ناول نگار پاران : منهنجو پهريون ناول
جيتوڻيڪ ادب ۾ مون پنهنجي جاءِ شاعري جي حوالي سان ئي پيدا ڪئي ۽ منهنجي بنيادي سڃاڻپ به شاعري ئي آهي. پر پوءِ به نثر ڏانهن منهنجو لاڙو شروع کان ئي رهيو. آئون نثر شروع کان ئي لکندو رهيو آهيان. البت ان نثر جو لاڳاپو افسانوي ادب کان وڌيڪ تنقيدي ۽ سياسي ادب سان رهيو آهي. مون نثر لکڻ جو آغاز ننڍڙن نثري ٽُڪرن کان ڪيو ۽ پوءِ اڳيان هلي سياسي مضمون لکيا. گڏوگڏ مختلف ڪتابن ۽ اديبن تي تنقيدي مضمون ۽ مقالا پڻ لکيم. جن مان ڪي مختلف ويهڪن ۽ تقريبن ۾ پڙهيا ويا، ته ڪي محض ڇپرائڻ لاءِ لکيا ويا. منهنجن انهن مضمونن جو وڏو حصو اڄ به محفوظ آهي ۽ ڪنهن مناسب وقت تي ڇپائي پڌرو ڪبو.
ناول سان منهنجو موهه شروع کان ئي رهيو آهي. ان ڪري ورلي ئي ڪو سنڌي ناول يا سنڌيءَ ۾ ترجمو ٿيل ناول هوندو، جيڪو مون نه پڙهيو هجي. البت هاڻي ڪا شئي پڙهڻ يا نه پڙهڻ جو دارومدار معيار تي جڙي ٿو. ٻئي پاسي اڙدوءَ جا سڀ وڏا ناول مطالعي منجھان گذريا اٿم. دنيا جي ٻين ٻولين جا ناول ترجمن وسيلي پڙهي سگھيو آهيان. انگريزي ناول توڙي انگريزي ۾ ترجمو ٿيل ٻين ٻولين جي ناولن جو به چڱو موچارو مطالعو ڪري سگھيو آهيان. ناول اڄ به منهنجي پسنديدا صنف آهي. اهڙي نموني ناول جي صنف هر حوالي سان مون کي هميشه پاڻ ڏانهن ڇڪيندي ئي رهي. ناولن ۾ منهنجي ان دلچسپي جي ڪارڻ ئي سنڌي ٻولي جو ٻهڳڻو ناول نگار سائين حيدر دريا زئور مون کي اڪثر چوندو رهندو هو ته تون اڳيان هلي ناول ضرور لکندين. آئون سندس ان اڳڪٿي تي رڳو مرڪي ماٺ ٿي ويندو هوس.
ادب سان منهنجو پاند ٻالڪ اوستا کان ئي اٽڪيو؛ ۽ انهيءَ جو ڪارڻ بابا سائين ۽ منهنجا پرائمري جا استاد هئا. تن ڏينهن ۾ پرائمري اسڪولن ۾ لائبريريون اڃا سالم هيون ۽ انهن ۾ ادبي ڪتاب موجود هوندا هئا. هاڻي اهو سمورو ذخيرو شايد ئي ڪٿي محفوظ هجي! دوستو وسڪي جو ناول “جوئاري” مون پرائمري اسڪول ۾ پنجين درجي ۾ اسڪول جي لائبريري مان ئي پڙهيو هو. اهڙي ريت سنڌيءَ ۾ ترجمو ٿيل ڪجھه ٻيا ناول پڻ تن ڏينهن ۾ ئي پڙهيا هيم. آئون پنهنجي ٻاراڻي ذهن موجب تن ڏينهن ۾ ئي ناول لکڻ جو سوچيندو هئس.
انهن ڏينهن ۾ ڳوٺن جي ٻاهران کوهه هوندا هئا. کوهن جي پڳ سان گڏ اوڙا به ٺهيل هوندا هئا، انهن اوڙن ۽ حؤضن کي باردين وسيلي کوهه مان پاڻي ڪڍي ڀربو هو ۽ پوءِ مينهون ٻڪريون ۽ ٻيا ڍور ڍڳا انهن منجھان پاڻي پيئندا هئا. صبح توڙي شام ويلي ڇوڪريون توڙي مايون قطارون ڪري انهن کوهن تي اينديون هيون ۽ گھرن لاءِ پاڻي ڀرينديون هيون. اهي کوهه ان زماني ۾ عشق و محبت جي عهد و پئمان ۽ ميل ملاقاتن جو وسيلو پڻ بڻجندا هئا. پاڻيارين جون قطارون شام ويلي ڏاڍيون سهڻيون ۽ من موهيندڙ لڳنديون هيون. کوهه اسان جي ڳوٺ ۾ به هئا. هڪڙو کوهه اسان جي ٻنيءَ ۾ هو، جيڪو منهنجي ڏاڏي حاجي قادر بخش زئور جوڙايو هو. سنڌ ۾ اڄ به ٻنين جي نمبرن ۽ نمبرين جا مختلف نالا آهن. ٻنيءَ جي جنهن نمبر ۾ اهو کوهه هو، ان نمبر جو نالو جھوُٽي وارو نمبر هو، پر ان کي کوهه وارو نمبر به سڏبو هو. کوهه ڏانهن وڃڻ لاءِ جيڪو گس هو، اهو اسان جي کري کان ٽپي ڪجھه اڳيان ٿوري ٽُڪري ۾ سوڙهو ٿي پيچرو ٿي ٿي ويو. هڪ پاسي پاڻي جي کڏ هئي، ٻئي پاسي کٻڙن ۽ ڄارين جو جھنڊ هو. انهن جي وچ مان اهو سوڙهو پيچرو موڙ کائي ٿي نڪتو. سرنهن جي کيت جهڙيون ڦوُهه ڦُلاريل پاڻياريون جڏهن ٻيلهڙا کڻي ان پيچري تان پنڌ پونديون هيون ته اُهو خوبصورت ڏيک منهنجي ٻاراڻي ذهن کي موهي ويندو هو. اسان ٻار کري تي رانديون به کيڏندا هئاسين ته ان پيچري تي ڊوڙون به وجھندا هئاسين. اُهو پيچرو، پاڻياريون ۽ کوهه جو منظر منهنجي ناول جا ڄڻڪ پهريان ڏيک هئا. آئون ٻاراڻي انداز ۾ سوچيندو هوس ته هيرو ڊوڙندو ايندو، ڪنهن الهڙ ڇوڪريءَ سان ان سوڙهي پيچري جي گولائي ۾ ٽڪرائجي ويندو؛ دلا ڀڄندا، پاڻي هاربو، ڪپڙا پسندا، ڊپ ۽ حيا جي لالائي ڳلن تي ڊوڙندي، ۽ پوءِ پريم ڪهاڻي شروع ٿي ويندي؛ ۽ منهنجي ناول جي ڪهاڻي اڳتي وڌندي، نوان موڙ مُڙندي، نوان منظر ٺاهيندي ويندي. پر بدقسمتي يا خوشقسمتي سان ڪنهن به پاڻياري سان اُتي ڪو هيرو نه ٽڪرايو، نه پريم ڪهاڻي شروع ٿي، نڪي ڪو ناول ئي کڄي سگھيو. اُهو کڄڻو ئي ڪونه هو، جو اها عمر ئي ڪانه هئي؛ نه عشق جي، نه لکڻ جي.
هِتي ان سڄي ساري ڊيگھه پٽاڙ جو ڪارڻ رڳو اهو سُجھيو اٿم ته پڙهندڙن سان پنهنجي انهيءَ پسمنظر جو تعارف ڪرايان، جيڪو مون کي ناول ڏانهن ننڍي هوندي کان وٺي اڻيهئي ڇڪيندو رهيو آهي.
جڏهن آئون سنڌ يونيورسٽي ڄامشوري ۾ پڙهندو هوس، تڏهن به اها هوراکورا ٿيندي هيم ته ڪو ناول لکجي. بعد ۾ به اها تمنا رهي. پر پوءِ مون يونيورسٽي جي ڏينهنَ تي ناول لکڻ بدران يونيورسٽي جون يادگيريون لکيون، جيڪي “خماريل هوا، گلابي ڳليون” جي نالي سان ڪتابي شڪل ۾ شايع ٿي چڪيون آهن. اُها الڳ ڳالهه آهي ته ڄامشوري تي آئون ناول ضرور لکندس.
منهنجي زندگي ۾ ڏاڍيون هيٺ مٿانهيون رهيون آهن. انهن هيٺ مٿانهين جي ڪري زندگي جي مختلف تجربن منجھان گذرندو رهيو آهيان. اهڙو ئي هڪ تجربو ٽارچرسيل ۽ جيل جي زندگي آهي. ٽارچرسيل ۾ پين پنو ڪونه هو. تنهن هوندي به يادگيري کان ڪم وٺندي مون شاعري سِرجي ۽ ناول سوچيا. انهن عملن واندڪائي ۽ وقت جي رڃ کي پار ڪرڻ ۾ ڏاڍي سهنجائي پيدا ڪئي. انهن جي ڪري منهنجو ذهن ناڪاري سوچن ۽ وهمن وسوسن مان نڪري تخليقي گس تي هلي پيو. جنهن سان حالتن کي منهن ڏيڻ جي سگھه ملي.
بعد ۾ جڏهن جيل پهتس ته اتي مون جام تخليقي ڪم ڪيو. جنهن جو هڪڙو مظهر هيءَ ناول پڻ آهي. آئون لکيل پنا هر هفتي جيل مان ٻاهر موڪليندو هئس. ٻاهر آيس ته اهي سمورا پنا هڪڙي الڳ فائيل ۾ موجود هئا. ڪئين سال گذري ويا، ورهيه وهامي ويا، پر مون انهن پنن ڏانهن ورائي لنئوڻو ئي نه هنيو. ها، ڪجھه دوستن سان ناول جو ذڪرِ خير ضرور ڪندو رهيس. پر حقيقت هيءَ آهي ته آئون پاڻ ان ٻڏتر ۾ هوس ته هيءَ ناول ڇپائڻ گھرجي به ڪِ نه؟ يا وري ان کي مرڳهين ٽڀاڱوي ناول ڪجي ۽ هيءَ ان جي پهرئين حصي طور ڇپائجي؟ پر پوءِ نيٺ جڏهن مون ان ناول تي نگاهه وڌي ته پتو پيو ته هيءَ پنهنجي جوهر ۾ هڪڙو مڪمل ناول آهي ۽ ان کي الڳ ٿلڳ ئي ڇپائڻ گھرجي. گڏوگڏ اهو به اعتماد ٿيو ته ٻيلي ناول ايترو به وِيل ڪونهي ۽ ان کي هر حال ۾ پڙهندڙن سان ونڊڻ گھرجي. اهو سوچي دوستم حبدار گاڏهي سان هن ناول کي ڪتابي صورت ۾ آڻڻ جي ڳالهه ڪيم ۽ هُن ڪتاب ڇپائڻ جي هامي ڀري. آئون تهه دل سان سندس ٿورائتو آهيان. برادرم آفتاب کوهاري جا به تمام وڏا وڙ، جنهن هن ڪم ۾ هٿ ونڊايو ۽ ان جي ڪمپوزنگ جي ذميواري پنهنجي سر مٿان کنئي. ساڳي ريت آئون سنڌيءَ جي جديد ۽ شاندار ليکڪ جناب اسحاق انصاري جو به شڪرگذار آهيان، جنهن پنهنجي تمام گھڻي مصروفيت جي باوجود منهنجي هجت کي مانُ ڏيندي هن ناول جو مُهاڳ لکڻ قبوليو ۽ تمام جلدي لکي ڏنو. گڏوگڏ ناول جي لاءِ ڪارائتا مشورا پڻ ڏنا.
ناول سان مون ڪيترو نڀاءَ ڪيو آهي، ان جي فني پاسن سان ڪيئن ورتاءَ ڪيو اٿم ۽ ڪردارن سان ڪيتري قدر انصاف ڪري سگھيو آهيان؟ ناول جي ٻولي ڪيئن آهي، ان ۾ ڪيتري خوبصورتي آهي ۽ ان ۾ ڪيتري گهرائي آهي؟ مڪالما ڪيئن آهن ۽ ڪهڙو تاثر ٿا ڇڏين؟ ناول پنهنجي اڻت ۾ ڪيئن ٿو لڳي؟ اهي سڀ سوال نقادن ۽ پڙهندڙن جي حوالي ٿا ڪريون. باقي هِتي آئون رڳي هڪڙي ڳالهه ڪرڻ ٿو چاهيان. مون پنهنجي شاعري جي پهرئين ڪتاب “وِڄون اُتر واءَ” ۾ پنهنجي پاران لکيل ٻن اکرن ۾ لکيو آهي ته “... منهنجي لاءِ اِهو ئي ڪافي آهي ته شاعري منهنجي ٽيِن محبوبا آهي.” آئون چاهيان ٿو ته ناول کي به منهنجي محبوبن ۾ ليکيو وڃي. آئون ناول سان به ايتري ئي محبت ڪريان ٿو، جيتري شاعري سان ڪندو آهيان، جيتري پنهنجي جيئرين جاڳندين محبوبائن سان ڪندو آهيان.
نواز خان زئور
26 آڪٽوبر 2014ع
ميرپور بٺورو، سنڌ.
03003785331
nkzaor@yahoo.com