دانشور جامي چانڊيي جو “مرزا قليچ بيگ” تي ليڪچر
تاريخ 2 سيپٽمبر 2014 تي اڱاري جي ڏينهن سنڌ يونيورسٽي جي مرزا قليچ بيگ چيئر پاران اسحاق سميجي جي ميزباني ۾ شمس العلما مرزا قليچ بيگ تي ليڪچر رکرايو ويو، پروگرام جو آغاز ساڍي يارهين وڳي ٿيو، پروگرام جي ڪمپئرنگ ميڊم شازيه پتافي ڪئي، جنهن سڀ کان پهرين آيل معزز مهمانن نصيرمرزا، جاويد اقبال، ڊاڪٽر انور فگار هڪڙي، ڊاڪٽر نواب ڪاڪا ۽ تمام شاگردن ۽ شاگردياڻين کي ڀليڪار چوڻ لاءِ مرزا قليچ بيگ چيئر جي ڊائريڪٽر اسحاق سميجي کي سڏايو، جنهن اچي سڀني مهمانن کي ڀليڪار ڪيو ۽ وڌيڪ پنهنجي آجياڻي تقرير ۾ چيو ته اسان جي مرزا قليچ بيگ چيئر جو مقصد آهي ته اسان مرزا قليچ بيگ جي گهڻ طرفي علمي، ادبي مواد کي سندس نالي سان ٺاهيل ويب سائيٽ تي رکي ان جي مواد کي ڏيهه پرڏيهه تائين پهچائي سگهون ۽ هر مهيني ڪنهن نه ڪنهن موضوع تي ليڪچر ڪرايون ته جيئن شاگردن ۾ علم حاصل ڪرڻ جو چاهه پيدا ٿئي ۽ اُهي محنت ڪري ڪنهن نه ڪنهن اعليٰ درجي تي پهچي پنهنجي ملڪ جو نالو روشن ڪن، ان کان پوءِ شازيه پتافي صاحبه دانشور جامي چانڊيي کي مرزا قليچ بيگ تي ليڪچر ڏيڻ لاءِ گهرايو، جامي چانڊيي هال ۾ ويٺل سڀني ٻڌندڙن کي سلام وارڻ کانپوءِ چيو ته مرزا قليچ بيگ بلڪل اسان وانگر هڪ عام انسان هو، جنهن 7 آڪٽوبر 1853 تي ٽنڊي ٺوڙهي ۾ جنم ورتو، مرزا قليچ بيگ جو تعلق جارجيا واري علائقي سان هو، مرزا قليچ بيگ ڪلاسيڪل ۽ جديد دور جي وچ واري دور ۾ جديد روايتن جو بنياد رکندڙ هو، 1840ع ۾ مرزا قليچ بيگ جو والد صاحب ميرن وٽ رهيو، مرزا قليچ بيگ جا وڏا عيسائي هئا، جن اڳتي هلي اسلام قبول ڪيو، مرزا قليچ بيگ پنهنجي آتم ڪٿا جي ڪتاب جو نالو “سائوپن يا ڪارو پنو” رکيو، هن جي ڪل ڄمار 76 سال رهي، جنهن ۾هن 60 سال ادب کي ڏنا، هو پاڻ شاعر اديب اُن ڪري هو ڇاڪاڻ ته هن جو ڏاڏو فارسي زبان جو شاعر هو، مرزا خاندان ۾ٻه شيون هڪ پينگهو ۽ لائبريري لازمي هوندي هئي، جنهن گهر ۾ لائبريري نه هوندي هئي ته مرزا اُن گهر کي گهر ڪو نه سڏيندا هئا، تنهن ڪري اوهان شاگردن کي گهرجي ته پنهنجي گهرن ۾ لائبريري ضرور ٺاهيو، جن گهرن ۾ لائبريريون هونديون آهن انهن گهرن ۾مرزا قليچ بيگ جهڙا عالم پيدا ٿيندا آهن، مرزا قليچ بيگ مذهبي طور تي تنگ نظر نه هو، هو صوفياڻي مزاج جو مالڪ هو. مرزا قليچ بيگ تمام گهڻيون ٻوليون ڄاڻندو هو. مرزا قليچ بيگ نثر ۾ وڌ کان وڌ ڪم ڪيو، جامي چانڊيي چيو ته ڪڏهن ڪڏهن آئون سوچيندو آهيان ته اسان ڪجهه ڪو نه ڪيو آهي، هن پنهنجي حياتي ۾ 457 ڪتاب لکي واقعي هڪ معجزو ڪري ڏيکاريو آهي، مرزا قليچ بيگ پنهنجي زندگي تمام گهڻا سفر ڪندو هو، هن جو “under the sun”مطلب ته هن سج جي هيٺيان جيڪي به شيون آهن، انهن سڀني تي گهڻي ڀاڱي لکيو آهي، مرزا قليچ بيگ چچ نامي واري ڪتاب کي فارسي مان سنڌي ۽ انگريزي ۾ ترجمو ڪيو، هو هڪ عوامي ماڻهو هو، هوُ هر طبقي جي ماڻهن سان ڪچهريون ڪندو هو، هن پنهنجي انمول زندگي ۾ رڳو 17 ڪتاب ته ٻارن تي لکيا آهن، ڏيارام گدو مل ۽ محمد صديق مسافر هن جا گهرا دوست هئا، ڏيارام گدو مل ۽ محمد صديق مسافر مرزا صاحب جي سنواح حيات تي ڪجهه لکيو آهي، تنهن ڪري اسحاق سميجي کي گذارش آهي ته هو ان ڏس ۾ضرور ڪم ڪري ۽ جلد کان جلد شمس العلماءَ تي لکيل سوانحي عمري وارو ڪتاب هٿ ڪري جيڪو مرزا قليچ بيگ جي دوستن جي پونئيرن وٽ موجود آهي، ياد رهي ته ڏيارام گدو مل ان دور ۾ سوا لک رپيا پنهنجي کيسي مان ڏيئي مرزا قليچ بيگ جا ڪتاب ڇپرايا هئا، اهڙو شاندار مثال اسان وٽ شايد ڪٿي به نه ملي، مرزا قليچ بيگ مضمون نويسي تي شروعاتي طور ڪم ڪري انتها تي پهچايو، شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي رسالي جي پهرين لغت مرزا قليچ بيگ تيار ڪئي، بعد ۾ ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ انهي لغت تي ڪم ڪري 10 جلد ڇپائي بنهه وڏو ڪم ڪيو، سنڌ جي تاريخ جو پهريون ڪتاب چچ نامو آهي، سنڌي ٻوليءَ کي رسم الخط کي نئين سر 1853ع ۾ ملي، جنهن وقت مرزا قليچ بيگ پاڻ ڄاوا. مرزا قليچ بيگ سنڌي ويا ڪرڻ تي به وڏو ڪم ڪيو، ان کان علاوه مرزا قليچ بيگ سنڌي ۾ پهريون سفر نامو “ڏاڙهياري جبل جو سير” لکيو، جامي چانڊيي پنهنجي ليڪچر ۾ چيو ته آئون شاهه صاحب جو رسالو هر وقت پاڻ سان گڏ رکندو آهيان، منهنجا ٻار رومانسا ۽ ٻيا جيڪي هتي هن پروگرام ۾ مون سان گڏ آيا آهن، اُهي مون کان پُڇندا آهن ته بابا اوهان شاهه صاحب جو رسالو ته سئو چڪر پڙهيو آهي، اڃان اوهين رسالي ۾ ڇا ٿا پڙهو؟ جنهن تي مون چيو ته شاهه صاحب جو رسالو پڙهڻ وقت هر ڀيري مون کي نئون لڳندو آهي، تنهن ڪري آئون انهي کي باربار پڙهندو آهيان، آخر ۾ جامي چانڊيي چيو ته سنڌي ادب ۾ بهترين ليکڪ، ترجمي نگار، شاعر ۽ عالم جي حيثيت مڃائيندڙ شمس العلما مرزا قليچ بيگ 1929ع ۾ لاڏاڻو ڪري ويو.
جامي چانڊيي جي تاريخي ليڪچر کانپوءِ سوالن جوابن جو سلسلو شروع ٿيو، جنهن ۾ ڪافي شاگردن سوال ڪيا. جنهن جا جامي چانڊيي شاندار جواب ڏنا، آخر ۾ مون به جامي چانڊيي کان سوال ڪيو، سوال کان اڳ مون پنهنجو تعارف ڪرايو ته منهنجو نالو چيتن ميگهواڙ آهي، سنڌيونيورسٽي جي سنڌي شعبي ۾ ايم پريويس جي پهرين سال ۾ پڙهندو آهيان، منهنجو تعلق سامارو روڊ ضلعي امرڪوٽ سان آهي، اوهان کان منهنجو سوال اهو آهي ته مرزا قليچ بيگ جنهن 457 ڪتاب لکيا، حيدربخش جتوئي جنهن سنڌ لاءِ پنهنجي زندگي سڄي جاکوڙيو، جي ايم سيد جنهن سنڌ جي ماڻهن کي علم ۽ شعور سان گڏ 50 کان مٿي ڪتاب ڏنا، اُهي ڪيڏا نه پنهنجي ڪردار ۾ سادا ۽ عوامي ماڻهو هئا. ان جي نسبت اڄ جو اديب يا شاعر صرف 2 ڪتاب لکي پاڻ کي الائي ڇا ٿو سمجهي جهڙو سج تان ٿي آيو هجي، پنهنجو پاڻ کي تڪبر جي حالت ۾ مڪمل سمجهي ٿو، جيڪڏهن عام ماڻهو ان سان پيار ۽ محبت سان هٿ ملائڻ وڃي ته اُهي هٿ ڏيڻ لاءِ به تيار ناهي، آخر انهي جو سبب ڪهڙو آهي، جو اُهي پاڻ کي ٻين کان معتبر ٿا سمجهن؟ منهنجي سوال تي هال ۾ ويٺل سڀني شاگردن ۽ شاگردياڻين ڀرپور تاڙيون وڄايون، جنهن تي جامي چانڊيي مُسڪرائي جواب ڏنو ته چيتن اسان جو ڏاڏو اسان کي چوندو هو ته لفظ جيڪو علم آهي، انهي۾ 3 اکر آهن، ع ل م انهي ڪري جنهن شخص وٽ “ع” جيترو علم ايندو اهو پنهنجو وات “ع” جيان هرو ڀرو کولي ڳالهائيندو رهندو، جنهن ماڻهو وٽ “ل” جيترو علم ايندو اُهو هميشه “ل” جي شڪل جيان اُڀو تڪبر ۾ رهندو ۽ ٻئي کي هٺ ۽ غرور سبب ڪجهه نه سمجهندو، رڳو پاڻ کي پيو معتبر سمجهندو ۽ جنهن وٽ علم لفظ جي آخر ۾ “م” جيترو علم هوندو اُهو تمام سادو ۽ نوڙت وارو انسان هوندو ڇاڪاڻ ته “م” جي شڪل نياز نوڙت واري آهي، تنهن ڪري جيڪي انا کان آجا عوامي شاعر ۽ اديب هوندا آهن اُهي اصل ۾ آدرشي انسان هوندا آهن، جيئن شاهه صاحب سُر رامڪلي ۾ چيو آهي ته
بابو بيکاري ٿيا، ڀڃي ڇڏيائون ڀاڻ،
نسورو ئي نينهن جو نانگن وٽ نڌاڻ،
سر کنڊ جنين ساڻ، آئون نه جئيندي ان ري
بابو بيکاري ٿيا، اڄ نه آسڻ وٽ
خودي کانئي هليا، پير نه لائي پٽ
هيءَ هيءَ جنين هٽ، آئون نه جيئندي ان ري،
جامي چانڊيي جي انهي لاجواب جواب ٻڌڻ کانپوءِ هال ۾ ويٺل سڀ ماڻهو پنهنجي اندر ۾ گم ٿي ويا ۽ بلڪل محسوس ڪيائون ته انا انسان کي حيوان کان به بدتر بڻائي ٿي، انا ماڻهو کي نٿي سونهين، تنهن ڪري ماڻهن کي گهرجي ته اهي پيار محبت سان هلن پر آڪڙ سان نه هلن، سڀني ٻڌندڙن جامي چانڊيي کي شاندار ليڪچر مهيا ڪرڻ تي ڀرپور داد ڏنو، سڀ پکڙڻ لڳا، دوستن مون کي چيو ته چيتن تنهنجو سوال هن پروگرام جو صفا صدارتي سوال هو، جنهن ۾ سڀني جي دلين جي ترجماني هئي، چڱو ٿيو اهو سوال ڪري تو اسان کي به انا کان بچايو، موسيٰ لاکي، بلاول چانڊيي، آڪاش اعجاز مگسي. وارن منهنجي همت افزائي ڪئي ۽ چيو ته تنهنجو هن پروگرام ۾ هجڻ ضروري هو، تو اهو سوال ڪري ڄڻ ته علم جي خزاني کي چاٻي هنئي، جنهن جي بدلي اسان کي ڄاڻ ملي، منهنجو دوست مهيش ڪمار ميگهواڙ جيڪو فزڪس ڊپارٽمينٽ ۾ پڙهندو آهي ان مون کي چيو ته چيتن يار تون ته صفا محفل کي سوال ڪري لُٽي وئين، ايتري ۾ منهنجي ڪلاس جي دوستن سيد زهرا شاهه پروين اختر عباسي، دادو جي حنا چنا جيڪا پاڻ کي سنجها سڏرائيندي آهي. انهن مون کي جس ڏنو ۽ 2 ايم فل جو شاگردياڻيون رخسانا ميمڻ ۽ شاهده ميمڻ مون کي ايس ايم ايس ڪري داد ڏنو. ته چيتن تو سڀني کان سٺو ۽ معنيٰ خيز سوال ڪيو، جنهن تي اسين تو کي جس ڏيون ٿا، آخر ۾ جاويد اقبال صدارتي تقرير ڪئي، جنهن چيو ته اها اسحاق سميجي جي ڪاوش آهي، اهڙو بهترين پروگرام ڪرايو، اوهان جا ساٿ رهيو ته اهڙا پروگرام هر مهيني ٿيندا رهندا، جنهن جي ذريعي سنڌ جي نوجوانن ۾ شعور وڌندو، آخر ۾ ميڊم شازيه پتافي سڀني جا ٿورا مڃيا، پروگرام جي پُڄاڻي تي اسان جامي چانڊيي سان ملاقات ڪئي، ڪافي دوستن فوٽو ڪڍرايا ۽ آٽوگراف ورتا، مون نصير مرزا کان آٽو گراف ورتو ان مون کي آٽوگراف ۾ لکي ڏنو ته چيتن اوهان سڀني کان بهترين سوال ڪيو، ان ڪري اوهان جڏهن به مون سان ملڻ ايندا ته منهنجي لاءِ اهو اعزاز هوندو، آخر ۾اسين پوائنٽ ۾ چڙهي سڀ دوست پنهنجي گهرن ڏانهن روانا ٿياسين.