2
1959 ڌاري مير صاحب جون زمينون، مختلف مقاطعيدارن کان ڦِرنديون،گِهرنديون قيصر خان راڄڙ وٽ ،اوڻيتاليھ روپيه في ايڪڙ مقاطعي تي آيون هيون. جنهن چونڊڪي جي رهاڪو سيٺ رائت مل سان چارآنا حصي جي ڀائيواري رکِي هئي. هتي اهو به ذڪر ڪندو هلجي ته ايئن ڀانئبو هيو ته سنڌ مان ورهاڱي وقت ٿيندڙ لڏپلاڻ ۾ چونڊڪي جا واڻيا يا ته بنهي گهٽ لَڏيا هيا، يا ته مورڳو لڏيا ئي ڪونه هيا. سو حاجي قيصر خان راڄڙ جي نئين ڀائيوار سيٺ رائت مل ڳوٺ جي اوڀرندينءَ ڪُنڊ تي، وڏو ڪوٽ ڏياري، هڪڙو دوڪان رکيو هيو. ڳوٺ جي جملي هارين کي سيڌو سامان به اوڌر تي انهيءَ دڪان تان ملڻ شروع ٿيو. اُن سال کان هن ڳوٺ جا جملي ماڻهو قرضن ۾ وڪوڙجڻ شروع ٿيا هيا. چوندا هُيا، ته چونڊڪي جا هي سيٺ اهڙا ته ڏکيا هوندا هُيا جو روزانو ڪنهن نه ڪنهن هاري تي ڪونه ڪو بِلو لکندا رهندا هُيا. پڇا ڪبي هئي ته چوندا هيا، اري بابا تون فلاڻي ڏينهن هَٽَ تي آيو هُئين، ته ڪجهه نه ڪجهه ورتو ضرور هوندئه ني. بس ايئن ڳالھ لئه مِٽي ٿي ويندي هئي. ڪي ته وري کلندي کلندي چوندا هيا ته واڻين جو کنڌي جو بِلو به عجيب هوندو هيو، ٻه روپيا ڏاٺ جي سور جي دوا لاءِ روڪڙا، ته وري ٻين روپئين جي دوا، ته وري ٻه روپين جي شِودارا. مُئا سيٺيا وري لکندا به واڻڪي اکر هيا، جيڪا ڪو به انڌو منڊو پڙهيل يا بنهي گهڻو سنڌي پڙهيل به ڪونه سمجهي سگهندو هيو. اِئين هن ڳوٺ جي جملي هارين جو ڦُٽين جو روڪڙي ناڻي ڏيارڻ وارو فصل ته اڳي به قرضن ۾ زميندارهونئن به کڻي ويندا هُيا، پر هنن رائت مل وارن واڻين جي اچڻ بعد ، چيٽ جنهن کي عام ٻوليءَ ۾ پيٽ به چئبو هيو، سو به سمورو واڻين وٽ اڳ کڻت ۽ دڪان قرض ۾ ويندو هليو هُيو. موٽ ۾ مڙني کي مِلندو هُيو، هڪ مڻ وِرئو في خاندان . پوءِ انهيءَ هڪڙي مڻ مان ڪنهن عياليءَ گهر جي پوري ٿئِي يا نه ٿئِي ، انهيءَ ۾ نه قيصر راڄڙ جو ڪجهه وڃي نه رائت مل جوڪجھ وڃي . ڪو اُڃيو سمهي يا ڪو بکيو سمهي، رائت مل ڪو ٺيڪو ٻولي ڪونهي کنيو، جو هرڪنهن کي ورئو کان به وڌيڪ ڏئي. ها ڏِبو ،پر حساب ڪتاب سان ڏبو، ڳائي وڄائي مَٿِڪي وٺبي،سا به هيڪوڻ جي ٻيڻ، يا ويندي ويندي ٽيڻ به هوندي، جهڙو ماڻهو تهڙو مُلھ. انهيءَ ۾ قيصر خان جو ڪو واسطو ئي ڪونه هوندو هيو، نه ئي ڪا خبر چار. رائت مل ڄاڻي ته هاري ڄاڻن.
سرڪاري ڪاغذن موجب منهنجي جنم جو سال پهرين مئي 1960 آهي .پر مزي جهڙي ڳالھ اها آهي ته آمر ايوب خان جي لاڳو ڪيل زوريءَ تعليم جي قانون ۾ هر اسڪول جو ماستر پاڻ وٽ هڪڙو طفل شماري رجسٽر رکندو هيو، جنهن ۾ ڳوٺ جي جنهن گهر ۾ ڪوئي ٻار ڄمندو هيو ته انهيءَ جي داخلا ڪندو ويندو هيو.ته جيئن ٻار پنجن ورهين جو ٿئي ته زوريءَ تعليم جي قانون موجب کيس اسڪول ۾ پڙهڻ لاءِ ويهارجي ۽ جي ڪو مائٽ ٻار کي اسڪول نه موڪلي ته کيس سزا ڏجي. گهڻي وقت بعد جڏهن پاڻ ئي انهيءَ اسڪول جو ماستر ٿي آيو هيس ته طفل شماري رجسٽر مان پتو پيو هيو ته اتي وري پنجين جنوري 1960 آهي. اهو پنج، هڪ سٺ، مان ڦِري، هڪ، پنج، سٺ ڪيئن ٿيو ۽ ڪهڙي ماستر کان ٿيو تَنهنجي ڪا خبر ڪانهيم، پر اها سا خبر اٿم ته بابا ۽ امان اصل ۾ڪورا اڻ پڙهيل هُيا ،کين ڪهڙي ڪَلَ ته منهنجي جنم جا سال تاريخون ۽ ڏينهن ڪهڙا هيا....! بس ايترو سو ياد هُين ته منهنجي جنم وقت ايوب جي بادشاهي هئي. جنهن کي پاڻ آمريت جا ڏينهن چئي سگهون ٿا. ماڻهو چوندا هيا ته تن ڏينهين فوجي بابوئن کان خلق ڏاڍي ڊڄندي هئي. چوندا هيا ته اهي فوجي بابو ڪنهن جي به ڳالھ نه ٻُڌندا هيا نه سمجهندا هيا. اصل جهنگ جي ماڻهن جيان جيڪي مُنهن ۾ ايندو هُينِ سو ڪري گذرندا هيا. ڪنهن ڳالھ ڪئي هئي ته هڪڙي ڀيري فوجي صاحبن هڪڙيءَ لاريءَ کي روڪي ڊرائيور کي ٻه چار ٿڦڙون هڻي ڪڪڙ بنجڻ جو حڪم ڏنو. موچڙن جي سُوران جلدي جلدي ڪڪڙ بڻيل ڊرائيور ڪنجهندي چَيُن، سائين منهنجو قصور ته ٻڌايو؟ تنهن تي فوجي صاحبن کيس ٻه ٽي ٿُڏا هڻندي چيو ته لاريءَ جي ڇت تي ماڻهو ڇو ويهاريا اٿئي. ڊرائيور کي تڪڙو عقل اچي ويو هڪدم چيائين سائين، لاريءَ جي ڇت تي ماڻهن جو سامان رکيل آهي، سو ڪِري نه پوي، انهيءَ جي ڪري مٿي ماڻهو ويهاريا اٿم. تنهن تي همراھن خوش ٿي سندس ڏاهپ تي داد ڏيندي مڙس جي جان ڇڏي هئي، پراڳئين ڊرائيور جي عقلمنديءَ تي پويان ايندڙ ٻيءَ لاريءَ واري ڊرائيور جي شامت اچي وئي هئي، ڇو جو انهيءَ لاريءَ جي ڇت تي ڪوبه ماڻهو ويٺل ڪونه هيو. هن هروبرو پادر کاڌا ته ماڻهو مٿي ڇو ڪونه ويهاريا اٿئي، جيڪر ڪنهن جو سامان ڪِري پوي ته ڪير ڀري ڏيندو. اهڙا کوڙ سارا واقعا هوندا هيا، بس يارڙن کي جنهن جيڪو مُنهن ڏنو، تنهن تي ڳنڍ ٻڌي بيهندا هيا ته ايندا ويندا جَهرڙجي ويندا هيا.سو اهڙن مورن جي بادشاهيءَ جي ڏينهنِ ۾ منهنجو جنم ٿيو هيو.
امڙ سانئڻ ٻڌائيندي هُئي ته منهنجو ڇَٺيءَ جو نالو عارب رکيو هُيائون، عارب جي نالي سان ابي جي ڪنهن پيڙهيءَ ۾ ڪوئي وڏڙو شايد هيو تڏهن. پوءِ اهو عارب سال کن تائين ته لاڏ ڪوڏ ۾ عارب مان ڦري عارُو تائين جي منزل طيءِ ڪري چڪو هيو. يا ڳوٺ ۾ ميگهواڙن جي اڪثريت ۽ اڌ نالي وٺڻ واري رواج تحت ايئن ٿيو هيو. ۽ هر سال جي سياري ۾ بابا سائين جو مرشد ۽ زنده ولي پير بقا محمد قريشي مريدن وٽ ڏن پٽ لاءِ ايندو هيو، سو جڏهن هتي آيو هيو ته بابا کي منهنجو نالو مٽائڻ جو حڪم ڏنائين ۽ پوءِ سندس چوڻ تي منهنجو نالو عارب ۽ عاروءَ مان ڦيرائي رکيائون امير بخش. جيڪ به اڳتي هلي ٿيو هيو اميرو. بقول امڙ جي، منهنجي جنم جي وقت اسان جي گهر ۾ تمام گهڻي غُربت هوندي هُئي، ايتري قدر جو رات جي ماني کائي، رب جا شڪرانا ڪندي وري اُونَ ڪبي هُئي ته صبح جو کائڻ لاءِ ڪِٿان آڻبو. ۽ پوءِ ڪڏهن ڪڏهن اوڙي پاڙي مان اٽي جو تس اڌارو وٺبو هيو ۽ ڪڏهن ڪڏهن نيرانو ئي رهبو هيو ته ڪڏهن ڪڏهن ته نانو،عرس خان، اسان کي(امان ۽ جيجان) فجر جو ننڊ مان اٿاري، جنڊ پيهڻ لاءِ سڏ ڪندو هُيو، ته اٿندي ئي وراڻينديون هُيونسين “ابا ، گُنديءَ ۾ ته اَنُ جو ته داڻو ئي ڪونهي، ڇا پيهنداسين” ؟. تڏهن نانو چوندو هُيو ته پُٽ توهان جنڊ تي وڃو ته سهي، جام سارو اَنُ اتي رکيو آهي . ۽ پوءِ سچ به وڃي جنڊن تي ڏسنديون هيون سين ته ٽوال جي چئني پلاندن ۾ چار ڳنڍيون ٻڌيون پيون هونديون، ڪنهن ۾ سير ٻه ڪڻڪ، ڪنهن ۾ سير ٻه ٻاجهر، ڪنهن ۾ سير ٻه جوئر هوندي هئي. ايئن لڳندو هُيو ته شايد نانو عُرس، رات جو ٻارن جي کائي پي سُمهڻ بعد، پنهنجي گهوڙي پلاڻي اوڙي پاڙي جي سَرند سنگتين وٽان لڪ چوريءَ لنگهي ويندو هيو ۽ ڪي اَنَ ڪڻا اُڌارا کڻي ايندو هُيو. ڪڏهن ڪڏهن، ويلن تي ويلا پوندا هُيا، ته مرحوم سائينڏني ڪنڀار جي گهرواري مرحومه رحم کائي ،مُڙس جي ڪِروڌ کان لِڪي ، پاڻيءَ ڀرڻ جي بهاني سان دلي يا مَٽَ ۾ اَنَ ڪَڻا وجهي، ڳوٺ جي پويان ننڍڙيءَ کوهيءَ تي کڻي پُڄائيندي هُئي جتان وري اسين پنهنجي دلي ۾ گهر کڻي اينديون هيون سين.. سائينڏنو ڪنڀار تن ڏينهين اسان جي ڳوٺ جي واڻين کان پوءِ ٻئي نمبر جو وڏو تُجار ماڻهو هوندو هيو. رائت مل وارن جيان هڪڙو وڏو هَٽُ به هيس، ته گڏوگڏ اڙيالن سان ڪڻڪ جي ڪچي ٻول به جام ڪندو هيو.جنهن مان هيڪوڻ جي ٻيڻ ملندي هيس. تنهن ڪري سندس گهر ۾ ان جا انبار پيا هوندا هيا.
جنڊ تان ياد آيو اٿم ته اڳئين زماني ۾ گهرن جون وڏڙيون فجر جو اُٿي جنڊ تي ڪڻڪ ، جوئر ، ٻاجهر ۽ چانورن جو جو اٽو پِيهنديون هُيون ،عام طور فجر جي ٿڌڪار ۾ سانت ۽ ماٺار جي اُنَ ويل يا ته ڪارڪڻڇيءَجي مِٺڙي لات ٻُڌڻ ۾ ايندي هئي يا وري جَنڊَ جي گَهرڙاٽ تي ماڻهو سجاڳ ٿيندا هُيا. ڪو ماڻهو ڪيترو به غريب هجي ،جَنڊُ گهر ۾ ضرور هوندو هُيس،ڪِن قبيلن ۾ ڌيئرن کي ڏاج ۾ جنڊ ڏيڻ جا رواج هُيا. هاڻ به ايڪڙ ٻيڪڙ گھرن ۾ جنڊ آهن پر جنڊ جو اٽو هاڻ ڪير ڪونه ٿو پِيهي ۽ کائي. اڄڪلھ جي جوانن کي اها به خبر ڪونه هوندي ته جنڊ جو ڪِير ڪهڙو هوندو هيو ته جنڊ جو تنوار ڪهڙو هوندو هيو. انهي کي ته ڇڏيون پر اها به سوچڻ ۽ کوجنا ڪرڻ جي ڳالھ آهي ته سنڌي هندن ۾ هڪڙو جنڊآهوڙا جي نالي سان قبيلو اڄ به موجود آهي. اڳي جنڊ آهوڙا هر ڇهين مهيني هر ڳوٺ مان ڦيرو ڪندا هيا، جن کان ماڻهو جنڊن جي پٿرن کي آهوڙائيندا هيا. ڀانيان ٿو ته ڪنڀارن، ڪارِين ۽ ڪورين جيان انهن جو ڌنڌو ئي جنڊ آهوڙڻ هيو.ايئن ٿو لڳي ته تن ڏينهين جنڊ آهوڙڻ به هڪڙو ڌنڌو هوندو هيو. جنهن جي پويان اهي ماڻهو اڄ تائين جنڊ آهوڙا سڏجن پيا. جيتوڻيڪ بجليءَ اچڻ بعد اسان جي ڏيھ مان جنڊن جو رواج ڪڏهوڪو موڪلائي ويو آهي. پر همراهن جي ذات ئي جنڊآهوڙا ٿي وئي آهي.
تڏهن چانهه جو رواج ڪٿي به ڪونه هُيو، نه ڪنهن ڏٺي هئي نه ٻڌي هئي. هڪڙو چانھ جو ٻوٽو ٻنين ۾ ٿيندو هيو جنهن جا ساوا پن ڪوسي پاڻيءَ ۾ ڪاڙهي زڪام جي علاج طور ماڻهوءَ کي پياربا هيا. وڏڙا ننڊ مان اٿي ،مُنهن تي پاڻيءَ جو ڇنڊو هڻيِ ،ڌڻي جو نانءُ وٺيِ صبح جا سائين تو ٻيڙي ٻني لائين جي دعا گهري ، الله توهار ڪري وڃي ڏاندن جي ڪلهن تي پاڃاري رکندا هُيا. تيسين وڏِڙيون جنڊ تي اٽو پيهيِ ٺڪر جي تَس ۾ رکنديون هيون. مال مان کير ڏهي هڪڙي پاسي لئيءَ جي تلهڙين مان ٺهيل کاري هيٺان رکي، راتوڪو ڄمايل کير ولوڙي ،انهيءَ مان مکڻ جو وڏو چاڻو ڪڍي، چاڏيءَ ۾ ٺهيل لسي ڍڪي کاري هيٺان ڪري، پوءِ وڃي ماني ءَ جا ٻه چار لولا ٿَڦي اهي به رلڪي ۾ ٻڌي ساڳئي کاري هيٺان رکنديون هيون.، تيسين ڳوٺ جو ڌراڙ اچي مال پهرائڻ جو هوڪو ڏيندو هيو، مايون مال مال پهرائي، ڦرڙا اولي ۾ ٻڌي، مال جو وٿاڻ ميڙي، آلا ڇيڻا ڀتين تي ٿڦي. جهڙوڪر گهر جي سموري ڪم ڪار مان وانديون ٿينديون هيون ۽ سج به جهڙوڪر ڪانو ٻه چڙهي ايندو هيو، پوءِ لوٽيِ لَسيءَ جي، مکڻ جي ڦوٽي سان ڪَڇَ ۾ وِجهي ،اَڳڙيءَ ۾ مانيون ٻڌي، گهر جي گهٽيءَ کي ڊنگھر ڏئي ٻنيءَ ڏانهن راهيِ ٿينديون هُيون . اتي پڄي پنهنجي مَردن کي ماني کارائي ،پوءِ سڄو ڏينهن ساڻن ٻنيءَ جي ڪم ڪار ۾ هٿ ونڊرائينديون، ٻنيءَ جي ڪم مان وانديون ٿي وري مال جي گاھ کي لڳنديون هيون، شام ڌاري جڏهن گهرن ڏي واپس ورنديون هُيون ته ساوڙيءَ ، ڏنھ ۽ ٻئي گاھ جون ٻه سگهيون ڀريون زال مڙس ٻنهي جي مٿن تي هونديون هيون. شام جي سانجڻ ۾به، ٻه مانيون کير سان هرڪنهن کي ملنديون هيون، جيڪي کائي وڏيون اوڳرايون ڏئي، اوڳرائيءَ اوڳرائيءَ تي شڪرالحمد لالله چئبو هيو. ڇا جا ٻوڙ ، ڇا جي ست رڇي. باقي ڪجهه به ڪونه هوندو هيو جو رڌجي يا کائجي. !!.
وڏڙا ڳالهيون ڪندا هُئا ته تن ڏينهين ديهه کاڻي مڱريا ۾ خليفي دائم مڱريو جي ڳوٺ جو پرائمري اسڪول الائي ڪهڙي سبب جي ڪري ڦِٽي بند ٿيو هيو، رڳو اسڪول ڪونه ڦٽو هيو پر الائي ڪهڙيءَ ڪُمهريءَ جي ڪري خليفي دائم مڱرئي جو سمورو ڳوٺ به ڦٽي ڀِڙو ٿيو هيو. تڏهن رب سائينءَ، رُگهي مل جهڙي ڪوري اڻ پڙهيل ميگهواڙکي الائي ڪيئن هيڪاندي همت ڏني هئي، جنهن تعليم کاتي ۾ مقررسندس مائٽ ڪلارڪ معرفت، سرڪار وٽ درخواست ڏِني هئي ته خليفي دائم مڱرئي جي ڳوٺ جو ڦِٽَل اسڪول اسان وٽ اچي آباد ٿئي .ڀانيان ٿو ته اهو زمانو 1961 جو هوندو ،رُگهي مل جي اها درڪاش (درخواست) قبول ٿي هئي . اسڪول جي بدلجڻ جو پروانو ڳوٺ ۾ اچي پهتو هيو ته سندس ئي اڳواڻيءَ ۾ خليفي دائم جي ڳوٺان،ڍڳي گاڏِين تي اسڪول جون بينچون ،ماستر جي ميز،ڪُرسي ۽ رڪارڊ توڙي لائبرريءَ جي ڪاٺ واري پيتي کڄي آيون هيون .رُگهي مل، زميندار مير تاج محمد ۽ مقاطعيدار حاجي قيصر خان سان مشوري ڪرڻ بنان، هِمت ۽ مُڙسي ڪري، پنهنجي خرچ سان ، هارين کان ڇيڙون وٺي،ڳوٺ جي اُڀرندئين ڇيڙي تي، مير تاج محمد جي زمين تي ئي اسڪول لاءِ ڪَچِيِ ڪوٺيِ جوڙائِيِ، پنهنجيءَ اوطاق تي ماستر جي رهائش جو بلو ڪيو۽ ماني جو ذمو به پنهنجي سِرَ تي کنيو.موٽ ۾ سرڪار اسڪول جو نالو ئي ڏنو،گورنمينٽ پرائيمري اسڪول رگهو مينگهواڙ. گڏوگڏ رگهي مل لاءِ ڇھ روپيه ماهوار مسواڙ به مقررٿي هئي.
رُگهي مل جي اهڙيءَ هِمت، مير تاج محمد مرحوم کي کي چيڙائي وڌو هيو، جنهن جي زمين تي،جُڙيل نئين اسڪول جو نالو، بجاءِ سندس نالي جي هڪڙي عام ميگهواڙ جي نالي پويان ٿيو هيو. گڏوگڏ ان وقت جي مقاطعيدار، حاجي قيصر خان کي به رگهي مل جي اهڙيءَ اُٻهرائيءَ تي ڏاڍي ڪاوڙ آئِي هئي، جيڪو ايوب خان جي خاص وزير، محمد خان جوڻيجو جو گهاٽو دوست به هُيو. گڏوگڏ اسان جي وڏڙن کي به اسلامي جذبو ان وقت جاڳيو ، ته مار اسان سڀ مسلمان رهياسين اتي اسڪول تي وڃي نالو پيو ميگهواڙ جو.!! مير صاحب ۽ مقاطعيدار جي ته ڪاوڙ ٺهي ٿي باقي اسان وارن جهونڙن ته حب علي ۽ بغض معاويه وارو قصو ڪندي هروڀرو جو رگهي مل تي پئي خار کاڌا. ڇو جو رگهي مل کي هت آڻڻ وارا هنن جا وڏڙا هيا ۽ سمجهيائون ٿي ته اسڪول تي نالو به سندن هجي ها. هونئن به منهجن ٻي ته ڪا ٿُوم ڪونه هئي، جو ڪجھ ڪن ها، باقي شام جي پهر ٻنيءَ ٻاري جي ڪم ڪار مان واندا ٿي جيڪي وڏيرن جون ٻُڌل خبرون ڪندا هيا، تن مان لڳندو هيو ته اڄ يا سڀاڻ مير صاحب يا قيصر خان رُگهي مينگهواڙ کي اهڙيءَ اٻهرائيءَ واري حرڪت ڪرڻ ۽ اسڪول پنهنجي نالي کولائڻ تي ڪنهن ڪَڻاهيءَ ۾ تَرائي ڇڏيندا. پر پوءِ به رگهو مل سنئين ڳاٽ هلندو رهيو، سندس ڪن تي ڪائي جونءَ ڪونه چُري ۽ پنهنجيءَ کُٽيءَ مُئو. ڪنهن وڏيري وڙي هٿان سندس وار به ونگو ڪونه ٿيو هيو. ۽ پوءِ اهو اسڪول رُگهي مل جي نالي پويان هلڻ شروع ٿيو۽ اَڄُ ڏينهن تائين هلندو اچي.اهو ئي اسڪول اڳتي هلِي هن ڳوٺ ۾ تبديليءَ ۽ ترقيءَ جو اهم ٿنڀو ٿيو. اهو اسڪول نه کُلي ها ته نه ئي آئون پڙهان ها ۽ نه ئي اڄ اوهان هي قصا ٻُڌي ۽ پڙهي حيران ٿيو ها.۽ نه ئي وري سڄو ڳوٺ پڙهي سگهي ها، ۽ نه ئي هينئر جا موجود کوڙ سارا ڪامورا هجن ها.
پوءِ جڏهن مون پنهنجي پيرن تي بيهڻ شروع ڪيو ته انهيءَ اسڪول کي ترقي وٺرائي پهريان مڊل اسڪول ۽ پوءِ هاءِ اسڪول تائين پهچايو.گڏوگڏ نياڻين جي پرائمري تعليم جي اسڪول کان وٺي مڊل تائين به الڳ اسڪول کولايو. انهيءَ سڄي عمل ۾ڳوٺ جو ٻيو دوست جيرام جيڪو وفاقي وزارت اطلاعات ۾ ڪامورو آهي، سو هرگهڙيءَ ٻانهن ٻيلي رهيو. ۽ ڪي ڪيترا ورهيه اڳ تائين اهي اسڪول اهڙا هليا جو ضلعي جي اسڪولن ۾ اول اسڪول ڳڻبا هيا. پر پوءِ جيئن سياسي صاحبن جي تعليم ۾ سياست شروع ٿي ته انهيءَ سياست به اچي هنن اسڪولن تي ڇيھ ڪيو، اڳي اٺ کن ماستر ۽ ساڍا ٽي سئو ٻار هڪيا تڪيا موجود هوندا هيا، اتي هڪڙو ماستر ڪَن ڪڍيو ويٺو آهي. نه هاءِ اسڪول ۽ مڊل اسڪول جي بجيٽ منظور ٿي نه ماستر مليا، ڇيڙون ڪري ، ڳوٺ جي واندن بي روزگار پڙهيل ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين کان ٻارن کي ٻه ٽي سال سبق ڏياريا سين. هوڏانهن سرڪار وٽ به دانهون ڪوڪون ڪيون سين، پر نه ڪجھ ٿيڻو هيو ۽ نه ٿيو. نيٺ مجبور ٿي مونکي اڌ لڏو کڻي ٻار پڙهائڻ لاءِ شهر وڃڻو پيو.
ٺيڪ انهن ڏينهن ۾ جڏهن اسڪولن ۾ تعليم جو تي تارو کوٽي ڪڍيو ويو هيو ۽ مون کي ٻار پڙهائڻ لاءِ مجبوريءَ ۾ پنهنجي اڌ مَڏي شهر کڻي وڃڻي پئي هئي، تڏهن هن تر ۾ مُلپ زور شور سان وڌڻ شروع ٿي هئي ۽ عرب ملڪن جي مدد سان هنڌين ماڳين بهترين عمارتن وارا مدرسا کلڻ شروع ٿيا هيا. تڏهن حاجي محمد اسلم به دين جي خدمت ۽ ثواب خاطر ٻارهين ميل تي به هڪڙو مدرسو کولايو هيو. جنهن کي هلائڻ وارو به پنهنجو ئي ڇوڪرو هيو، ۽ پنهنجي ڇوڪري مُلپ جي شوق ۾ توڙي پنهنجي نوڪري پڪي ڪرڻ لاءِ هوريان هوريان ڳوٺ جي مسلمان ٻارن کي ريهي ريڀي اسڪول مان ڪڍرائڻ شروع ڪيو هيو. غربت جي لڪير کان هيٺ پهتل ڳوٺاڻن مدرسي ۾ مفت جي مانيءَ جي لالانگهي تي کوڙ سارن مائٽن ٻارن کي دنيوي تعليم جي جنجهٽ کان ڪڍي ديني تعليم ڏيارڻ لاءِ مدرسي ۾ موڪلڻ شروع ڪري ڇڏيو. باقي رهيل مينگهواڙن جي ٻارن تي وري هٿڙو ڦيريو ڳوٺ جي هڪڙي مينگهواڙ جوان، جنهن جڏي ڦڏي اين جي او ٺاهي سنڌ ايڊيوڪيشن فائونڊيشن کان ڀر واري ڳوٺ ۾ اسڪول ورتو هيو. تنهن وري امداد ملڻ جي آسري تي ٻار گڏ ڪري پنهنجي نوڪري پڪي ڪرڻ جي ڪئي. هاڻ جڏهن به ڳوٺ وڃڻ ٿئي ٿو ته ڀڙڀانگ ٿيندڙ اسڪولن جي بهترين عمارتن کي بي واهو ٿيندي ڏسي اکيون ڀرجيو اچن. ڀائنيان ٿو ته رگهي مل جو روح به اسڪولن کي ڦٽندو ڏسي تڙپندو هوندو. پر گهڻي ڦٽ لعنت آئون پنهنجو پاڻ تي ڪندو آهيان ته ڪاش نوڪريءَ سانگي ۽ پنهنجي اولاد کي پڙهائڻ جي چڪر ۾ ڳوٺ کي نه ڇڏيان ها ۽ پاڻ ئي ويهي خدا ڪارڻي اهي اسڪول هلايان ها ته ڪيڏو نه وڏو ثواب ٿئيم ها.
ها سو ڳالهه پئي هَلِي منهنجي جنم ۽ ڇَٺيءَ جي نالي بدلجڻ جي ،امڙ ٻُڌائيندي هُئي ته منهنجي جنم جي ڇهنِ مهينن اندر کيس اڌ رنگ جي بيماري ٿي پئي، جسم جو ساڄو پاسو سُڪي سُنُ ٿي ويو هيو، منهن ڦري وڃڻ سبب زبان به بند ٿي وئي هئي ،ڇاتين جو کير سُڪي ويوهيو. حال سارو سُتيون ،ڦَڪيون،حڪيمن۽ ڊاڪٽرن جون دوائون ٿيون هيون ،پر فائدو ڪٿان به ڪونه ٿيو هيو. ايئن سڄو سال گُذري ويو ۽ امڙ کٽ تي پَئيِ رهي. ۽ منهنجي پرورش خان محمد جي والده ڪندي رهي. مون ٿَڃِ به اُنهيءَ جي پِيتيِ،ائين اسين ماروٽ پڦاٽ مان ڦري ٿَڃِ شريڪ ڀائر به ٿيا سين. سندس اُن پرورش ڪري ۽سندس چيچ جهلي ڌرتيءَ تي پهريان قدم رکڻ ڪري،ٻاروتڻ کان کيس جِيجان ۽ جِيجِي ڪري سڏيندو هُيس. مرحومه جيستائين جيئري هئي آئون کيس جيجي ئي سڏيندو هُيس ۽ حقيقي امڙ کي امان چوندو هيس .
ها جڏهن امان کي مِلندڙ ڄٽڪين سُتين ۽ ڦَڪين ڪوئي فرق نه ڪيو هيو، ته هِن هُن جي ڏَسن تي وڏڙا تعويذ ۽ ڦيڻي وارن پويان لڳا هيا. ايئن پُڇائون ڪندي ڏس پوڻ تي نانو گل حسن (امان جو چاچو) ٿَرَ جي نامياري فقير رحم علي وسائي پوٽي وٽ اسلام ڪوٽ لڳ کانکڻهيار رحم عليءَ وڃي پهتو ۽ امان لاءِ ڪي تعويذ وٺي آيو هيو .چون ٿا ته انهن تعويذن ذريعي امان جي طبيعت ڪجھ صحيح ٿي هئي. ڇهن مهينن بعد اوچتو سندس ساڄي هٿ ۽ پير ڪم ڪرڻ شروع ڪيو، ۽ هڪڙي ڏينهن زبان به اوچتوکُليِ پئي. امڙ جي مِٽن مائٽن خوشيون ملهايون ۽ تاهري ڀت جي ديڳ خيرات ڪري معصومن کي کارائي هئي . اُنهيءَ وقت رابطي جا ٻيا ذريعا نه هوندي به نانو گل حسن واپس موٽندي فقير رحم علي کان خط جي ايڊريس وَٺِيو آيو هو. امان جي ٺيڪ ٿيڻ تي ڳوٺ جي ماستر کان خط لِکائي، فقير رحم عليءَکي امان جي خيريت ۽ چڱڀلائيءَ جو اطلاع ڪَرايو هيائين. ڪجهه عرصي بعد فقير رحم علي صاحب اُتر جي سفر کان واپس موٽندي، پُڇائون ڪندو اسان جي ڳوٺ ۾ آيو هيو، ۽ امڙ کي پوتي پارائي ڌِيءَ ڪوٺيو هيائين. ۽ پوءِ جيستائين جيئرو هيو، تيستائين سال بر سال ڌيءَ جي سنڀار لهندو ايندو هيو. ۽ ڏڪار جي سالن ۾ پنهنجا ڍور هتي ڇڏي ويندو هيو، جن کي چارڻ لاءِ امان سڄو ڏينهن ٻنين مان ساوڙيءَ جي گاه جون ڀريون لُڻي، مَٿن تي ڍوئي ، انهن ڍورن کي کارائيندي، چوندي هئي ته منهنجي ابي جو مال آهي ، آئون ڇو نه گاھ ڪريان!!.
آئون ستن سالن جي ڄمار ۾ امان ۽ نانا گل حسن سان گڏجي پهريون ڀيرو ٿر ويو هيس، ياد اٿم ته تنهن زماني ۾ ٿر جو سفر سڻائو ڪونه هيو، ۽ اسان مانيون ۽ ڳڙ ڳنڍ ۾ ٻڌي ، فجر جا نڪتل سج لهڻ مهل نئين ڪوٽ پهتا هياسين.جتان کان اڳتي روڊ رستو ڪونه هيو ۽ اڳتي جو سفر کيکڙي ۾ ڪرڻو هيو جيڪو سامان، مال ۽ ماڻهن سان سٿجي لڙيءَ رات جو مٺيءَ لاءِ نڪتو هيو، ورندي رات مٺيءَ مان به ايئن ئي سلام ڪوٽ لاءِ نڪتاسين ۽ ٽين رات سلام ڪوٽ ۾ وڃي پُڳاسين. ٿر جي کيکڙن تي ٽِن راتين جا اهي اَڻانگا سفر، بُکون، اُڃون ۽ اوجاڳا اڄ به منهنجي دل تي اڪريل آهن، سلام ڪوٽ کان کانکڻهيار رحم عليءَ لاءِ فجر ويل پنڌ نڪرڻ واريون اهي گهڙيون به چٽيون ياد اٿم، جڏهن هوٽل تان چار مانيون ۽ ڳڙ جون ٻه ڳنڍيون ٻڌي، سانداريءَ ۾ پاڻي کڻي اسان ٽن ڄڻن جي قافلي پيرين پنڌ اتر اولھ طرف فقير صاحب جي ڳوٺ لاءِ پنڌ کي هوڪاريو هيو. اهو پنڌ ته الائي ڪيترا ميل هيو سو ياد ڪونهيم پر اهو ياد اٿم ته اسان فجر جا نڪتل سج لهڻ ويل کانکڻهيار رحم علي پهتا هياسين. اُن سفر جون ڪي ٿڌيون يادگيريون اڃان به دل ۽ سانڍيل اٿم.
فقير رحم علي،ڳاڙهيءَ ڏاڙهيءَ سان ڪرڙوڍ مڙس هُيو،ڏاڙهيءَ کي وَٽي سِکن جيان ڳنڍيون ڏيئي ٻَڌندو هُيو،کٽ تي ويهندو هيو ته اَلائي ڪهڙيون اَڻ ڏِٺل قوتون کيس بلور ،ننڍڙا پَٿر ۽ ٺِڪريون اُڇلائي پِيون هڻنديون هُيون. پاڻ هٿن سان اشارا ڪري پيو چوندو هُيو، ڇورا ڇڏيو تنگ نه ڪريو. اڙي تنگ نه ڪريو. اسين ننڍڙا ٻار اوسي پاسي ۾ ڪنهن کي نه ڏِسي پَڪ سمجهندا هُياسين، ته فقير جِنَنِ۽ ڀوتن سان پيو ڳالهائي، ۽ جن، ڀوت ئي کيس ڀتر، ٺڪر ۽ بلور هڻي پيا تنگ ڪن. انهيءَ اسرار جي پڇڻ جي نه اها عمر هئي ۽ نه ئي اهڙي همت هئي جو هيڏي ڏَيا ۽ حشمت واري فقير رحم عليءَ کان انهن ڀترن ۽ بلورن هڻڻ وارن جو پڇي سگهون. بس اها سا پڪ سمجهندا هياسون ته فقير صاحب ڪا وڏي ازغيبي قوت رکندڙ ماڻهو هيو. مرحوم ايستائين پيو اسان جي تَرَ ڏي اويل سويل ڀيرا ڪندو هيو ،جيستائين امان ۽ بابا حياتيءَ هُيا. پوءِ جي ڪا خبر نه رهيم ته فقير سائين جيئرو به آهي يا نه.
انهيءَ زماني کان اٽڪل 43 ورهين بعد 2009 ۾ آئون هرو ڀروءَ جو وڏو ماڻهو بڻجي، ٽانءِ ۾ ڀريل ڪنهن ڪاموري جيان ڪرولا ڪار ۾ٿَرُ گھمڻ سانگي ٻارين ٻچين ويو هيس، ۽ اسلام ڪوٽ جي سرڪٽ هائوس ۾ رهيل هُيس.هڪڙي ڏينهن ٿر جي روڊن تي گهمندي گهمندي وڃي ساڳئي ڳوٺ ۾نِڪتو هُيس .الائي ڪيئن مون کي ،اُهي ڀِٽون ۽اُهي چونرا ڏِٺل وائٺل لڳا هئا . خاص ڪري فقير سائينءَ جي ڳوٺ کان ڏاکڻي اولهندين ڪنڊ واري پاسي واري اُها ڀِٽ، جنهن جي چوٽيءَ تي ٻين ٻارن سان گڏ چڙهي، پنهنجو پاڻ کڻي ڇڏيندا هياسون ته واريءَ ۾ گسڪندا اچي هيٺ ڪرندا هياسون، سا ته ايئن هينئين تي اُڪريل هئي جو ڀانءِ هينئرئي هن ڀِٽَ تي ليٿڙيون پائي ويو هجان. نيٺ اڳيان کُتل، ڳوٺ جي نالي جو بورڊ پڙهي ياد آيم ته هي اهو ئي فقير رحم عليءَ جو ڳوٺ آهي ،جِتي بچپن ۾ امڙ سان گڏ آيو هُيس. ايئن دل ۾ آيو ته ڇو نه انهن ماڻهن جي پڇا ڪريان جن وٽ راتيون رهي ويو هيس.گاڏيءَ مان لهي وائڙن جيان هيڏانهن هوڏانهن لوڻا هڻڻ لڳس. تڏهن اُتي موجود هڪڙي پوڙهي وڌي اچي کيڪاريو. جنهن جي پوءِ خبر پئي ته پنهنجي دور جي ڀلوڙ شاعر،سُگھڙ ۽ درويش حاصل فقير جو پٽ هيو. ساڻس ڳوٺ گام سميت پنهنجي ڄاڻ سڃاڻ ڪرايم، پر کيس نه منهنجو نالو پلئه پيو ۽ نه ئي ڳوٺ سُجهيس.فقير رحم عليءَ سميت گهڻا تڻا وڏڙا پنهنجو پنهنجو وارو وڄائي وڃي چُڪا هيا. جيڪر حياتيءَ هجن به ها ته به مون کي ته ٻار ئي ڏٺو هيائون، سي سڃاڻين ڪونه ها. سو انهيءَ حاصل فقير جي پُٽ کي چيم، ڀائو اسين فقير رحم عليءَ جي گھر جا مهمان آهيون، سندس اولاد مان ڪو هجي ته ملاءِ.
ٿر ۾ پاڻ وارا حجاب ۽ پردا ٿين ئي ڪونه. سو هُن همراه اسان جي سموري ڪيڙ کي وٺي اچي فقير صاحب جي گھر پُڄايو.ايڪڙ ٻيڪڙ جُهونڙيون جِيئَريون هُيون ،فقير صاحب جي گهر واريءَ سان ملياسين.نالو ٻڌايم “اميربخش” . ۽ ذات شر ٻروچ ، ويٺل ٻارهين ميل جو .پوڙهيءَ ڳچ تائين ذهن تي زور ڏنو، پر تحت الشعور کان لاشعور تائين به منهنجو نالو ياد ڪونه آيس. چانھ پاڻي پيارڻ بعد گهڻيءَ دير کان پوءِ ويٺي ويٺي پڇيائين،اوهان شر آهيو نه؟.اسان جي ها چوڻ تي پڇڻ لڳيِ ، فقير مرحيات جا پري پري تائين شر قبيلي سان واسطا هيا، پر 12 ميل جي شرن جو ذڪر ڪڏهن مون سندس واتان ڪونه ٻُڌو هيو. ايئن چئي وري پڇيائين ته ڀلا اوهان سمي جوڻيجي جو ڳوٺ ڏٺو آهي؟. منهنجي ۽ منهنجي گهر واريءَ جي ها چوڻ تي ٻڌايائين ته “سَمي جوڻيجي جي ڳوٺ جيِ هڪڙيءَ شرياڻيءَ کي فقير سائين ڌيءَ ڪري سڏيندو هُيو. کيس هڪڙو گُلن جهڙو پُٽڙو هُيو ”اميرو“ . ڀلا اُنهيءَ اميري کي سڃاڻو ٿا؟. ۽ جڏهن کيس ٻڌايو هيوسين ته اهو ئي اميرو هيءُ آهي، جيڪو هاڻ اميربخش ٿو سَڏجي، سوئي اوهان سان ملڻ آيو آهي، ته ڳِراٽڙيون پائي روئِي اوڙي پاڙي ۾ آباد ڌيئرن ۽ پُٽن کي سڏي ٻُڌائڻ لڳيِ،اچو ڏسو منهنجو ڏوهٽو 40 سالن بعد آيو آهي. تڏهن ماءُ پيءُ جا واسطا ڏِسيِ۽ کين ياد ڪري منهنجا لُڙڪ به لارون ٿي هَليا هُيا ۽ بند ٿيڻ جو نالو ئي نٿي ورتائون.انهيءَ ڏينهن ماءُ پيءُ جي واسطي سان مليل عزت ۽ مانُ ڏسي منهنجو اولاد به حيران پئي ٿيو.