئس ۽ اجهامي ٻرڻ واري ڪيفيت سندس ساري سرير کي ساڙي رهي هئي. هوءَ چکيا تي جلي رهي هئي ۽ سانوڻ جو ڪوبه اتو پتو ڪونه هو. نه همير، نه صبا، نه سانوڻ- ڪير به ته ڪونه هو. هن ڀرئي ترئي جڳ ۾ هوءَ اڪيلي هئي.
هن سانوڻ سان شادي کان انڪار ته ضرور ڪيو هو، پر سندس دل جو راڻو ته پوءِ به اهو ئي هو. ان کان پري هن جي ڪيئن ٿي سري سگهي؟ هن ايئن ٿورئيِ چاهيو هو، جيئن سانوڻ هن سان ڪري رهيو هو. هن پنهنجي دل جي ديوتا تي سندس محبت جي ديول جا دروازا بند ٿورئي ڪيا هئا، جو هو کيس ايئن ڇڏي ڪاوڙجي هليو ويو هو. هِن ته ساڻس ياڄمار نڀائڻ ٿي گھريو. مَحبت کان وڏو تعلق، وڏو سنڱ ڪو ٻيو آهي ڇا!؟ سندس ڳلن تان ڳوڙها ٽهه ٽهه ڪري ٽمڻ لڳا.
ڏک جي انهن عذابناڪ گهڙين ۾ ڪانڊيرو ئي هو، جيڪو سندس سهارو بڻيو. هن سندس ڳلن تان ڳوڙها اگھڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ سندس دلجوئي ڪئي.
“زندگي جو بار ڪڏهن ڪڏهن اڪيلي سر ئي کڻڻو پوندو آهي. جن ۾ ساٿ ۽ سهاري جي اميد هوندي آهي، اهي آزمائشن جي گهڙين ۾ اڪيلو ڇڏي هليا ويندا آهن. ويندڙن جوڏک نه ڪبو آهي، انهن لاءِ ڳوڙها نه ڳاڙبا آهن. هو ويا، هاڻي ڇڏيونِ، وساريونِ. پاڻ سنڀاليو، پاڻ کي ڪنهن بيوفا لاءِ تباهه نه ڪريو.” ڪانڊيري اڻ سڌي انداز ۾ سانوڻ جي گلا ڪندي ڪنول کي دلاسي ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي.
“آئون پاڻ کي پاڻ تباهه نه پئي ڪريان. پر هن دل کي ڇا ڪريان. هيءَ دل محبت هٿان مجبور آهي.” ڪنول جواب ڏنو. “۽ سڌي يا اڻ سڌي طرح توکي سانوڻ جي گلا ڪرڻ جو ڪو حق ڪونهي. هو بيوفا ناهي.”
“محبت ماڻهو کي تباهه نه ڪندي آهي، ماڻهو محبت کي تباهه ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو آهي، نتيجي ۾ پاڻ به تباهه ٿيندو آهي. توهان کي محبت ڏانهن رويو بدلائڻ گهرجي.”
“محبت تي ڪنهن جو وس نه هلندو آهي.”
“آئون محبت جي نه، رويي جي ڳالهه پيو ڪريان. محبت ڏانهن روايتي رويو اختيار ڪرڻ نه گهرجي.”
“تون روايتي رويو ڇا کي ٿو چئين؟”
“روايتي رويو- مايون ويچاريون روئڻ پٽڻ شروع ڪريون ڇڏين. لڙڪ پيا لڙندا اٿن، سنگهه پئي وهندي اٿن، ۽ مرد ويچارا- اهي وري وار وکريل، ڏاڙهي وڌيل، اکيون رُکيون، ٻيو ته ٺهيو اکين مان پِچون به نه ڪڍندا، ٻوٿڙو ڀيلو لڳو پيو هوندن. اهو آهي روايتي رويو.” ڪانڊيري مزاحيا انداز ۾ کلندي وضاحت ڪئي.
“اڇا، توهان وڪيلاڻا جوهر پيا ڏيکاريو. دليلبازي شروع ٿي وئي. محترم! هيءَ عدالت ناهي”. ڪنول مرڪندي جواب ڏنو.
“دل سڀ کان وڏي عدالت آهي.”
“پوءِ ڀلا ڪا ضمانت جي درخواست داخل ڪرايو.” ڪنول مزاح جي ڪيفيت ۾ هئي،
“افسوس، ٻئي هر ڪيس ۾ ضمانت ٿيو وڃي، پر محبت ۾ ضمانت نه ٿيندي آهي، هن ڪيس ۾ ماڻهو يا بري ٿيندو آهي يا وري سزا کائيندو آهي؛ ڪو وچيون رستو ناهي.”
“پوءِ هي سڄي ساري دليلبازي ڇا جي لاءِ هئي!؟”
“آئون پنهنجي سٺيءَ دوستِ کي بچائڻ ٿو گهران.”
“مون کي ڪير کائي ڪونه ٿو وڃي، جو مون کي بچائڻ ٿو گهرين.”
“محبت جي غم کان بچائڻ ٿو گهران.” هن ڪنول جي نازڪ ۽ خوبصورت هٿ کي پنهنجن هٿن ۾ ورتو ۽ ايئن ورتو جيئن وڪيل پنهنجي مؤڪل کان فيءَ جا پئسا وٺندا آهن. اهو پهريون موقعو هو جو هن ڪنول جي هٿن کي پنهنجن هٿن ۾ ورتو هو.
۽ هوريان هوريان ڪانڊيري جي ڳالهين جي سيڪ تي ڪنول جا ڳوڙهاسڪنداويا.
هاڻي سانوڻ تمام گهڻو پري رهجي ويو هو. ڪنول کيس جڏهن به ياد ڪيو ته کيس ڌنڌ وچان ئي ڏسي سگهي.
ڪنول ۽ ڪانڊيرو هڪٻئي جي گهڻو ويجهو اچي ويا ۽ پوءِ ٻنهي کي اهو پتو نه پيو ته اهي ڪيڏي مهل هڪٻئي جي زندگين ۾ داخل ٿي ويا.
وقت انساني خوابن، خيالن ۽ خواهشن کان بي نياز اڳتي وڌندو رهي ٿو. زندگي وقت جي رٿ تي سوار ٿي نوان نوان موڙ مڙندي رهي ٿي. اهي موڙ مڙندي مڙندي ڪنهن موڙ تي محبت حوس جو روپ ڌاري وٺي ٿي. حوس، جنهن جي ڪا به حد ناهي. ۽ پوءِ محبت محبت نه ٿي رهي. محبت ۾ ڪام واسنا ته جائز آهي، جو اها محبت جو ئي حصو آهي، ان جو ئي هڪ روپ آهي. اتي وري به اوليت محبت کي ئي رهي ٿي. پر محبت ۾ حوس جي ڪابه جڳهه ناهي. البت ڪڏهن ڪڏهن حوس ظاهري طور تي محبت جو روپ ڌاري اچي وارد ٿيندو آهي. ماڻهو گهڙيءَ لاءِ دوکو کائي ويندو آهي. جواني جي جوش ۾ هو گهڙي لاءِ انهي وهڪري ۾ وهيو وڃي. يا وري لاڳيتيون محروميون يا وري بيوفائيون- اهي به حوس لاءِ جاءِ پيدا ڪن ٿيون. پر جتي حوس هجي ٿو، اتي محبت نه ٿي هجي. وقتي جوش ڍري ٿيڻ کانپوءِ پتو پئي ٿو ته مار! هِتي ته محبت هئي ئي ڪانه! دل جي ڌرتي هڪ ڀيرو وري اڪيلائي جي جھٽڪي سان ڌٻيو وڃي.
ڪانڊيري سان ڪنول جو موهه ٿورو وقت به جٽاءَ ڪري نه سگهيو. هوءَ جلد ئي منجھانئس ورچي پيئي. هوءَ ڪانڊيري سان رکائي سان پيش اچڻ لڳي. بيوفائي به عورت جي هڪ ادا آهي، جيڪا عورت کي ٽٽڻ کان بچائي ٿي. هوءَ کلندي کلندي ڪانڊيري کان پنهنجا پاند تمام جلد ئي آجا ڪري وئي.
هاڻي هن جي زندگي ۾ مرد جي حيثيت هڪ رانديڪي کان وڌيڪ نه هئي. جنهن مهل گهريو دل وندرائي؛ جنهن مهل چاهيو ان کي ڀڃي ڇڏيو. حسن، غرور ۽ دولت هن جا آزمايل هٿيار هئا. هن جو نشانو خطا ٿيڻ جو سوال ئي پيدا نه ٿي ٿيو.
هُن وقت ۽ زندگي جي مهار کي پنهنجن هٿن ۾ قابو ڪري جهليو. سندس ڄمار ڄڻ هڪ هنڌ ڄمي بيهي رهي. سون جهڙي جواني جرڪندي رهيس.
پر پوءِ الاءِ ڪيئن ۽ ڪهڙي طرح وقت جي مَهريءَ جي مهار هن جي هٿن مان ڇڏائجي وئي. هڪ رات هوءَ ڀرپور ننڊ ڪري صبح سنان پاڻي کان واندي ٿي جيئن هار سينگار لاءِ آهريءَ جي اڳيان اچي ويٺي ته سندس تاڪ لڳي ويا. هن جي چڳن ۾ چاندي پئجي ويئي هئي. وقت جي وٿين مان وهندڙ عمر چغلي کائي رهي هئي ته هاڻي هوءَ سوني نه رهي هئي.
ڍلندڙ عمر عورت لاءِ سڀ کان وڏو عذاب آهي. اڪيلائي ۾ اهو عذاب اڃا به وڌي ويندو آهي. هاڻي هوءَ انهي نئين عذاب سان آشنا ٿي هئي.
هوريان هوريان اڪيلائيون ڪنول جي چوڌاري گهيرو ڪرڻ لڳيون. زندگي جي جنهن رستي تي هوءَ هلي هئي، انهي لحاظ سان آهستي آهستي هن ڪنهن حد تائين اڪيلائين کي منهن ڏيڻ سکي ورتو هو. پر اهي سڀ عارضي اڪيلائيون هيون. انهن ڏينهن ۾ سندس زندگي ۾ ڪنهن نه ڪنهن ساٿ جو ڏيئو ٻرندو رهندو هو. هاڻي اهي هڪ هڪ ٿي اجهامي رهيا هئا.
اڪيلائي اداسي جي سڳي ڀيڻ آهي. اها جتي به ديرو ڄمائي ٿي، اتي اداسي کي به سنبرايو تنبرايو گڏ وٺيو اچي. زندگي جي شام ۾ ته اها وڌيڪ ايذائيندڙ هوندي آهي ۽ عورت کي مرد جي ڀيٽ ۾ اڃا به وڌيڪ ايذائيندي آهي.
هڪڙو وقت هو جڏهن هن اڪيلائي جي انهيءَ عذاب کان تنگ ٿي فون کڙڪائي هئي ۽ پوءِ کيس سانوڻ مليو هو. سانوڻ، جنهن سندس بنجر زندگي کي جل ٿل ڪري ڇڏيو هو. اهو ئي سانوڻ کيس هڪ ڏينهن زندگي جي تتل رڻ ۾ اڪيلو روئندو ڇڏي هليو ويو هو.
سانوڻ کانپوءِ به هن جي زندگي ۾ ڪجھه مرد آيا هئا، پر انهن مان ڪير به سانوڻ جي جاءِ وٺي نه سگھيو هو.
ڌنڌ وانگر ئي سهي، پر سانوڻ کيس هميشه ياد رهيو. هو کيس وسري نه وسريو. هن جي دل هميشه سانوڻ جو مسڪن رهي. ويٺي ويٺي کيس شيخ ايازجي شاعري ياد اچي ويئي:
عشق عقاب پکي پرڏيهي،
جهڙپ ڏئي ٿو جهٽي،
ڪير انهيءَ کان بچي!
ڏاڍو ڏوُر اڏاري ماري،
پر پر ويهي پٽي،
ڪير انهيءَ کان بچي!
ذات نه ڄاڻي،
پات نه پاڙي،
مذهب سارا مَٽي،
ڪير انهيءَ کان بچي!
شعر چپن تي ورجائي ڪنول ٿڌو ساهه ڀريو. اهڙي شاعري سان سانوڻ جون انيڪ يادگيريون سلهاڙيل هيون. سانوڻ کيس سدائين خوبصورت شعر ٻڌائيندو هئو. هوءَ ڌنڌ مان نڪري آئي. هاڻي سڀ ڪجھه کيس چٽو پِٽو ڏسڻ ۾ ٿي آيو.
سانوڻ هليو ويو هو، پر پوءِ به ڄڻ وٽس ئي رهيل هئو. هُو وڃي به نه ويو هئو. هو سندس تصور، يادگيري ۽ محبت جي آڪاس تي هميشه جھُڙ جيئن جھالا ڏيندو ٿي رهيو.
“ڪاش! سانوڻ ايئن نه وڃي ها.”
“پر ان ۾ هُن جو ڪهڙو ڏوهه هو. انڪار ته مون ڪيو هو. ڏوهه ته سڄو منهنجو آهي.” هن کي دل ۾ پيڙا جي لهر اٿندي محسوس ٿي.
سانوڻ کانپوءِ هن جيڪا به زندگي گهاري، اها ڪنهن بي راهه مسافر وانگر هئي؛ جنهن جي نه ڪا واٽ هوندي آهي، نه دڳ، نه منزل. هوءَ ڀوري ڀوري بادلڙي وانگر زندگي جي وسعتن ۾ ڀٽڪندي رهي هئي. هوءَ وساري ويٺي هئي ته جوڀن ٻه ٽي ڏينهڙا آهي. جيتوڻيڪ هوءَ راتڙيون جاڳي هئي، ننڊان نيڻ جهليا هئائين، پيار جي مينديءَ ڏار سان پنهنجا هٿ رڱيا هئائين؛ پر پوءِ به ڪارن وارن ساڻس نڀاءَ نه ڪيو هو. وقت واريءَ مُٺ جيئن هن جي سُرهن هٿن مان ڇڏائجي ويو. تان جو زندگي جي شام لهي آئي؛ ۽ هن جو سمورو سفر ڄڻڪ وئرٿ ويو هو.
ان وئرٿ سفر ۾ رڳي محبت جو ڪو ڇانورو هو، جنهن زندگي جي ذِل ڪاڙهي ۾ مٿس گھڙي پلڪ ڇانوَ ڪئي هئي؛ ڪا عشق ۽ مَحبت جي مينگھه ملهاري هئي، جيڪا مٿس سانوڻيءَ جي سُرهين سانجھين جون برکائون ۽ وسڪارا ٿي وَٺي هئي. اهو سوچي کيس ڀاسيو ته ان وئرٿ ۾ گھڻو ڪجھه سجايو به هو، جنهن سندس تن من کي ڏيئڙا ڏيئڙا ڪري ٻاريو ۽ جرڪايو هو. روشني جي اها جرڪا ڏيندڙ لڪير کيس تصور جي پرن تي ويهاري گھڻو پري کڻي ويئي؛ گھڻو گھڻو گھڻو پري، اُتي جتي سندس سانوڻ هو. سانوڻ، سندس ازلي ابدي محبت.
تصور جي تيلي ٻري ٻري اُجهامي وئي. اڪيلائي ۽ اداسي جي اونداهي اڃا وڌيڪ گهري ٿي وئي.
انهيءَ اونداهيءَ ۾ هڪ ڀيرو وري شيخ اياز جي شاعري اُمالڪ ڪنهن ديپ وانگر ٻري پيئي، ۽ هُن پنهنجي منهن جهونگارڻ شروع ڪيو:
تِتر تيز اڏار، جوڀن ٻه ٽي ڏينهڙا.
مُنڌ! نڀائِن ڪونه ٿا، ڪنهن سان ڪارا وار.
متان ڦول ڇڻي وڃن، ڏيئي مُند ميار!
اچ رنڱي وٺ هٿڙا، نائي مينديءَ ڏار.
ڳائيندي ڳائيندي هوءَ ماٺ ٿي وئي. کيس نِڙيءَ ۾ ڪا ڳنڍ اٽڪندي محسوس ٿي. هُن هٿ وڌائي ميز تان ٿڌي پاڻيءَ جو گلاس کنيو ۽ هڪڙي ڳيت ۾ خالي ڪري ڇڏيائين. ۽ پوءِ صوفي تي ٽيڪ ڏيئي ڪنڌ کي پٺتي ڍرو ڇڏي ڏنائين. ٻه ڳوڙها سندس ڳلن تي جرڪي رهيا هئا. پر اِهي ڳوڙها نه هئا ڄڻڪ حوضِ ڪؤثر هو، جنهن ۾ ڌوپجي هوءَ ٻيهر اڇي اجري ۽ پاڪ ۽ هوا کان هلڪي ٿي پئي هئي.
* * *
25 آڪٽوبر 2007ع
رات جا سوا ٻارنهن وڳا،
سينٽرل جيل حيدرآباد، سنڌ.