12
تن ڏينهين ايئن لڳندو هيو ته سُرخ انقلاب آيو ڪِيِ آيو، بس، رڳو انقلاب آڻيندڙن جي گهوڙن جون واڳُون وٺڻ جي دير هئي.ايئن جيئن سنڌ جي ريت پٽاندڙاوطاقن تي ايندڙ مِزمانن کي پري کان تاڙي، گهر ڌڻي، گهوڙي جي واڳ وٺڻ لاءِ ٻه وِکون ڀَري هلي ويندو آهي، تيئن افغانستان ۾ خلق ۽ پرچم وارن يارڙن جي اوچتو آندل سُرخ انقلاب، اسان ڪامريڊن کي اصل دُڻيئون پاڻِيئون ڪَڍِي ڇڏيو هيو، هوائن ۾ اُڏامندي، هر نئين صبح جو اُنهيءَ آسري تي اُٿي آرس ڀَڃَندا هياسين، ته پٺاڻ جلال آباد کان وٺي ڪابل تائين سامراجيت مان پنهنجا پاند آجا ڪري، ڄاڻ اسان جا بند خلاصا ڪرڻ لاءِ پُهتا ڪِي پُهتا، اجمل خٽڪ ته ڀانيان ٿو، تن ڏينهين اسان جي پارٽيءَ کي ڇڏي ويو هيو، باقي پختونخواھ جو هاڻوڪو سينيئر وزير افراسياب خٽڪ ۽ مختيار باچا اڃان اسان واري لڏي سان هيا. تن ڏينهين پارٽي لائين اها هوندي هئي ته پارٽيءَ جا ساٿي به پارٽيءَ جو نالو چپن تي ڪونه آڻيندا هيا.تڏهن ڪميونسٽ پارٽيءَ نالو لِڪائي، ڪامريڊن پاران روز روز جو ولي خان ۽ بزنجي جي پارٽين ۾ لِڪڻ بجاءِ جيڪا نئين نالي سان نيشنل پروگريسوپارٽي سياسي ميدان ۾ لاٿي وئي هئي، هي ٻئي يارڙا، انهيءَ پارٽيءَ جا اهم اڳواڻ به هيا. تن ڏينهين، خلق ۽ پرچم جي ڪارڪنن ۽ اڳواڻن جا مثال اسان جي آڏو هوندا هيا، ۽ نور محمد ترهڪئي، ببرڪ ڪارمل، حفيظ الله امين ۽ ڊاڪٽر نجيب پارا، اسان جا آئيڊيل هوندا هيا.مَنجهن وڏا آسرا هوندا هيا، وڏيون اُميدون هونديون هيون.اسين سُرخا ٿورڙا هوندي به شل نه ڪو، ڪنهن جو مظاهرو يا جلسو ٻُڌون، هٿوڙي ۽ ڏاٽي وارو ڳاڙهو جهنڊو سُٿڻن جي وَرَن ۾ لِڪائي اُتي بي دعوتيا ئي پُڄي ويندا هُياسين. جيڪر ڪنهن جو ڪو مظاهرو هوندو هيو ته پارٽي لائين ملندي هئي، ته ڪوشش ڪري هِڪڙو هِڪڙو ٿي ان جي اڳواڻيءَ تي قبضو ڪجي، ۽ پنهنجا نعرا ڏِجن.۽ جڏهن به ايئن ٿيندو هيو، ته ڪنهن نه ڪنهن جي سُٿڻ جي وَر مان ڪو بينر به نڪري نروار ٿيندو هيو، پوءِ نعرن جي ڌوم شروع ٿيندي هئي، آمريڪي سامراج مرده آباد، جو آمريڪا جويار آ غدار آ غدار آ، ضيائي آمريت تي لعنت، ضياءُ ڪتو هاءِ هاءِ، ضياءَ کي ڪُتو چوڻ ڪُتي جي توهين آ.۽ پوءِ رات جو اٺين وڳين مارڪ ٽيليءَ جي موڪليل رپورٽ جڏهن بي بي سيءَ تان نشر ٿيندي هئي ته اڪثريتي پيپلز پارٽيءَ جي نعرن جو نالو نشان ڪونه هوندو هيو، رڳو اسان جي نعرن جي ڌُوم هوندي هئي.تڏهن اسان جي رَڳُن ۾ نئون روح ڦوڪبو هيو، نئين سج سان نئون عزم کڻي وري ڪاهيندا هياسون ملڪ جي ٻيءَ ڪُنڊ ڏانهن.انهيءَ سوچ سان ته ڄاڻ انقلاب آيو.
تن ڏينهين اسان جي انهن کڳين جو بي بي سيءَ تان بار بار نشر ٿيڻ جو مطلب اسان کي گھڻو پوءِ سمجھ ۾ آيو هيو، اسان ته هروڀرو هُشِ ۾ خوش هوندا هياسين، پر ضياءُ انهن نعرن کي سَچِي به آمريڪا ۽ ان جي ساٿارين وٽ جيئن جو تيئن ڪيش ڪرائيندو هيو، هاڻ ٿا سمجهون ته تن ڏينهين، پيپلز پارٽيءَ يا ايم آر ڊيءَ ۾ شامل ٻين ڌُرين جي نعرن کان وڌيڪ اسان جا نعرا بي بي سيءَ ۽ وائس آف آمريڪا تان هٿ وٺي نشر ڪرائي، آمر ضياءُ، سامراج کي نياپو ڏيندو هيو ته، وارو ڪريو منهنجي مدد ڪيو، نه ته سُرخا، افغانستان کان بارڊر ٽُپي ڄاڻ پهتا ڪِي پهتا. ۽ هو پنهنجيءَ انهيءَ پاليسيءَ ۾ ڪامياب به ويو، اسان هوائن ۾ ئي اُڏرندا ئي رهياسين، هُن مال ته ميڙيا، پر اسان جي ٽولي کي امتياز ٻلي جي ٽولي هٿان اهڙو ته ٽوڙيائين، جو اڄ ڏينهن تائين چيلھ سِڌي ڪونه ڪري سگهيا آهيون.
تن ڏينهين اسان سُرخن جي ساٿ ۾ کوڙ سارا واڻيا سَلِهڙيل هوندا هيا، جن مان نرنجن دوداڻي، امر لال ۽ ڊاڪٽر گھنشام پرڪاش، اهم نالا هيا. پاڻ کي اڄ يادگيرو آيو آهي، گھنشام جو، جنهن جي جو گِھگھو آواز اڄ به الائي ڪيترن ورهين کان پوءِ به ڪنن ۾ ايئن پيو ٻُري، ڀانءِ، او، هُو پريان ڪنهن سان ڳالهائي بيٺو. جيتوڻيڪ اڄ هو مون کان ڪوهين ڏور دهليءَ ۾ ويٺو آهي، ۽ حيرت انگيز طور تي اُتي جي ڪميونسٽن سان گڏجڻ بجاءِ بي جي پيءَ سان وڃي سلهڙيو آهي.پر فارسيءَ جو محاوري دهلي دور است کي ڌوڙ وجهي، ايئن ٿو ڀائنيان، ته هو مونسان گڏ پيو گهمي ڦري.چٽو ياد اٿم ته گهنشام پنهنجي ڳري آواز ۾ جڏهن نعرا هڻائيندو هيو، ته سندس آواز پري کان پَڌرو هوندو هيو. هرڪو آواز مان کيس سُڃاڻي ويندوهيو.تڏهن اسان ڌرتيءَ تي گهمندي ڦرندي اوور گرائونڊ هوندي به هروڀرو انڊر گرائونڊ هوندا هياسين. ان ڪري هِن مُڙس جي ٻَڌجي وڃڻ جو ڀئو ڪجھ وڌيڪ هوندو هيو.ان ئي سبب جي ڪري ڀانيان ٿو ته پارٽيءَ کيس، گھنشام مان ڦيرائي لطيف پيرزادو ٿيڻ جي لائين ڏني هئي، ته جيئن مڙس، پنهنجو پاڻ بچائي سگهي. پر هيءُ واڻيو ٻين عام واڻين جيان ڪچي پِنڊي ڪونه هيو، هيءُ ته سڌو پِڌو مورئي ماڇيءَ جي پاڙي جو شينهن هيو شينهن، سو کيس ٻلهڙيجيءَ جي لطيف پيرزادي جي نالي ۾ لِڪائڻ پارٽيءَ لاءِ سَولو ڪونه هيو.۽ نه ئي گھنشام جي رَڳن ۾ هروڀرو لڪڻ جهڙو رَتُ هيو، هو درويش ته جهڙو اندر هيو تهڙو ٻاهر.
تن ڏينهن داڻي پاڻيءَ مون کي به سکر جي شهر جا وڻ ڏيکاريا هجن، سو جيڪب آباد ضلعي جي هن شينهن واڻئي سان اٿڻ ويهڻ پارٽيءَ جي مامرن ڪري اوچتو وڌيڪ ٿي پيو. جيتوڻيڪ سکر ۾ اچڻ وڃڻ، گهنشام لاءِ ايئن هيو، جيئن ڪوڙڪيءَ ۾ پاڻهي اچي پير ڏيڻ. پر هيءُ واڻيو اباڻي وطن جي سڪ ۾ لِڪي ڇَپي به ڳوٺان ڀيرو ڪري ويندو هيو، ۽اها خبر پارٽيءَ جي ذميوارن کان به لِڪي ويندي هئي.انهن ئي ڏينهن ۾هڪ ڀيري، مهيني جو پگهار کڻي، معمول موجب ڳوٺ سَنبريس، ته گھنشام جيڪو اڳي ئي واري تڙ روڊ تي پارٽيءَ لاءِ ارپيل شفقت ميراڻيءَ جي لڪل ٺڪاڻي تي مونسان گڏ موجود هيو. تنهن چيو ته، اڄ مون کي به ٽنڊوالهيار وڃڻو آهي، ٻئي گڏجي ٿا هلون.ايئن ان رات سکر کان بَسُن جو ٿڪائيندڙ سفر ڪري، رات جو منهنجي ڳوٺ اچي پُڳا هياسين، اوطاق کي ويجها ٿيندي ئي پري کان ڏٺو هيم، ته اوطاق ۾اسان جا مُرشد لَٿا پيا هجن.اُن مهل گھنشام جي آڏو ٻه به وِيم ته ڇھ به وِيم، دل ۾ سوچيم هيءُ ڪامريڊ به ڇا چوندو، ته ٻين کي برابريءَ جو سبق ڏيڻ وارا پاڻ پِيرن جي پيرن ۾ ويٺا آهن!!؟ ڪامريڊ جي آڏو پت وائکي ٿيڻ کان پاڻ بچائڻ لاءِ کيس چيم ته ڪامريڊ لڳي ٿو اوطاق ۾اڳ ئي ڪي مهمان لٿل آهن، هَلُ ته پاڻ هلي ٿا اسڪول ۾ رهون. ۽ پوءِ گھنشام کي اوطاق سان لڳولڳ ڪچي اسڪول ۾ کٽ رکي ڏني هيم.ان رات مون جيان گهنشام به ٿَڪل هُيو. مانيءَ کائڻ بعد جيئن ئي کٽ تي آهليو ته سِگهوئي کونگهرا هڻڻ شروع ڪيائين. ۽ جڏهن ڏِٺُم ته مڙس وڃي خوابن جي دنيا ۾ پهتو آهي، ته آئون به گهر وڃي آرامي ٿيس. صبح جو، گھنشام لاءِ نيرن۽ چانهه کڻي نڪتس، حيرت تڏهن ٿيم، جڏهن ڏِسان ته اسڪول ۾ گھنشام واري کٽ آهي ئي ڪونه، اکيون بي اختياراوطاق ڏي کڄي ويون.حيرت مان اکين جي پِنبڻين کي هيٺ مٿي ڪري پڪ ڪندي ڏٺم ته، مُرشد سڳوري ۽ گهنشام جون کٽون اوطاق جي ورانڊي ۾گَڏُ پيل آهن، اصل ايئن جو اِيس سان اِيس مِليل اَٿن. مرشد سڳورو، گهنشام جي شلوار ۾ اڳٺ پيو وجھي، سامهون نهاريم مرشد جوخليفو نلڪو پيوگيڙي ۽ گهنشام نلڪي هيٺان وِهنجي پيو. مائٽن ۽ مرشد جي ڀوءَ ۾ بدن مان دُرڙيون نڪري ويم، دل ئي دل سوچيم گھنشام ته اڄ لاک ئي لَهرائي ڇڏي.سوچن جو سلسلو تڏهن ٽُٽو جڏهن، مرشد سائينءَ مونکي ڏسندي ئي، هڪل ڪري ميارڏني هئي، چئي ابا، اميرا شابس ٿئي ٻيلي، پِيرن ۽ پِيرزادن ڇا وڃايو آهي جو رات پِيرزادي کي اوطاق بجاءِ اسڪول ۾ کٽ وِجِھي ڏني هيئه؟ تڏهن وڃي ساھ پيم.اُنهيءَ ويل سوچيم، مار!گهنشام به وڏو لاھ نِڪتو!. اسان جي مرشد ڪامل کي ئي وهائي ويو.
اصل ۾ ٿيو هينئن هو، جو مون پاران اوطاق بجاءِ، اسڪول ۾ سمهارڻ تان، گھنشام تجسس ۾ پئجي، اوطاقي مهمانن کي ڏسڻ لاءِ، ننڊ جو بهانو ڪري، نقلي کونگهرا هَڻي، مونکي ڀَڄائڻ جو رِٿيو هيو. ۽منهنجي گھر وڃڻ بعد، انگوڇو ڪلهي تي رکي، وڃي پيِر صاحب جي کٽ مَٿان بيهي وڏي واڪ سلام ورايو هيو، مرشد جي جاڳڻ تي پنهنجو تعارف ٻلهڙيجيءَ جي لطيف پيرزادي جي نالي سان ڪرايو هيائين. مُرشد سڳوري، جو ٻڌو ته هيءُ همراھ پيرزادو آهي، ته مون تي پرپُٺ ڏاڍو ڪاوڙيو هيو، ۽ ڪجھ گهٽ وڌ ڳالهائي.اُٿي وڃي گھنشام جي کَٽَ پاڻ کنئي هيائين. ۽ پوءِ ڏيپارجن جو ريلائي پِير۽ ٻلهڙيجيءَ جو پيرزادو کَٽُون گڏي سُتا هيا.ان ڏينهن کَلَ بچي ويم، ڇاڪاڻ ته چڱوٿيو جو ڳوٺ وارن مان ڪنهن کي به ٻلهڙيجيءَ جي لطيف پيرزادي جي اصليت جي خبر نه هئي.نه ته پيريءَ مرشديءَ جي قيد ۾ ورتل وڏڙا، هڪڙي ڪامريڊ واڻئي جي مرشد سان گڏ کٽ تي ويهڻ تان، حال گهڙيءَ منهنجو ته پَٽڪو ئي ڌوڙ ڪري وجھن ها.
گهڻو پوءِ، پارٽيءَ جي ڀڃ ڊاهه ۾جڏهن اسان گھڻن جيان گهنشام جون آدرشون به ڀورا ڀورا ٿيون، جنهن انقلاب لاءِ جيل ڪاٽيا هيائين، ڦٽڪا ۽ مارون کاڌيون هيائين، سو انقلاب جڏهن اڪثريت۽ اقليت جي جهيڙي ۾ لُڙهندو ڏٺائين، ته به نه ڀَڳو، نه ٽُٽو، پارٽي ٽُٽِي، سڀ ڪڻو ڪڻو ٿيا، ته به ماٺ ڪري ويهڻ گهنشام لاءِ مُشرڪيءَ سان مشابهت رکڻ برابر هيو، تڏهن پنهنجي جيل جي هنڊيوال، ڪلاسيڪل وڏيري چاچي شاهنواز جوڻيجي، جي ساٿ سان پيپلز پارٽيءَ ۾ هليو ويو.ياد اٿم، تن ڏينهين، چاچو شاهنواز وفاقي حڪومت ۾ ننڍو وزير هيو ۽ منهنجو ڳوٺائي پراڻوڪامريڊ جيرام، سرڪاري طور سندس پي آراو هيو.اُن کان جڏهن گهنشام جي پيپلز پارٽيءَ ۾ وڃڻ لاءِ ڪيل پريس ڪانفرنس جو احوال پڇيو هيم، ته هڪ ٿڌو ساھ ڀري چيو هيائين، نه يار گهنشام خود به سمجهي ٿو ته سندس پيپلز پارٽيءَ ۾ وڃڻ مِس فائر آهي. ۽ پوءِ سُتت ئي چاچي شاهنواز واري لَڏي کي، جڏهن غلام اسحاق گھر ڀيڙو ڪيو، ته گھنشام کي پنهنجي اصلي گھر وڃي پهچايائون. ٽارچر، بند وارڊ ۽ ڏنڊا ٻيڙيون وري به سندس مقدر بڻيون.
ڀانيان ٿو اُتان نڪرندي ئي علي حسن چانڊيو گِھلي ويو هيس، يا پاڻهي ڊاڪٽر قادرمگسيءَ جي پارٽيءَ ۾ ويو هيو، تڏهن گهڻن کان واڻئي جو روز روز جو رينگٽ سَٺو نه ٿيو هيو.مڙس کي ايئن گم ڪيائون، جيئن ڍڳي جا مَٿيان ڏند. تڏهن به راڄ مُک منصفن جا واري وٽيءَ سان ڪُرسين تي وارد ٿيندا پئي آيا، پر ڪنهن به پاڻ هرتو، هن ستن نياڻين جي پيءُ جي گم ڪرڻ جو نوٽيس ڪونه ورتو. ڀانئيان ٿو هندو هو تڏهن.شايد پنهنجن جي ذهنن ۾ اهو زهر ويٺل آهي ته هندو سڀ جا سڀ اُڀرندين جا ايجنٽ هوندا آهن. ۽ نيٺ، کولين ۾ ٽارچر سهندي، اکين تي پٽيون ٻڌي باٿ رومن جي درن جا ڌڪ سهندي، سهندي دل ئي دل ۾ وطن جا وڻ ڇڏڻ جو سوچيائين، يا وري وطن جا وڻ ڇڏڻ لاءِ سگهارن پاڻ ئي سور ڏيئي تيار ڪيس. چوندا آهن نه ته جِت پُڄڻ ڀيڻي ناھ، اُت ڀَڄڻ ڪم وريامن جو. سو همراھ ڀڄي جان ڇڏائي. جوانيءَ جا قيمتي سال، جيلن ۾ مارون سهڻ واري، گهنشام سان هندستان وڃڻ کان ٿورو اڳ، سانگھڙ جي هڪ ادبي پروگرام ۾ ملاقات ٿي هئي. جتي هو مرحوم نماڻي سنڌيءَ سان گڏجي آيو هيو، تن ڏينهين گهنشام ۽ ايڪڙ ٻيڪڙ ڪنهن يار کان سواءِ، باقي اسين سڀ سُرخا، سَڻڀين ڪُرسين تي پهچي چُڪا هياسين.۽ عيش و آرام واري زندگي گذاري رهيا هياسين، اهڙن ادبي پروگرامن ۾ وڃڻ اسان جي واندڪائيءَ جي رڳو وندر هيو، باقي ڪجھ به نه.
ان ڏينهن ملڻ وقت، رسمي عليڪ سليڪ بعد پڇيو مانس، گھنشام مون کي سُڃاڻين ٿو؟ ساڳئي پراڻي گِھگھي آواز ۾وراڻيائين نه ته!!!. چيومانس، يار سوچ ! پاڻ اڄ ڏهن ورهين بعد مليا آهيون.ڪي ساعتون سوچي، اوچتو ڀاڪرن ۾ ڀري، ڳل چُمندي چيائين امير بخش آن ني؟ چيم، آهيان ته ساڳيو، پر ڪيئن سڃاتئه؟ ؟ وراڻيائين، اڙي ظالم! سُرخن جي سُکئي ٿيڻ ۽ وڇڙڻ کان پوءِ به سڀ ساٿي ملندا رهندا هُيا، تون الائي ڪهڙي ڪُن ۾غرق هئين، اڄ جو ڏهن سالن بعد ملڻ جو چيئه، ته پڪ ٿيم ته ڏهن سالن کان پراڻن سُرخن مان، هڪ ئي شخص نه مليو آ، ۽ اهوتون آن.
چيم، چئبوته جيلن، مارُن، موچڙن۽ ٽارچرن مان گذري به دماغ سالم اٿئي!.تڏهن معمول وارا ٽهڪ ڏنائين وڏا ۽ ٻَڌا ٽهڪ. اهوگهنشام پرڪاش، جنهن سنڌ جي ماروئڙن جي، سورن کان آجپي جا انيڪ خواب سيني ۾ سانڍي، سالن تائين سگهارن جا سور ۽ سختيون سَٺيون هيون، سو گھنشام، هڪ ڏينهنِ، ساهه بچائڻ خاطر۽ نياڻين خاطر، وطن جا وڻ ڇڏي دهليءَ هليو ويو. ڪنهن سنڌي جوڌي کان ڪونه پڳو ته کيس روڪي. کيس چوي ته تون دلگير نه ٿي سڻائو واءُ ورڻو آهي، تو نه ڏٺا، ته تنهنجو اولاد ضرور سُک ڏسندو. ڪنهن کان ڪونه پڳو.!!!!
ربُ ڪري گھنشام جتي به هجي، پنهنجي ٻچڙن سان گڏ، سُکيو هُجي.چري دل چوي ٿي، داراشڪوه جي دهليءَ جي، دروديوار کي هتان کان ايڏي وڏي ڪوڪ ڪري چوان ته، اي ! دارا جي دهلي، تو کي منهنجي سنڌ جي گھنشام پرڪاش جي پارت هجي. ۽ اها ڪوڪ ايڏي وڏي هجي جو دهليءَ جي عام ماڻهوءَ کان خاص ماڻهوءَ تائين پهچي، دهليءَ جي اوليائن کان بزرگن تائين پهچي، من موهن سنگھ کان سونيا گانڌيءَ تائين پهچي.
ڪامريڊاڻي قصي مزو اهڙو ڏنو جو پاڻ به يڪا هليا وياسون اوڏانهن، هاڻ ورون ٿا پوئتي اصل قصي ڏانهن. سو اُنهيءَ زماني ۾ماستريءَ جي ٽي سئو ويهه روپيه پگهار مان پاندي پورِي ٿيندي نه ڏِسي، هڪڙي ڏينهن تاج مريءَ سان صلاح ڪيم، يار، تون ڪو ڏس ڏي ته ڇا ڪريان، هن پگھار مان ته پاندي پوري ڪانه ٿي ٿئي؟ ته ٺھ پھ وراڻيو هيائين.مون جيان سرڪاري نوڪري ڇڏ ۽ تنهنجي ئي علائقي ۾پارٽيءَ جو ڪُل وقتي ڪارڪن بنجي ڪَمُ ڪَرِ. ايترو ئي اعزازيو پارٽيءَ پاران ملندئي جيترو سرڪاري نوڪريءَ مان پگهار اٿئي.تنهن تي چيو هيو مانس، يَر تاج، اڃان ته پارٽيءَ مون کي ميمبر به ناهي ڪيو؟ تنهن تي هميشھ جيان ٺھ پھ چوڻ لڳو هيو، ته ڪامريڊ تون ميمبر آهين، هي جو هفتيوار گڏجاڻي ڪندا آهيون سيل جي، جنهن جوسيڪريٽري به تون آهين. اُهو به پارٽيءَ جو سيل ئي ته آهي، بس، رڳو نالو ڪونه ٿا وٺون، مَتان ڪوهمراھ ٽُٽِي پئي، ان ڪري نه ته اها پارٽي ئي ته آهي.تنهن زماني ۾ڪميونسٽ پارٽيءَ جو ميمبر ٿيڻ، اُن جي ڪنهن ننڍڙي سيل جو سيڪريٽري ٿيڻ، يا ڪُل وقتِي ڪارڪُن ٿيڻ بنهي وڏي ڳالهه هُئي.هڪڙو وڏو اعزاز هوندو هيو. سو به جهڙي تهڙي کي نصيب ڪونه ٿيندو هيو.
پوءِ تاج جي اهڙيءَ آڇ تي پورا اَٺ ڏينهن سوچيو هيم، ته غربت به آهي، چار نياڻيون به اٿم، ابو۽ امان به انهيءَ آسري آهن ته پُٽ ڪمائيندو ۽ اسان پِيريءَ ۾ ويهي آرام سان کائيندا سون. ٻي سوچ آئي هيم ته آئون بنهي ڊڄڻو آهيان، الائي ڪڏهن جهلجي پوان ۽ پوليس جي مار کڻي به سگهان يا نه؟ پوءِ هڙني جا نالا کڻي خواريءَ جو ٺِڪر سِرَ تي کڻان، پوءِ دل ئي دل ۾فيصلو ڪيو هيم، نه نه آئون نوڪري ئي ڪندس، اڳتي پڙهندس، ڊگريون وٺندس، ابي امان کي پِيريءَ ۾ سُک ڏيندس، گهر جون مالي حالتون سڌاريندس، پوءِ جي سياست ڪري سگهيس ته واھ نه ته ايئن ئي چڱو آهيان. ۽ ٻئي هفتي کي تاج کي جڏهن پنهنجو فيصلو ٻڌايو هيم ته به قائل ڪرڻ جي تمام گھڻي ڪوشش ڪئي هيائين، پر منهنجي کُتي جواب بعد ماٺ ڪري ويهي رهيو هيو.
تن ڏينهينِ تاج مري روپوشيءَ واري حالت ۾ سکر شهر۾ مليو هيو ۽ چيو هيائين، ته يار هاڻ ته هُن ٻاڏي، جنرل ضياءِ جي ظلم۽ جبر ملڪ جي هر شيءِ کي تاراجُ ڪري ڇڏيو آهي. ۽ چئوطرف ماٺاربه ٿي وئي آهي. ۽ سموري سنگت جي راءِ آهي ته بيٺل پاڻيءَ ۾ ڪو پٿر اُڇلاجي، ته ڪي لهرون پيدا ٿين، ڪو ولولو پيدا ٿئي.اُنهيءَ ڪري صحافين فيصلو ڪيو آهي ته، اخبارن تي لاڳو سينسرشپ ۽ ٻين ڪارن قانونن جي خلاف احتجاج ڪري گرفتاريون ڏيون. ۽ ڪميونسٽ پارٽيءَ جو به فيصلو آهي ته انهيءَ جا جيڪي به ماڻهو صحافت جي پورهئي سان واڳجي، لڪا ويٺا آهن، اُهي سڀ گرفتارين لاءِ تيار رھن. سو آئون(تاج) ڪنهن ڏينهن اوچتو گرفتاري ڏئي، پنهنجو پاڻ کي ڪاٺ ۾ هڻائيندس. توکي الائي خبر آهي يا نه، ته آئون لِڪ ڇِپَ ۾هوندي به سانگهڙمان نڪرندڙ ٽي روزه اخبار الفقراءُ کي ايڊٽ ڪندو آهيان. ٿيو به ايئن ته انهيءَ ڳالھ کي ڪي ٿورڙا ڏينهن مس گذريا ته، تاج مري، منهاج برنا سان گڏ گرفتاري ڏئي، جيل اندر ڊگهي بُک هڙتال تي ويهي رهيو هيو. ويندي ويندي مون ڏي نياپو موڪليندو ويوهيو ته الفقراءُ اخبار سنڀالڻ لاءِ انهيءَ جي مالڪ ۽ ايڊيٽر فقير محمد رحيم مهر سان وڃي ملان.
تن ئي ڏينهن ۾هڪڙيءَ شام جو لطيف يونيورسٽيءَ جو هاڻوڪو پروفيسرامداد چانڊيو، تنظيمي ڪم سان منهنجي ڳوٺ آيو هيو. ۽ مون کيس تاج وارو قصو اکر به اکر ٻُڌايو هيو، سو انهيءَ رات سج لٿي کان صُبح تائين، امداد مون کي اخبارن جون خبرون ٺاهڻ، ايڊٽ ڪرڻ، پروف ريڊنگ ۽اداريا لکڻ بابت بنيادي سمجهاڻيون ڏنيون هيون.آئون سنڌي اخبارن ۾ انڌا منڊا ڪالم اڳ ئي لکندو هُيس، ڪم جو ٿورو گهڻو اندازو به اڳ۾ ئي هُيم. بس امداد چانڊئي جي چئن پهرن جي پڙهائيءَ مون کي به رات جي پيٽ ۾ ڪوڙو يا سچو صحافي بنائي ڇڏيو هيو.
ورنديءَ صبح جو ڀانيان ٿو ته تاج جي موڪليل ڪا چٺي، يا سکڻو نياپو ۽ نشاني کڻي، سانگھڙ جي بس ۾ ويهي اخبار جي مالڪ بابت سوچيندو روانو ٿيس، الائي ڪھڙي قسم جو ماڻهو هوندو؟ الائي نوڪريءَ ۾ رکي به يا نه رکي؟ الفقراءُ پريس تي پهچي فقير محمد رحيم جي پُڇا ڪئي هيم، جڏهن مِلايائون، ته ڏٺم فقيرصاحب قدآور مُڙس، ڪاري ڏاڙهي، ململ جو سفيد پٽڪو، سفيد گوڏ ۽ سفيد صدريءَسان، سفيد پهراڻ پَهِريو ويٺوهُيو.اخباري مالڪ بابت منهنجي تصور ۾ هُيو ته ڪوئي سوٽيڊ بوٽيڊ صاحب هوندو. هِت ته قصو ئي اور هُيو.اهڙا فقير ننڍي هوندي کان ئي پنهنجي اوڙي پاڙي ۾ ڏسندوايندو هُيس، جن وٽ مرشد کان سواءِ ٻي ڪا به مڃتا واري ڌُر ڪونه هوندي هُئي، ۽ پيريءَ مريديءَ کان ٿڙيل، وهابي، ڪارا ۽ جُبيري ٿي، سندن هٿان سر عام ڳڀا ڳڀا ٿي ويندا هُيا. مارڻ وارا به بنان ڪنهن ڊپ ڊاءُ جي، مرشد جا نعرا هڻندا وڃي جيل وَسائيندا هيا. سوچيم، تاج وارن ڪامريڊن مون سان هي ڇا ڪيو، هيءَ وري ڪهڙي جُٺ ڪيائون، هِن گوڏ ۽گبريءَ واري فقير سان منهنجو ساٿ ڪِٿي ٿو هلي سگهي.؟
سو انهيءَ ملاقات ۾رسمي عليڪ سليڪ بعد، تاج جو حوالو ۽ نشاني ڏني مانس، ته سمجهي ويو ته آئون به ڪو پڪو ڪامريڊ ۽ نوڪريءَ جو گھرجائو آهيان. هوڏانهن تاج جونالو ٻُڌندي ئي فٽافٽ چيائين، جيڪر منهنجو وَسُ پُڄي ته آئون اڄ ئي ڀيرِ تي ڏئُونڪو هڻي سڄيءَ سنڌ ۾ اعلان ڪرايان ته سانگهڙ جي مَرِين جو سردار تاج آهي، نه ڪي عطا محمد مري. هاڻوڪي وزيراطلاعات شازيا مري جو والد. اها ڳالهه پوري ٿيندي ئي، ڪاٺ جي ميز تي پيل، نمائندن جي موڪليل کوڙَ سارين خبرن مان هڪَڙي خبر کڻي مون کي ڏيندي چيائين، ابا هيءَ خبر نمائندي موڪلي آهي، هاڻي تون انهيءَ کي ٺاهي ڏي، اها به گهڻو وقت پوءِ خبر پيم ته، مرحوم جو انٽرويو وٺڻ جو طريقو ئي اهو هيو. خير، اها خبر هُئي، ڊُٺڙي واري پِير حسن بخش شاهه جي ميلي بابت. آئون خبر پڙهي ٻڏتر ۾ پئجي ويس، گهڙيءَ ڏيڍين اکين سان فقير جي اسٽائيل ڏي ڏسان، وري اهڙي اسٽائيل وارن فقيرن جي پِيرپرستيءَ ڏي ڏسان، وري انهيءَ خبر ڏي ڏسان. ۽ سوچيان هيءُ ته پڪو پِير پرست هوندو، هن جي اڳيان ڪهڙي قسم جي خبر ٺاهيان، ڪيئن ڪيان. پر نيٺ به دل جھلي، ڏَڪِي ڏَڪِي خبر ٺاهيم، سُرخي عام رواجي خبرن جيان ڏنم ته، اچي ويو، اچي ويو، حسن بخش شاهه جو ميلو اچي ويو. خبر پڙهيائين به ڪونه، رڳو سُرخي ڏِسي ڪڙڪيدار آواز ۾ هَڪَل ڪندي چيائين، اڙي ! تون ڪامريڊ آهين؟ ٻُڌاءِ!! تون ڪامريڊ آهين؟ ڏڪندي ڏڪندي وراڻيم، ها سائين آهيان ته ڪامريڊ. تڏهن ڪڙڪيدار ۽گجندڙ آواز ۾ چيائين، اڙي پوءِ اوهين ڪامريڊ وري ڪڏهن کان پير پرست ٿيا آهيو، جو هيءَ سُرخي ٺاهي اٿئي!!.سندس دهشت ۽ دٻدٻو مون تي ايترو ته حاوي ٿي ويو هيو، جومون کان ڪو به جواب نه پئي اُڪليو، آئون صرف سندس حُلئي کي مٿي کان پيرن تائين ڏسندو ئي رهيس.
مرحوم وڏو داناءُ ماڻهو هيو، کيس پيرن کان مٿي تائين ڏسڻ مهل، منهنجي اکين ۾ سمايل سوين سوال پلڪن ۾پڙهي ورتا هيائين ۽ وڏو ٽهڪ ڏيئي چيائين، اڙي درويش، ڪٿي مُنهنجي پٽڪي پهراڻ ۽ گوڏ مان مون کي ڪوئي پڪو پير پرست ته ڪونه سمجهيو اٿئي؟ .منهنجي ڪجھ ڳالهائڻ کان اڳ ئي وري به پاڻ ئي چيائين، اڙي يار آئون ته موحد آهيان موحد. اوهان ڪميونسٽن جھڙو ۽ شايد اوهان کان به ٻه رَتيون وڌيڪ هجان. سندس اهڙيون ڳالهيون ٻڌي، مَنُ وڌِيو ۽ ٽيبل تان نئون ڪاغذ کڻي، انهيءَ خبر جي نئين سِرسُرخي ٺاهيم، اها سُرخي ڏسندي ئي ڀڙڪو کائي اُٿندي چيائين، مون کي خبر آهي ته مون جيڪو جهاد شروع ڪيو آهي، اُنهيءَ کي في الحال اوهان ڪامريڊ ئي اڳتي هلائي سگهو ٿا، حال گهڙيءَ ٻين ۾ ته اهڙي ڪا ٿوم نظر ئي ڪانه ٿي اچيم. پوءِ اوڏيءَ مهل ئي اخبار جي سموري عملي کي گهُرائي منهنجو تعارف ڪرائي چيائين، ابا هاڻ هي اٿوَ الفقراءُ جو نئون نيوز ايڊيٽر. وري مون ڏي منهن ڪري چيائين، ابا هاڻ اها پريس، اهو تون، اسان جي الله واھي آهي. مرحوم اٿيو ۽ نه ڄاڻ ڪيڏانهن روانو ٿي ويو.
ٽي روزھ اخبارالفقراءُ ۾ مون تمام گهڻي محنت ڪئي، اداريا، مضمون، خبرون، خَبرن جي ترتيب، پروف ريڊنگ. تڏهن اڄڪلھ جيان ڪمپيوٽر جو دور ڪونه هيو، هٿ سان اکر کڻي ڪمپوز ڪبا هُيا، ڪمپازيٽر قربان لغاري ۽ علي نواز، فورمين بهادر، توڙي فقير جا ٻه ننڍڙا پُٽ محمد بخش ۽ محمد علي، مون سميت هٿين پيرين ڪارن لِينهگن سان ٿَڦِيا پيا هوندا هُيا. ملڪ ۾ آمر، ضياءَ جا ڪارا قانون هيا، سينسرشپ لاڳو هئي ۽ سانگهڙ جو انفارميشن آفيسر محمد جي ابڙو هوندو هيو، تنهن کان چڱڙيون خبرون تڳائي هلائڻ وڏي ڳالهه هوندي هُئي. اخبار ڇپجڻ جي رات ڪاپي تيار ڪري، مشين تي چاڙهي، فائنل ڪاپي ڪڍي، فائنل پروف ڏسي، گهڻو ڪري آئون ۽ فقير جا ٻئي پُٽ نظاماڻين جي سينيما تي مفت جي فلم ڏسڻ وينداهياسين. پُٺيان فورمين بهادر مهر اخبار ڇپي وٺندو هيو، قربان لغاري پوسٽ ڪرڻ جي ڪاپين تي ٽڪليون لڳائيندو ويندو هيو۽ علي نوازلغاري ائڊريسون لکندو ويندو هيو. صُبح جو هڪڙو همراھ ٽپال ذريعي ويندڙ ڪاپيون کڻي پوسٽ آفيس ويندو هيو، ته ٻيو وري سائيڪل تي سانگهڙ شهر جي سمورين آفيسن ۾ اخبار پُهچائيندو هيو.تڏهن سانگهڙ جي اخبار الفقراءُ ۽ ميرپورخاص جي اخبار همدرد جي وڏي هُوڪ هُئي. ماڻهو هفتو، هفتو ٽپاليءَ جو انتظار ڪندا هُيا ته ڪڏهن ٿيون اُهي اخبارون اَچن.
الفقراءُ جي اُن وقت جي نمائندن مان عاجز منگي، فقير دين محمد، حاجي محمد رحيم ڪنڀر ۽ بادل ٿريءَ صحافت ۽ سياست ۾ وڏو نانءٌ ڪمايو هيو. اُن زماني ۾ عبرت جو ضلعي رپورٽر هوندو هيو مولابخش سومرو، همراھ ڪابه خبر ٻُڌي يا ڪو واقعو ڏسي، فون تي اداري جي نيوز ڊيسڪ تي ويٺل ماڻهوءَ کي ڳالهه سربستي ڳالھ ٻڌائي ويندو هيو، پوءِ خبرٺاهڻ جو ڪم اداري وارن کي ئي ڪرڻو پوندو هيو. مولابخش لاءِ اها ئي خبر هوندي هئي، جيڪا فون تي لکايائين.جيڪڏهن اداري پاران ڪا اسٽوري ڪرڻ جو حڪم ملندس يا ڪڏهن ڪجهه لکڻو پوندس ته حال گهڙي ته ٻَرجي پوندو هيو، پوءِ نيٺ ڊوڙندو ايندو هيو مون وٽ ۽ چوندو هيو، اڙي شرڙا ! هي وَٺُ گولڊليف جو پاڪيٽ، ! تون به ڇا ياد ڪندين اسان جي سخا کي. گڏوگڏ بهادر فورمين کي رڙ ڪري چوندو هيو، اڙي بهادر، سڀني لاءِ دود پتي چانهه به گهُراءِ. جيتوڻيڪ آئون سندس مُراد پروڙي وٺندو هيس. پر پوءِ به هو مون ڏانهن منهن ڪري چوندو، چڱا مُڙس چڱو هاڻ ٻُڌ، قصو آهي هيءُ، هاڻي انهيءَ جي خبر ته ٺاهي ڏي، اداري وارن رتُ ئي سڪائي ڇڏيو آهي. ۽ پوءِ گولڊليف جي پاڪيٽ جي رشوت تي جيئن ئي منهنجي هٿان اها خبر ٺهندِي هئي، ته واه واه ڪندو، خبر جو پنو هٿ ۾ لوڏيندو گولِي ٿي ويندو هيو.
فقير صاحب جي ٻنهي ننڍن پُٽن مان هڪڙي، محمد بخش جي مون سان گهڻي لڳندي هُئي.سڄو ڏينهن پيو مونکان ڪامريڊن جون خبرون ٻڌندو هيو، اڳتي هلي مون ڏي ڊگها ڊگها خط لکڻ لڳو آئون به کيس وڏا وڏا خط لکندو هُيس.اهو محمد بخش، اڄڪلهه جو بخشڻ مهراڻوي آهي. مولا وڏي ڄمار ڏئيس. فقير صاحب جي ڀاءُ فقير حاميد جو پُٽ مرحوم معصوم سانگهڙائي تن ڏينهين شيرين سومرو واقعي ۾ علي حيدر شاھ سا ن گڏ گرفتار ٿيڻ بعد تازو ئي جيل مان آزاد ٿيو هيو.علي حيدر شاهه، کيس جيل مان خط لکندو هُيو. جيئن ته علي حيدر شاھ وارا جيئي سنڌ ۾ هيا ان ڪري آئون پنهنجي ڪامريڊڪي رڳ ڊوڙائي، اُهي خط چوري ڪري پڙهندو هُيس، جنهن چوريءَ جي مرحوم کان جيئري ئي معافي ورتي هُيم.
شهيد فقير محمد رحيم مهر، تن ڏينهين سانگھڙ جي جماعتي جوڌن کي ڏٺو ڪونه وڻندو هيو، مٿس جُبيري ۽ ڪارو جا نالا به رکيا هيائون، هو به مُڙڻ واري ٻُوٽي ڪونه هيو، اخبار ذريعي چڱن چوکن جي پت وائکي ڪرڻ کان ڪڏهن به ڪونه مُڙندو هيو، آئون ڀانيان ٿو ۽ جيڪي ڳالهيون ٻڌندو هيس انهن موجب جيڪڏهن جهول ۽ سنجهوري جي ٿاڻن جو پراڻو رڪارڊ ويهي ڦلهورجي ته فقير محمد رحيم مهر صاحب جي بهادريءَ جي گهڻن کي ڪَل پئجي ويندي، ڇو جو کيس شهادت جي رتبي تي پُڄائڻ لاءِ جيڪي به حملا ٿيا هيا انهن جا ڪيس چڱن موچارن تي درج ڪرايا هيائين، پر اهي ايف آئي آرون سيل ٿينديون وينديون هيون. ستت ئي آئون فقير صاحب سان ڪنهن ننڍڙي ڳالھ تي ڪاوڙجي اخبار ڇڏي هليو ويو هيس، ته به مرحوم روايتي مالڪن کان هٽي جيڪو نوٽ منهنجي الڳ ٿيڻ تي پنهنجيءَ اخبار ۾ لکيو هيو، سو ان وقت جي اخباري مالڪن جي لکڻين کان نروار ۽ الڳ ٿلڳ هيو. جنهن ۾ منهنجي اداري کان الڳ ٿيڻ جو احوال اهڙي ته سهڻي ۽ مٺڙي انداز ۾ بيان ٿيل هيو جنهن جو اڄوڪيءَ دنيا ۾ تصور به ڪونه ٿو ڪري سگھجي. فقير صاحب جنهن کي مرحوم لکڻ تي منهنجي دل ڪونه ٿي چوي، سو هميشھ بافتي جي ڪپڙي جي هڪڙي ننڍڙي ٿيلهي هٿ ۾ کڻندو هيو.جنهن ۾ ويبلي جو ڇھ ڌڪيو ريوالور هروقت ڀريو تريو هوندو هيو.ڇو جو سانگھڙ ۽ ان جي آس پاس جا چڱا مڙس هر وقت فقيرصاحب جي خون جا گھورا هوندا هيا.
۽ نيٺ هڪ ڏينهن نور اسلام هوٽل جي سامهون جتي هينئر هڪڙو پٺاڻن جو الائي ڪنهن ٻئي جو مشهور هوٽل آهي ان جي آس پاس موٽرن جي مستريءَ جي دڪان تي رکيل کٽ تي پاسي ڀر، ٺونٺ جي ٽيڪ تي اهليو ويٺو هيو، ته ڀانئيان ٿو ته بچائي سنگراسيءَ نالي هڪ جنونيءَ مٿس ڪارتوسي پستول سان حملو ڪيو، حملو ايترو اوچتو ۽ ڌڪ ايترو هنڌائتو هيو جو فقير صاحب پنهنجو ريوالور کڻي ڪونه سگھيو نه ته اها پڪ هئي ته حملي آوارن کي ليٽائي وجهي ها. فقير صاحب جي شهادت سان سانگھڙ مان صحافت جو هڪ بي باڪ باب هميشھ لاءِ ختم ٿي ويو. اڄ به جڏهن سانگھڙ مان ان جاءِ تان گذرڻ ٿيندو اٿم جتي ظالمن فقير صاحب کي شهيد ڪيو هيو ته بي اختيار منهنجي من تي ڀٽائيءَ جون هي سٽون ٽري اينديون آهن، نه سي ووئڻ وڻن ۾ نه سي ڪاتياريون، پَسيو بازارون هينئڙو مون لوڻ ٿئي.