(4)
اوچتو فون جي گھنٽي وڄڻ لڳي. ساعت کن لاءِ سندس دل ڄڻڪ بيهي رهي. سڀ بيقراريون ٿمجي ويون. اڻتڻ پنڊپهڻ ٿي وئي. اوسيئڙو پورو ٿيو. گھنٽيءَ محبت جو گيت بڻجي گونجندي رهي- ۽ پوءِ هن سٽ ڏيئي فون کڻي ورتي.
“الو!” سانوڻ جو آواز ڏور خلائن مان اڀريو.
“الو!” پريان ڄڻڪ سُرندي جون تارون ڇڙيون.
سانوڻ بي اختيار ٿڌو ساهه ڀريو، جيڪو پريان محسوس ڪيو ويو.
“ڪيئن آهيو؟” ڪنول ڏاڍي ٻاجهه ڀرئي انداز سان پڇيو.
“سي ڪيئن مينڌرا مچن، جي تو سوريءَ چاڙهيون!؟” سانوڻ جواب ۾ شاهه سائين جي بيت جي سٽ پڙهي.
“ميان! اسان اڃا سوري سجائي ئي ڪانهي، توهان توڻِي سان ئي ٿڌا ساهه پيا ڀريو. اسان جڏهن سوري سجائيندا آهيون ته ماڻهو کلندي خوش ٿيندي ان تي چڙهي ويندا آهن ۽ مُڙي ميار به نه ڏيندا آهن.”
“توهان کي ڪهڙي خبر ته انتظار کان وڏي سوري ٻي ٿي نه ٿي سگهي. آئون هيتريون راتيون انتظار جي ٽياس تي ٽنگيل رهيو آهيان. ايڏو انتظار ڪرائبو آهي ڇا!؟”
“سٺيون منزلون انتظارن جي پلصراط تان لنگهڻ کانپوءِ ئي ملنديون آهن، ماڻهو صدين تائين انتظار ڪندا آهن، هي راتيون ته مڙيئي ڪو پل ٻه پل جيتريون مس هونديون. انهن ۾ ئي دلگير ٿي پيا آهيو! ايئن نه ڪريو.” هوءَ ڄڻڪ کيس منٿ ٿي ڪري.
“آ، ها ها، ها.....” سانوڻ وات مان آ ها ها ها جو آواز ڪڍندي ٿڌو ساهه ڀري ٿو. “توهان جي انتظار جو پل به قيامت جهڙو ٿو ڀاسي.”
“ساري بابا! هاڻي توهان سان روز ڳالهائبو. مون کي خبر نه هئي ته توهان کي ايڏو سخت انتظار هوندو. پر هاڻي ايئن نه ٿيندو. ٺيڪ آهي؟” ڪنول سندس دلجوئي ڪئي.
“واعدو!؟”
“ها، بلڪل واعدو. پڪيِ سيِنڌ”.
“Thank You!” سانوڻ خوشي وچان سندس ٿورو مڃيو.
“پر هاڻي ٻڌائي ته توکي ايڏي بيچيني ۽ ايڏو سخت انتظار ڇو ٿيو؟” ڪنول کانئس سڌو پِڌو سوال ڪيو.
“ان رات توسان ڳالهائي، مون کي لڳو ته پاڻ پهريون دفعو نه پيا ڳالهايون. اهو آواز، اهو لهجو، اهي ڳالهڙيون- اهو سڀ ڪجهه ڄڻڪ ڄاتل سڃاتل هجي. ازلي ابدي شناسائي رکندڙ هجي. تون الائي ڇا سمجهندئين؟ شايد مون کي ڪو سودائي سمجهينءَ. ان ڪري جو اهو سڀ ظاهري ڏاڍو عجيب آهي، عقل کان ماورا آهي. ان کي واضح طور سمجهائي نٿو سگهجي. پر اهو سڀ ڪجهه پنهنجو وجود رکي ٿو. انهي سنڱ سياپي جو بلڪل وجود آهي، ۽ جڏهن ماڻهو کي انهي ازلي ابدي سنڱ سياپي جي پروڙ پوي ٿي ته پوءِ هو ان جي ويجهڙائي لاءِ ماندو ٿو ٿئي. اهو سڀ ڪجهه بلڪل فطري عمل آهي.” سانوڻ سڀ ڪجهه يڪساهي چئي ويو.
“مون کي توسان سهمتي آهي. پر جيڪڏهن ان سڀ ڪجهه کي ڪنهن هڪڙي لفظ ۾ سموهڻ جو چئجي ته تون ان لاءِ ڪهڙي لفظ کي چونڊيندين؟” ڪنول سانوڻ کان سوال ڪيو.
ڳالهين ۾ ٻنهي کي اهو پتو نه پيو ته هو ڪيڏي مهل توهان کان وڌي تون تائين پهتا. محبت ۾ “توهان” حجاب آهي ۽ “تون” ويجهڙائي. تون جيڪا آخرڪار هيڪڙائيءَ ۾ تبديل ٿي ويندي آهي.
“اهو ساڳيو سوال جيڪر آئون توکان ڪريان ته تون ڇا چوندئين؟” سانوڻ جواب ڏيڻ بدران الٽو سوال ڪيو.
“اُون...! محبت. آئون سمجهان ٿي ته انهن ڪيفيتن لاءِ محبت ئي موزون لفظ ٿي سگهي ٿو.” هوءَ ٿورڙي توقف کانپوءِ وراڻي ٿي.
“ها، محبت جي ڪيفيتن لاءِ محبت لفظ ئي موزون ٿيندو.” هو ساڻس متفق ٿئي ٿو.
“تنهنجي خيال ۾ محبت ڇا آهي؟”
“محبت لاءِ غالب چيو آهي ته هيءَ اهڙي آڳ آهي جيڪا لڳائي نه لڳندي آهي ۽ اجهائي نه اجهندي آهي.”
“يعني ڪِ اها بي اختيار آهي؟”
“هائو.”
“۽ ڀٽائي سائين ان ڏس ۾ ڇا ٿو چئي؟”
“ڀٽائي سائين سراپا محبت آهي. محبت ئي محبت.”
“پوءِ به ڪا وائي، ڪو بيت، ڪا سِٽ!؟” هوءَ سانوڻ تي زور ٿي ڀري.
“اهڙو آڳهه ڪيِن ٻيو، جهڙيءَ محبت من!!!”
“مون کي ماءِ! مجاز، پِڃاري جيئن پِڃيو!!!”
ڪائنات جون سموريون گهرائيون سانوڻ جي آواز ۾ لهي ٿيون اچن.
“الا!!!” ڪنول کان بي اختيار هلڪي رڙ نڪري ٿي وڃي. “۽ بدنصيب آهن، اهي ماڻهو- جن کي زندگي ۾ محبت نه ٿي ملي.”
“ها. ۽ هوءَ ٻڍڙي.....امڙ ٽريسا به ته ايئن ٿي چئي نه ته... ماڻهن کي اَنُ جو ڏڪار نه پر محبتن جي اڻاٺ ٿي ماري.” سانوڻ سندس ڳالهه جي ڀر جهليندي چيو. “محبت جي اڻاٺ زندگي جو سڀ کان وڏو الميو آهي”
“پر تو ان تي ڪڏهن سوچيو آهي ته ماڻهو کي محبت ڇو نه ٿي ملي؟” هن سانوڻ کان پڇيو.
“ان ڪري جو ماڻهو اول محبت جي نه، پر دولت جي ڳولا ڪندا آهن. هو سمجهندا آهن ته دولت وسيلي هو سڀ ڪجهه حاصل ڪري وٺندا. ان حد تائين جو محبت به ماڻي وٺندا. پر محبت خريدڻ جي شئي ٿورئي آهي. دولت وسيلي جسم خريدي سگھجي ٿو، رات خريدي سگهجي ٿي، ويندي سڄي عمر لاءِ عورت به ڳنهي سگهجي ٿي؛ پر محبت خريد ڪري نه ٿي سگهجي. محبت خريداري کان ماورا آهي. اها جنس توهان کي دنيا جي ڪنهن به بازار ۾ نه ملندي. ان لاءِ توهان کي روح جون ڳليون ووڙڻيون پونديون- ۽ روح جي ڳلين ۾ ملڪيت جي لاءِ ڪو به لنگهه ڪونهي.”
سانوڻ بيخودي ۾ ڳالهائي رهيو هو ۽ پريان ڄڻڪ ڪنول جي دل جي ڦٽن تان ڪڙيون لهي رهيون هيون.
کيس پتو هو ته ماڻهو محبت هارائي، ڪجهه به نه کٽيندو آهي، محبت جي هار هر فتح تي ڀاري هجي ٿي. ڪا به جيت انهيءَ هار جو هاڃو گهٽائي نه سگهندي آهي. ڪا به شئي محبت جو متبادل نه آهي. دل جو جهونا ڳڙهه جهرندو آهي ته ٻيهر ورلي اڏجي سگهندو آهي- سو به ساڳي شڪل صورت ۾ نه. هن به ڪنهنجي دل جو جهوناڳڙهه جهوريو هو. هوءَ ڪيڏي نه ڳهيلي هئي. جر ڦوٽي جي جرڪ تي ڀلجي پيئي هئي ۽ محبت جي ڪنڌيءَ کي ڇڏي ڏنو هئائين. ۽ جڏهن کيس اهو احساس ٿيو هو ته هن ڀيانڪ غلطي ڪئي آهي، تڏهن ڏاڍي دير ٿي وئي هئي؛ وقت جو وهڪرو کيس گهڻو، گهڻو، تمام گهڻو اڳتي وهائي ويو هو ۽ ڪنارو تمام ڏور رهجي ويو هو- ايترو ڏور، جو هاڻي ان کي رڳو تصور جي اک سان ئي ڏسي ٿي سگهي.
سانوڻ گهڙي کن لاءِ چپ ٿيو ته کيس پريان به بلڪل چپ چپات محسوس ٿي. ان ڪري چيائين ته “تون ڪيڏانهن گم ٿي وئي آهين؟”
هُن پاڻ سنڀاليو- “ڪيڏانهن به گم ڪانه ٿي وئي آهيان؛ توکي ڌيان سان پيئي ٻڌان. ڳالهاءِ! تون ڳالهائين ٿو ته ڄڻ سرندي جون تارون وڄڻ ٿيون لڳن. تنهنجي ڳالهين جي سُرن سان دل جي ننگري جاڳي ٿي اُٿي.”
“شايد تون دل سان ٿي ٻڌين. توکي تڏهن ايئن ٿو لڳي. ٻڌندڙ دل سان ٻڌندو آهي ته ڳالهائيندڙ به دل سان ڳالهائيندو آهي- ۽ جڏهن دل ئي ڳالهائي، دل ئي ٻڌي، تڏهن ڳالهين ۾ مطلب جا ڪنوارا کٽڻهار کڙي پوندا آهن ۽ ڳالهين ۾ معنائن جو نرالو نرالو ۽ مٺڙو مٺڙو رس ڀرجي ويندو آهي.”
“تو سويري دولت جي ڳالهه ڪئي. اها به هڪڙي رڪاوٽ آهي. پر پاڻ جنهن معاشري ۾ رهون ٿا، ان ۾ سوين رڪاوٽون آهن، جن سان ٽڪرائجي محبت ٽڪر ٽڪر ٿيو وڃي. هتي وک وک تي بندشون آهن. آخرڪار ماڻهو ڪيڏانهن وڃي؟ ڪٿي نه ڪٿي کيس هٿيار ڦٽا ڪرڻا ئي پون ٿا. ۽ وڇوڙي جو روڳ پالڻو پوي ٿو. هن معاشري ۾ زندگي خود هڪڙو وڏو روڳ آهي.”
“جتي محبتون گناهه هجن، اتي زندگي روڳ نه ٿيندي ته ٻيو ڇا ٿيندي؟ زندگي جنت ته فقط محبت ۾ ٿيندي آهي. محبت مسرتن جي تلاش آهي. ماڻهو خوشين جي جستجو ٿو ڪري - ۽ ان ڳولا ۾ دائمي منزل محبت آهي. محبت خوشين جي تخليق ٿي ڪري- داخلي ۽ خارجي خوشيون. اِتي انسان جي سڄي دنيا ئي بدلجيو وڃي. محبت جي هڪ ساعت به پوري زندگي جي روڳ تي ڀاري آهي. محبت جي هڪ ساعت ۾ به ماڻهو صدين جي سرهائي ماڻيو وڃي؛ ۽ صدين جيڏي زندگي جيئو وڃي. محبت انسان جي تڪميل آهي. انهيءَ ڪري کيس هر حالت ۾ محبت جي حاصلات لاءِ جاکوڙ ڪرڻ گهرجي.”
“محبت آخرڪار آهي ڇا؟” ڪنول ٻيهر پڇيو.
“محبت انسان جي احساساتي ۽ مادي گهرج آهي.” سانوڻ نهايت مختصر جواب ڏنو.
“ان کان اڳتي ؟” ڪنول وري سوال ڪيو.
“محبت انسان جي احساساتي ۽ مادي سگھه آهي، شڪتي آهي.” هن وري به مختصر لفظن ۾ ورندي ڏني.
“مون کي اکرن ۾ نه الجهايو. گهرج ۽ شڪتي؟ ٻيئي الڳ الڳ شيون آهن. هڪڙي ڳالهه ڪريو.” ڪنول هلڪو ٽهڪڙو وکيريندي چيو.
“ها. اها گهرج به آهي، ته ساڳئي وقت شڪتي به آهي. عام طور تي ايئن سمجهيو ويندو آهي ته هر ماڻهو فقط محبت حاصل ڪرڻ چاهيندو آهي، ماڻڻ گهرندو آهي. پر اهو اڌ سچ آهي. سڄو سچ هيءَ آهي ته ماڻهو جتي محبت ماڻڻ چاهيندو آهي، اتي اهو محبت ڏيڻ به گھرندو آهي. جنهن ماڻهو ۾ محبت ڏيڻ جي سگھه نه هوندي، ان ۾ ماڻڻ جي وسعت به نٿي ٿي سگهي. ماڻهو ۾ محبت ڏيڻ ۽ محبت ڪرڻ جي تمنا پهرين پيدا ٿيندي آهي ۽ محبت جي حاصلات جي آرزو پوءِ اڀرندي آهي، ان ڪري محبت ساڳي وقت احساساتي ۽ مادي شڪتي آهي، ته ماڻهو جي احساساتي ۽ مادي گهرج به آهي.”
“تون شايد صحيح ٿو چئين. پر عام حالتن ۾ ماڻهو کي اها خبر نه ٿي پوي. شايد انهي ڪري، جو ماڻهو پنهجين ڪيفيتن کي گهرائي سان سمجهي ڪو نه سگهندو آهي. شايد سمجهڻ به ڪو نه چاهيندو آهي. خير ڇا به هجي؛ عام ماڻهن لاءِ اهو ئي ڪافي آهي ته محبت، محبت آهي.” ڪنول ڪنهن حد تائين هن سان متفق ٿيندي وراڻيو.
پوهه جي ٿڌي رات هنن جي ڳالهين جي سيڪ ۾ سيڪجندي اڳيان رڙهندي ٿي وئي. هنن کي ڳالهائيندي ڄڻڪ ڪيئي يُگ لنگهي ويا. جُڳ جُڳاندڙ ڳالهڙيون کٽي نه ٿي کٽيون. تان جو اڻڄاڻائي، اجنبيت ۽ اڻواقفيت جا سمورا سنڌا ريٽجي ويا ۽ ڳالهڙيون هڪڙي نئين نرالي رشتي جي سانچي ۾ پلٽجي ويون.
*
هاڻي هو روزاني فون تي ڳالهائيندا هئا. ڳالهائيندي ڳالهائيندي هڪٻئي جي ظاهر و باطن کان آگاهه ٿيا، پسندن ناپسندن کان واقفيت حاصل ڪيائون ۽ عادتن اطوارن کان آشنا ٿيا. عورت يا ته مڪمل اعتماد ڪندي آهي يا بنهه نه ڪندي آهي. هن وٽ وچ وارو ڪو به رستو نه هوندو آهي. ۽ جڏهن هوءَ اعتماد ڪندي آهي ته پوءِ اهو ڏاڍو مضبوط ۽ اڻٽٽ هوندو آهي. البت ڪڏهن اها هڪڙي نظر ۾ ئي اعتماد جي بلندي تي پهچي ويندي آهي، ته ڪڏهن سندس اعتماد ڪنهن نئين سلي وانگر هوريان هوريان انگوربو آهي.
سانوڻ تي ڪنول جو ڀروسو به ايئن ئي ٿيو. اهو هڪ سَٽ ۾ نه ٿيو، البت اهو ڏاڍي تيزي سان پروان چڙهيو. ڳالهائيندي ڳالهائيندي اعتماد جو سلو ڦٽو ۽ ڳالهين ئي ڳالهين ۾ جوان ٿي ويو. اعتماد هر رشتي جي جڙ آهي. سو سانوڻ ۽ ڪنول جو رشتو پڻ ڏاڍين گهرائين تائين لهي ويو. ڪنول پنهنجي باري ۾ سانوڻ کي سڀ ڪجهه ٻڌايو. سانوڻ پاڻ بابت ڪنول کان ڪابه ڳالهه ڪانه لڪائي. هو هڪٻئي جي جُڳ جُڳ جا شناسا ٿي ويا. ڪير ٿو چئي ته شناسائي لاءِ پهرين ملڻ ضروري آهي؟ دلين جا نيَم ئي پنهنجا ٿين. دليون ڪڏهن سالن جي رفاقت ۾ به شناسا ٿي نه سگهنديون آهن، ته ڪڏهن ڪنهن هڪڙي لفظ سان ئي صدين جا مفاصلا هڪ ئي سٽ ۾ طئي ڪري وينديون آهن؛ يا ڪو هڪڙو لفظ ئي کين ازلي ابدي ڏور ۾ ٻڌي ڇڏيندو آهي- پوءِ ڀلي سندن وچ ۾ ڪيڏا به مفاصلا ڇو نه هجن. دليون مفاصلن کان ماورا هونديون آهن. اهڙي ريت هو به فاصلن جا سنڌا سيڙها ريٽي ويا هئا ۽ پنهنجي پنهنجي دل جي ڪپر تي بيهي هڪٻئي کي محبت جي نگاهن سان ڏسي رهيا هئا. محبت جي نگاهه اڻ ڏٺي کي ڏسي سگهندي آهي. اڻ ڏٺي کي ڏسڻ جي تانگهه، ڏٺل کي ڏسڻ جي تانگهه کان هزارين ڀيرا وڌيڪ هوندي آهي. انهيءَ تانگهه هنن ٻنهي کي پڻ وڏي هورا کورا ڏيئي ڇڏي هئي. نيٺ هڪڙي ڏينهن سانوڻ ڪنول کان ملڻ جي تقاضا ڪئي ۽ ڪنول کيس ٽارڻ بدران ملڻ جو وقت ڏيئي ڇڏيو. کين ٺيڪ ٻن ڏينهن کانپوءِ ملڻو هو.
* * *