مهاڳ
مان جڏهن به ڪلا تي سوچيندو آهيان ته ڄڻ سر جي پاڻيءَ ۾، گلابي ڪنولن جي وچ مان ترندو، ان جي تري ۾ پيل ڳُجھين ولين ۾ پير وچڙائي ويهندو آهيان. مان اُهو سُٽ ڪڏهن به سُلجھائي نه سگھندس. ڪلا منهنجي نظرُن ۾ ڪارونڀار آهي، جنهن کي ڪڏهن به پار ڪري، پري کان انڊلٺ جيان وڪڙ کائي جھُڪيل آڪاش تائين پهچي نه ٿو سگھجي. ڪلا جو ڪارونڀار وسيع ۽ انيڪ گهرو آهي، جيڪو پاڻيءَ سان ته ڪنارن تائين ٽُٻ ڀريو بيٺو آهي، پر ان جو پاڻي چکي به نه ٿو سگھجي.
ساگر ۽ اڻ هوند،
پاڻي پاڻي هر طرف،
پر نه پيئڻ لئه بُوند.
منهنجي چوڻ جو مقصد هرو ڀرو به صرف ايئن نه آهي، ته ڪو ڪلا ڪنهن قدآور هاٿيءَ جي ڪُلهن تي رکيل پالڪي آهي، ۽ هاٿي جنهن کي چاهي پنهنجي طاقتور سُونڍ سان چيلهه کان وٺي ان ۾ ويهاري ۽ لاهي. پر منهنجو اشارو اُن تاس ڏانهن آهي، جيڪا انسان کي سمنڊ ۾ ترندي به محسوس ٿئي ٿي.
هونءَ ته اُهو به صحيح آهي ته بڙ جي پاڙ ۾ بيٺل ٻوڙا ٿوريءَ واءُ تي جھُڪي وڃي بڙ جي پاڙن ۾ پون ۽ بڙ پنهنجي ڊگھائي ۽ بُلنديءَ کي نظر انداز ڪري صرف انهن ٻوڙن جي ڇُهاءَ کي ئي محسوس ڪندو ۽ ڏسندو رهي.
مان گروپ بنديءَ جي سخت مخالف آهيان. مون کي انهن هٿ ٺوڪين اديبن سان سخت اختلاف آهي، جيڪي فن کان وانجھيل هوندا آهن ۽ صرف ڏيٺ ويٺ جي بنيادن تي هڪ ٻئي جي تعريف ڪندا آهن. انهن جي انهن خُودار ۽ ٿوهر جيان هوڏين انسانن تي نظر ئي نه پوندي آهي، جيڪي گرم ريگستان م به لُڪ جو سينو چيريو ڳاٽ بُلند ڪيو بيٺا هوندا آهن. جيتري Diplomacy سنڌي ادب ۾ آهي، ايتري شايد ئي ڪنهن ٻئي ادب ۾ هجي. ڪن ڪن جي زندهه دلي تمام مشهور آهي، پر جڏهن انهن جي ويجھو وڃي ڏسبو ته اهي واقعي ئي نيڪ ۽ اشراف نظر ايندا. هڪ انڌي کي سڙڪ پار ڪرائي، پنهنجو ٽوپ لاهي انتهائي شرميلي مُرڪ سان ان آڏو جھڪندا. ڀلا ٻڌايو ته انڌي آڏو ٽوپ لاهي جھڪڻ مان ڇا مطلب؟
مان آجيان ڪريان ٿو اهڙن اديبن ۽ مُفڪرن جي جيڪي هڪ فنڪار کي ان جي شخصيت کان پاسي رکي صرف ان جي فن تي پرکيندا آهن.
مان بنيادي طرح ڪهاڻيڪار آهيان، پر شاعري منهنجي رڳ رڳ ۾ سمايل آهي.
گھڻا سال اڳ جڏهن لکڻ شروع ڪيو ته اهو سڀ پنهنجي ليکي هوندو هيو. منهنجو ڇپائڻ سان ڪو به چاهه نه هوندو هيو. پر پوءِ منهنجي دوستن، خاص ڪري ادل سومري جنهن مون کي هڪ مشاعري جي دعوت ڏني، ۽ اتان مان آهستي آهستي پوءِ پان کي ظاهر ڪرڻ شروع ڪيو. ان مختصر مگر بيحد پيڙا واري دور ۾ جن شخصيتن منهنجي رهنمائي ڪئي مان انهن کي ڪڏهن به وساري نه ٿو سگھان. خاص ڪري رشيد ڀٽي جنهن مون کي ياد آهي پهريون دفعو سنڌي ادبي سنگت ۾ اچڻ جي دعوت ڏني ۽ منهنجي پهرين ڪتاب جو مهاڳ لکيو. ان کان پوءِ فتاح ملڪ آهي جنهن جي رهنمائيءَ ۾ مون ايترو ته جوش سان لکيو جو خود پنهنجي ماضيءَ تي حيران آهيان.
“امن جي نالي” کانپوءِ امر جليل لکيو “رشيد ڀٽي ۽ فتاح ملڪ جهڙن ٻن قدآور نالن جي وچ ۾ سينڊوچ ٿيڻ جي باوجود رسول ميمڻ مون کي بيحد قدآور محسوس ٿيو آهي. مون کي رسول ميمڻ ايئن لڳو آهي، ڄڻ ٻن قدآورن ٽئين قدآور جو تعارف ڪرايو آهي.” (هلال پاڪستان 30 آڪٽوبر 1977ع)
امر جليل انهن اديبن مان آهي، جيڪي ڪنهن به انسان جي شخصيت ۽ عهدي کي نظر انداز ڪري ان کي ان جي فن تي پرکيندا آهن. مان جليل جو دوست نه آهيان، نه هن مون کي ڏٺو آهي ۽ نه مان هن کي. پر Inspiration هر هڪ جي حصي ۾ نه ايندي آهي. اهو حساس پڻو ئي آهي جيڪو هڪ انسان کي ازخود اهو چورائڻ لاءِ مجبور ڪري ٿو، جيڪو هو بغير ڪنهن ڊپ ڊاءَ جي محسوس ڪري ٿو. جليل سوين ميل ڏور ويهي به نئين ٽهيءَ جي جهڙي نموني رهنمائي ڪري رهيو آهي، اها سنڌي ادب جي مستقبل ڏانهن لنوائڻ جهڙي نه آهي.
جيستائين شاعريءَ جو تعلق آهي ته ڪو به ڪهاڻيڪار، جيستائين ان ۾ اها خصلت موجود نه آهي اهو مڪمل نه آهي. (اها منهنجي ذاتي راءِ آهي.) شاعري نثر جو هڪ اهم جُز آهي. شاعري ئي آهي جيڪا ڪهاڻي کيتر کي جلا بخشي ٿي. پوءِ اهو هئنرخ بوئل هجي يا ارسڪن ڪاڊويل. جيستائين ان وٽ لطيف جذبا نه آهن هو مڪمل اظهار ڪري نه ٿو سگھي. اهو لکڻ، لکڻ ئي نه آهي جيڪو ڀوڳي نه لکيو ويو هجي. بوئل کي پڙهبو ته ايئن لڳندو ڄڻ اسان جا چپ سنگمرمر جي ڪتبي کي وڃي لڳا آهن، جنهن ۾ توهان کي بي پناهه ٿڌاڻ پئي محسوس ٿيندي. ڪاڊويل جو افسانو ختم ٿيندو ته ڳوڙهن پويان لفظ ڌنڌلا ٿي ويندا ۽ جبران ايئن محسوس ٿيندو جيئن سج لٿي کان پوءِ ڪارو پاڇو نديءَ جي ڪناري وڻ کي ٽيڪ ڏيو بيٺو آهي. شاعريءَ جي لفظن ۾ بي پناهه اظهار سمايل آهي، ان ۾ محسوس ڪرائڻ جي هڪ وڏي سگھ موجود آهي. مان سمجھان ٿو ته دنيا جي هر سٺي ڪهاڻيڪار وٽ شاعريءَ جا عڪس ضرور آهن پوءِ هو انهن کي الڳ نموني چٽي ٿو يا نه، اهو ان تي منحصر آهي. بهرحال مون انهن کي چٽيو آهي ۽ اهي اوهان جي سامهون آهن.
متاثر ٿيڻ حساس پڻي جو مظهر آهي ۽ مان به متاثر ٿيو آهيان. ٽئگور، پبلو نرودا ۽ واين ۾ اياز- اهي منهنجا Favorite شاعر آهن، جن جو رنگ توهان کي ڪٿي ڪٿي منهنجي شاعريءَ ۾ نظر ايندو، پر ايئن به نه آهي ته ڪو مان لائي پائي انهن جي پويان پيو آهيان. مون وٽ پنهنجا جا الڳ اسلوب آهن، الڳ راهون آهن.
“اُوشا جي آشا” ۾ گھڻو ڪري شاعريءَ جي جديد صنف تي طبع آزمائي ڪئي ويئي آهي. ڪتاب ۾ آيل شاعريءَ جو چوٿون حصو اڻ ڇپيل ۽ باقي مختلف رسالن ۾، خاص ڪري مهراڻ ٽماهيءَ ۾ ڇپيل آهي. ان ڏس ۾ مان امداد حسينيءَ کي ڪڏهن به نه وساريندس جنهن ڏي مون پهريون دفعو شعر اماڻيا ته موٽ ۾ هن مون ڏي هڪ خط موڪليو، جيڪو پڙهي مون کي محسوس ٿيندو آهي، مان ڪهاڻيڪار نه پر شاعر آهيان.
هن سموري لکڻ جو منهنجو مطلب اهو هرگز ڪو نه هيو ته ڪو توهان آڏو پنهنجون خوبيون بيان ڪريان، منهنجي لکڻ جو مقصد صرف اهو هيو ته انهن نقاد سڳورن کي صرف اهو ٻڌائي سگھان ته سر جي پاڻيءَ جي تري ۾ پيل ولين جيان پاڻ کي ڪنهن جي قدمن ۾ ڦاسائڻ بدران، هن جي تار جو جائزو وٺو. جيڪو محسوس ڪريو ٿا ته اهو ڪنهن به بغض کان سواءِ سچائيءَ سان بي ڊپا ٿي چئي ڏيو.
مان ان ڳالهه جي مخالفت ڪريان ٿو ته لازمي نه آهي ته جيڪو نظريو اوهان رکو ٿا، جيڪو توهان چاهيو ٿا، ان تي اسان ٺهڪي نه ٿا اچون ته اديب ئي ناهيون. ادب ڪو به ضابطو قبول نه ڪندو آهي. سچائي اُها آهي جيڪا ڪنهن به ضابطي کي ٿُڏي بي ڊپائيءَ سان ظاهر ٿئي. پوءِ چاهي اُها قبول پئي يا ٺُڪرائي وڃي. اهو لازمي نه آهي ته عوام کي اهو ڪجھ ڏنو وڃي جيڪي هو چاهي ٿو، پر هن کي اهو قبول ڪرائڻو پوندو جيڪي اسين چاهيون ٿا. عوام جي ذهني معيار تي وڃي اسان Blackmail ٿي شهرت ته حاصل ڪري سگھون ٿا پائيداري نه.
جيستائين نقادن جو تعلق آهي ته اهي پنهنجي محرومين جو احساس ٻين تي ڇوهه ڇنڊي نه ڪن، پر نقاديءَ جي دائري ۾ رهي ڪڏهن به اديب ٿيڻ جي ڪوشش ۾ ٻين جي ڪُلهن کي پوئتي ڌڪي پاڻ اڳرا نه ٿين.
ڪلا ته هر صورت ۾ امر آهي، جيڪڏهن اها ڪلا آهي ته، پوءِ چاهي ان کي تنقيد جو ڪفن پارائي دفن ئي ڇو نه ڪيو وڃي. قبر کي اُڀار هوندو آهي، پنهنجي Prominence هوندي آهي.
* موزارٽ جون جيئري سڀ ڌنيون چوري ٿي وڃن، هن کي جيئري ڪيترا به عذاب ڏنا وڃن، ناجائز تنقيدون ڪيون وڃن، پر پوءِ به هن جا Opera فنا نه ٿا ٿي سگھن.صدين کان پوءِ به هن جي وائلن جا سُر سٽينزا جي سڏڪن سان گڏ دنيا جي اسٽيج تي نمودار ٿيندا رهن ٿا. ليونارڊو جي موناليزا مُرڪي ٿي ۽ مائيڪل اينجلو جو David (حضرت دائود) ايئن ئي جيئرا سلامت آهن.
هونئن به مان سمجھان ٿو ته تنقيد ڪو اصلاح جو موثر ذريعو نه آهي. هن کي ثانوي حيثيت حاصل آهي. مان ان ڳالهه جي حمايت ڪندس ته هر ڪا ڦير پاڻ مُرادي آهي، ان ۾ ارتقا جو عمل ڪارفرما آهي، ارتقا ٽائيم وٺندي آهي ۽ تنقيد اُن ٽائيم کي پُر نه ٿي ڪري سگھي. ذهن تنقيد کي هر حال ۾ قبول ڪرڻ لاءِ تيار نه آهن، جيستائين اُهي ارتقا جون منزلون لتاڙي هڪ نئين لقاءَ ۾ رونما نه ٿا ٿين. ان عمل ۾ تنقيد جو ايترو هٿ نه آهي جيترو جدوجهد ۽ ارتقا جو. ڦير سڀاويڪ آهي ۽ اُها ڪاڏي به مُڙي سگھي ٿي. خود تنقيد کي ئي نوان رُخ اتان ملن ٿا.
تنقيد ذريعي اڳواٽ گھڙيل راهن تي نون آيلن کي هلائڻ مان گُناهه سمجھان ٿو. هر نئين آيل کي ڇڏي ڏيو ته هُو ڀل پنهنجي لاءِ هڪ جدا راهه ٺاهي.
[b]رسول ميمڻ
[/b]تاريخ
30 اپريل 1979ع
___
* ويانا (آسٽريا) جو عظيم موسيقار، جيڪو ارڙهين عيسوي صديءَ ۾ پيدا ٿيو ۽ ڪسمپرسيءَ جي حالت ۾ مئو. هو پنهنجي زال ستينزا جي سُڏڪن جي آواز ۾ وائلن جا سُر ڀريندو هيو ۽ جڏهن هن کي سردي ٿيندي هئي ته جسم ۾ گرمي پيدا ڪرڻ لاءِ پنهنجي زال سان ناچ ڪندو هيو.