8
ماساتِ جي مائٽن جي اها ٻن ڏينهن جي رينگ رينگان، ماساتِ ڪَنڌُ هيٺ ڪَيون پَئي ٻُڌي. سا به ڪا مائٽن تي اندر ئي اندر ۾ڪڙهِي ويٺي هُئي، ۽ هيٺ ڪنڌ ڪيُون گھڙيءَ گھڙيءَ پئي پير جي آڱوٺي سان مٽي کوٽيائين، نيٺ تنگ ٿي، ڪَنڌ کَڻي پيءُ کي چيائين، اَبا او ابا، مون کي وِڪُيَوَ، ڍڳا ورتَو، ٽَڪا ورتوَ، اڃا به ڍوءَ نه ٿِيوَ. حيفُ هُجيوَ، جو اڃان به سکيو ٽڪر کائڻ ڪونه ٿا ڏيو. سو آئون نه اَڄ اوهان جي ڌيءَ نه سُڀاڻ به اوهان جي ڌيءَ. جيڏانهن جا آهيو تيڏانهن وَڃو.آئون نه اڄ هلانوَ نه صبحاڻ هلانوَ، منهنجو مرڻ جيئڻ هاڻ هتي ٿيندو، ۽ خدا کان دعا ٿي گھران ته هتان منهنجو جنازو ئي نڪري. ماسات جي ايڏي وڏي همت ڏسي اسان جا ته وات پٽجي ئي ويا هيا، ايڏي همت !!! بلي.!!!
۽ پوءِ ماساتِ جيڪي چيو سو ڪري به ڏيکاريائين، ورهيه گذريا، سندس مائٽن ۾ڪيترائي مرڻا ٿيا، ڪيترائي پرڻا ٿيا، ته به اک ۾ ڳوڙهو ڪونه آيس. نه ئي وري اباڻي وطن جي سِڪَ سَتايُس. جڏهن پرڻجي آئي هُئي ته ويڳو ڀاءُ ابراهيم، ٻن ٽن ورهين جو هوندو هيو، سو جوان ٿيو. لاکي جو ڳوٺ ڦِٽو، ته سٺ ميل تان لڏي شهدادپور آيا، پر ماساتِ پنهنجو وچن قائم رکيو آئي.ابراهيم جوان ٿي، ويڳيءَ ڀيڻ جي سِڪ ۾ پُڇائيندو آيو. ٻارهين ميل تي آيو ۽ اچي منهنجي پُڇا ڪيائين.آئون سامهون ويٺو هيس، ٻُڌان ويٺو، ڏِسان ويٺو، اڳلي پُڇيس، جنهن جو پڇين ٿو اُن کي سُڃاڻين به ٿو يا نه؟
وراڻيائين، اٿم ته ڀيڻ جو مُڙس پر کيس ڏِٺو ڪڏهن به ڪونه اٿم پوءِ ڇِڪي کڻي ڇاتيءَ سان لاتو مانس. ڀيڻس وٽ آندم، چئي هيءُ ڇوڪروڪير آهي، جنهن کي گهر ۾ وٺي آيو آهين؟ جڏهن ٻُڌايو مانس ته ڀاءُ اٿئي ابراهيم.!! ته جهِڄي پئِي. ورهين پُڄاڻان ويڳي ڀاءُ سان مِلي، ته ٻنهي جون اکيون ڀِنيون ڏاڍو رُنا. اُن وچ ۾ عيد براد تي ماساتِ جو بابو پيو ڀيروڪندو هيو. گهڻا ورهيه پوءِ جڏهن ڏُک ڏور ڀڄي ويا، ۽ سُک آيا، ته هڪ ڏينهن گاڏيءَ کي مختلف روڊن تان گهمائي ڦيرائي، لاکي جي ڦِٽل ڳوٺ ويجهو وڃي گاڏي بيهاريم. ماساتِ کي چَيم گاڏيءَ مان لَههُ، لَٿِي ته چَيومانس، يادُ ڪَرَ هيءُ علائقو، هي وڻ ٽڻ اڳي ڪڏهن ڏٺا اٿئه؟ ؟ اونهي سوچ ۾ پئجي وئِي هيڏي هوڏي نهاري، وڻن ٽڻن ڏي ڏِسي، نِوِڙِي مِٽيءَ جي لَپَ ڀري سُنگهيائين. مِٽي سُنگهندي ئي اکين مان ايندڙ لُڙڪ اُگهي چيائين ماسات ڳوٺ جي سُڃ ۽ ويراني ڏسي، پهرين ته پڪ ئي ڪانه پئي بيٺم ته هي جنم جي جاءِ اٿم، پر هِتي جي مِٽيءَ مان اَمڙ جي هڏڙن جي خوشبوءِ سُنگهي پڪ ڪَيم ته هيءُ اُهو ئي ڦِٽل ڳوٺ آهي، جِتي ڄايس، نِپيَسِ، گُڏڙين سان رانديون کيڏِي وڏِي ٿيس، زندگيءَ جا ويهه سال گذاري تنهنجي پَناري پِيس.
تنهن زماني ۾بابا کي گوڏن ۾ شديد وائِي سور ٿيندو هُيو.سور به اصل اهڙو جورڙو رڙ پئي پوندي هيس ۽ گهر جا سمورا ڀاتي مٿس ويهي رات گذاريندا هياسين. هڪڙي ڀيري پاڻيءَ جي واري جي رات جو کيس گوڏن سان گڏ ٽنگن جي بُڪين ۾ به اچي سور پيو. سور به اهڙو جو مڙس وَٽَ پئي کاڌا. تان جو اوچتو بابا کي پاڻيءَ جي واري جو سڏ ٿيو هيو. ان رات سُور جي شِدت ۾ بابا ڦٿڪندي به اٿيو، ۽ اُنهيءَ حالت ۾ به لَٺ جي ٽيڪ تي اُٿي ڪوڏر کنيائين.ان وقت مون ۾ الائي ڪٿان همت آئي هئي، اڳتي وڌي، بابا کان ڪوڏر وٺندي چيم نه بابا بَسَ، هاڻي گهڻو ٿيو، آئون ٻني ڪندُس، پاڻي ورائيندس، توهان آرام ڪَريو.
تن ڏينهين صفا ڊِڄڻو ۽ گيدِي هُجان.رات جو کَٽَ تان به نه لَهان، هوا جي سُوسٽ تي به ڊڄي هيڏانهن هوڏانهن لوڻا ڦيريان رڳو جنن ڀوتن جي ڀئوَ کان. پرانهيءَ رات الائي ڪٿان دليري آئي هيم، همت ڪري پاڻيءَ جي واري تي هليو ويو هيس.سڄي رات ٻنيءَ ۾ هيڪلي سر پاڻي ورايم، نه ڊپ ٿيونه ڊاءُ. جڏهن تاري اُڀرئي مهل ٻنيءَ ۾ بيٺل ٻن دُنبن ٻَٻُرن جي هيٺان آيس، ته منهنجي پيرن جي کڙڪي تي مٿي ٻٻرن تي ويٺل، ٻه چار ننڊاکرا ڳيرا، ڇرڪَ ڀري، ڀڙڪو کائي اُڏاڻا. ڳيرن جي اڏامڻ جو ڀڙڪو ايترو ته اوچتو ۽ اڻ سوچيو ٿيو، جو تن بدن مان دُرڙيون نڪري ويون، ٿورو ٿوروسيئانڊو ٿيو، سڄي جسم جا وار اُڀا ٿي ويا، هلڪي ڏڪڻِي به ٿي. پهريائين ته ڳيرن جي خبرئي نه پئي، ڀانيم الائي ڪهڙي بلا هئي؟ ڪو جن هيو يا ڀوت هيو. پر پوءِ اندازو ڪري ويس ته اهي ننڊاکرا ڳيرا هيا، جن منهنجو هينئون ٿي ڦاڙيو.
پوءِ به ٻنيءَ کي مڙسان مڙسي پاڻي ڏيندو ۽ هلندو رهيس، فجر ڌاري جڏهن مُلي ابراهيم، اسان واري ڪچي مسيت مان ٻانگ ڏني هئي، ته بابا، لَٺِ جي ٽيڪ تي ٿِڙندو ٿَاٻڙندو مون لاءِ چانهه جي ڪٽلي کڻي آيو هيو، منهنجي ڊڄڻ جي عادت سبب پريان کان ئي هَڪَل ڪئي هيائين ته ابا راتِ جو ڊِنين ته ڪونه؟ وڏي زور سان اُتان ئي وراڻيو هيم، نه ابا نه، ٺُپ ڪونه ڊنو آهيان. بابا ويجهو پُهتو ته ڳراٽڙي پاتي هيائين، جسم کي هٿ لڳندي ئي چيائين، اڙي توکي ته تپ جا آڙاهه آهِن، آڙاھ، ٻَرِين پيو ٻَريِن. بس هاڻي هَلُ گهر، آئون پاڻهي پاڻِيءَ جا آواندا ڊگها ڪري، گهر ٿو اچان. ايئن انهيءَ فجر جو تپ ۾ هُڙڪندو گهر آيو هيس، امڙ ۽ ماسات ِ، سوَڙيِن جي ڀَريِ مٿان سَٿِي هئي، ته به سيءُ ڪونه لٿو هيو، تڏهن ڪي ڊاڪٽر ته اوڙي پاڙي ۾ سُجهندا ئي ڪونه هيا، ان ڪري سِجُ اُڀريو ته ماڻهو ڊوڙايائُون، ڪيرين جي ڳوٺ مُلي لقمان ڏي تعويذ لاءِ. مُلي لقمان، تعويذ ڏيندي، چيوته، همراهه کي ديوَ جي جهڙپ اچي وئي آهي. تڏهن پڪ ٿيم ۽ دل ۾ به سوچيم، راتوڪو ڀَڙِڪو ڀانءِ ديوَ ئي ڪيو هو.
اهو تپ ته الائي تعويذ سان لٿو يا پاڻهي لٿو هيو، پر ان واقعي ۽ ديو جي جهڙپ جي ڪجھ ڏينهن بعد، تعويذن جو هڪڙو ڪِتاب ورتم. اُن ۾رات جو ڊڄڻ وران لاءِ تعويذ ڳوليم. هڪ هنڌ لِکيل هُيو، جيڪو ماڻهو رات جو ڊڄندو هُجي، اُن کي هيءُ تعويذ ٺاهي، ڪنڌ ۾ ائين پارائجي، جو دل جي مٿان لَڙڪندو هُجيس، ته اهو ڪڏهن به نه ڊڄندو. پاڻ ئي پنهنجي لاءِ تعويذ لکيم، امڙ کان اَڳڙيءَ ۾ پوئائي، سُٽ جي ڪاري ڌاڳي ۾ سبائي ڪَنڌ ۾ پاتم، ته دلير ٿي ويس. ڊپ ڊاءُ سڀ ڪافور ٿي ويا هيا. پاڻيءَ جو اڳلو وارو، ٻيو وارو، ٽيون وارو، ڊپ نه ڊاءُ، صفا شينهن ٿي پيس، مِٽَ مائٽ حيران هجن ته هي ڇا ٿيو؟ ڊڄڻو مُڙس دليرڪيئن ٿيو؟ تعويذ جي ڳالھ ڪنهن کي ڪونه ٻُڌائي هيم، اصُل ۾ هيو ايئن جو ڊڄندو ته اڃان به ڏاڍو هُيس، پر بابا جي تڪليف سَٺِي ڪونه ٿيندي هئي.اُن ڪري ڳالھ ڪنهن سان ڪونه ڪندو هيس.
ايئن آهستي آهستي، بابا جون دُعائون کَٽڻ لاءِ تعليم ڇڏي پڪو هاري ٿي پِيُس. تن ڏينهين ٻه طرفي ٻني پوکيندا هُجون، پنهنجيءَ الاٽ ۾ پنج ڇهه ايڪڙ، حاجي محمد حسن راڄڙ وٽ هارپي تي ٻن جوڙن جي ٻني. ٻئي جوڙي تي جان محمد هوندو هيو، تنِ ڏينهينِ، گهرَ گهَرِ ۾ ڏاندن جا جوڙا هوندا هُيا. جنهن جي به گهَر ۾ ڏاند نه هوندا هيا ته اُهو گهرئي نڀاڳو چئبوهيو. جنهن هاريءَ جا ڏاند اَڀرا هوندا تنهن لاءِ به چوندا هُيا ته ادا، جيڪو گگدامن کي بُکيو رکي، سو ڪڏهن به نه سُڌري. اسان جي ڳوٺ ۾ چالهياروکن ڏاندن جا جوڙا هوندا هُيا. جوڙن جا سلهٽَ ٿيندا هئا، اَڀرن سَڀرن هارين کي ٽيڪو ڏِبو هيو، وڏيون وڏيون ڇيڙُون ٿينديون هيون، ٻَنين مان سُڪيءَ جا پنج ڇهه هَرَ نڪرندا هيا وٽوهڙ سان ڀتر ڀڃبا هيا۽ پوءِ وري ڏاندن جون ڪِيڻون لڳنديون.
هڪڙو قصو گهڻا ڏينهن اڳي لکيو هيم ته ابي جي گوڏن جي وائي سور جي ڪري هڪڙيءَ رات دل جهلي ڪوڏر ڪلهي تي کڻي پاڻيءَ جي واري تي ويو هيس ۽ پوءِ ٻٻر هيٺان وڃي بيهڻ تي ننڊاکرن ڳيرن جي ڀڙڪو کائي اڏامڻ واري ڊپ ۾ سيئو تپ چڙهي ويو هيم.اهو قصو رهيو اتي، تپ لٿو ته بسم لله ڪري ابي سان ڪيل وعدي موجب پڙهڻ ڇڏي وڃي هارپي ۾ هٿ وڌو هيم. هونئن به هيُاسي ته جدي پُشتي هاري هاريءَ جا پُٽ. پر خبر اها به ڪانه هيم ته هر هڪلڻ لاءِ ڍڳن جي ڪلهي ۾ پوندڙ پاڃاري ابتي ڪيئن آ ته سُبتي ڪيئن آ. تروٽ ڪهڙي اٿس ته ٿَنڀري ڪهڙي، ڏورڻو ڪٿان پوندو ته ناڙو ڪٿي وجهبو.پهرئين ڏينهن ئي ابتي پاڃاري ڍڳن جي ڪنڌ ۾ وجهندي ابي ڏسي ورتو ته کِل ۾ ويڙهجي ويو هيو. پوءِ هن مونکي پاڃاريءَ ۾ استعمال ٿيندڙ ڪاٺين جا نالا ياد ڪرايا، ڍڳن جي ڪلهن ۾ پاڃاري وجهي ڏورڻا ڀِچائڻ سيکاريا، پوءِ هر کڻي، پاڃاريءَ ۾ ڪاڪي ڀاروءَ جي ٺاهي ڏنل چمڙي جي ناڙي کي عجيب طريقي سان وڪڙ ڏئي هر جي هرِنهن ۾ انهيءَ کي ناڙي کي وڪڙي ڪُڪُري ڦاسائي هئي. پوءِ آندرو ڍڳي جي سِير( نڪ ۾ نٿيل رسو) وٺي هر جي هنڊل جي مُٺئي ۾ ٻڌي هيائين ۽ پوءِ سنهڙو پائڻو( ڪچڙو لڪڻ) هٿ ۾ وجهي بسم الله پڙهي ڍڳن کي هڪلي، جاٽ هنئي هيائين. مونکي به هر جي مُٺئي ۾ هٿ وجهڻ جو چيو هيائين. ٻن ٽن گهمرن تائين ته جهڙو هر ۽ ڍڳن جي پويان گهلبو ويس ۽ نيٺ ابي کي چيم ته هاڻ آئون پاڻهي هر هلائيندس، پوءِ هر مان هٿ ڪڍندي هدايت ڪئي هيائين ته خيال ڪجانءِ هر ٿورو ماٺو اٿئي ۽ ڦار به نئون ٺپيل آ متان هڻي ڍڳو نه ڪو وڍي وجهين. بس ايئن بسم الله ٿي، پوءِ ڍڳن جي ڪيڻ هڻڻ سيکاريائين، ها سچي هڪڙي ڀيري ٻه جوڙو سانهر پئي ٻجائيءَ واريءَ ٻنيءَ کي هنيوسون ۽ ٻئي ڄڻا سانهر تي چڙهيل هياسون، ابي ڀانيو هيو ته هاڻ آئون ڪاريگر ٿي ويو هوندس سو رسي جي ڪائي جَهل منهنجي هٿ ۾ ڪانه ڏني هيائين، ٻني تان جو لوڏو آيو، سانهر ٿِڙيو ته ڌُو اميرو ٻوٿ ڀر ٻنيءَ ۾، ۽ سانهر پُٺن تان وهي ويو. هلڪيون سلڪيون روڙون آيون، ڪپڙا ته ڇنڊيم الائي نه پر ٻوٿ تي هٿڙو ڦيري وري به ڊوڙي وڃي ڍڳن جون سيرون جهلي سانهر تي چڙهيس.بس پوءِ سال کن اندر اهڙو پڪو هاري ٿي ويس، جو ٻنيءَ ٻاري جو هرڪم ڪار گهڻن جڏن هارين کان الاهي ڀلو ڪندو هيس ٻيو ته ٺهيو پر کاٽيءَ ٻاٽيءَ ۾ ڪانو به گهڻن کان اڳي کوٽي ويندو هيس. پر اهو سمورو سلسلو هليو رڳو هڪڙو سال.
سو ڳالھ اها ڪرڻي هئي ته منهنجو درويش ابا، جنهن تي مائٽن کارو نالو رکيو هيو ”اَڪُ “. جيڪو اڳتي هلي سڏاڻو ”اڪو“. ۽ وقت جيئن جيئن ڦرندو ويو، تيئن ابي جو نانءُ به ڦرندو ٿيو ”اڪبر“. ۽ هاڻ هن جهان کي ڇڏئي جي به ٽيهارو ورهيه پوءِ خلق جا کوڙ ماڻهو ٿا سڏينس مرحوم” رئيس غلام اڪبر شر “. تنهن مسڪين هيڏا وڏا ڏُک ڏسي ۽ پاهوڙين سان خلقن جي مال جي وٿاڻن جا ڇيڻا ٻُهاري پنهنجي هيکلي پُٽ کي پڙهايو، نه رڳو سرٽيفڪيٽن ۽ ڊگرين لاءِ ۽ نه ئي نوڪرين لاءِ پر جيڪر چئجي ته ماڻهپي لاءِ پڙهائي باقاعدي ماڻهو ٺاهيو. سو ابواڪبر اٿندي ويهندي رب سائينءَ کان هڪڙي دعا گهرندو هيو ته” اي منهنجا پرودگار پنهنجيءَ هلنديءَ هلائجانءِ، جڳ جي محتاجيءَ کان بچائجانءِ“. پڇندو هيو مانس ته ابا انهيءَ دعا جو وري ڪهڙو مطلب آهي ته چوندو هيو” اميرا پُٽ هاڻ اهي زمانا ناهن رهيا جو جواڻ مڙس، کٽن تي پيل مَڙهن مائٽن جون چاڪريون ڪن. جيتوڻيڪ تون منهنجو هيکلو پُٽ آهين پر پوءِ به رب کان دعا اها ٿو گهران ته مونکي پنهنجيءَ هلنديءَ هلائي ۽ ڪارن وارن ۽ اڇن ڏندن هوندي پاڻ ڏي گهرائي وٺي. جيئن پيريءَ ۾ توتي به ڪو بار نه ٿيان.“ ۽ پوءِ سچ به سندس دعا اگهاڻي ۽ اڄ کان ٽيهارو ورهيه اڳي منهنجو استاد، منهنجو رهبر، منهنجوسڀوڪجھ، منهجو ابو اڪبر، هن ئي مهيني ۾ ويٺي ويٺي، مون کان موڪلائي اهڙي پار اُڏاڻو جتان اڄ تائين ڪو ناهي موٽيو ۽ نه ئي وري موٽندو.
هاڻ زمانو الاهي بدلجي ويو آهي، ابي جي ساٿارين مان ڪي ڪي اڃان به جيئن پيا، پر جي چئون ته جيئن ڪهڙو مڙوئي تڳن پيا، ساھ جي ڏور اٿن سا نٿي ٽُٽِين باقي قصو پورو اٿن ۽ انهن جي اولاد آڏو محتاجيءَ جي حالت ڏسي، وري ابي اڪبر جي انهيءَ اگهاڻل دعا کي ياد ڪري ٿڌو شوڪارو نڪري ويندو اٿم. ۽ سوچيندو آهيان ته ڪهڙي خبر ته جي اڄ ابو حياتيءَ هجي ها ۽ مان ضعيفيءَ ۾ هُن جي ايتري خدمت نه ڪري سگهان ها، جيترا هن جا مون تي احسان هيا ۽ هو مون کان لهڻيندو هيو. ته پوءِ جهڙوڪر پڙهيو نه پر ڪَڙهيو هيس.
تن ڏينهين، بابا جي، جانو بروهي جي ڳوٺ جي بروهين سان دوستي تمام گھاٽي هوندي هُئي. اويل سويل ٻنيءَ جي ڪم جي سوڙھ سڪوڙ ۾ ۾ بروهين جي جوڙن کي وَنگارُوڪري گهُرائيندو هيو. اسان جي ڳوٺن جي آس پاس بروهين جا ڳچ جيترا ڳوٺ آباد هيا ۽ اڄ تائين به آهن. سندن پاڙا ته محمد حسني، پانيزئي، زهري، پندراڻي سميت ٻيا ڪيترا ئي آهن، پر هڪ ٻئي جي پاڙن تي عجيب نالا، پاڻ ئي رکيا هيائون، جن سان اڄ به هڪ ٻئي کي سڏيندا اچن. مثال طور گومبڙا، گدڙ ۽ بگهڙ وغيرھ. سو بابا جي دوستي گومبڙن بروهين سان هئي. آئون نئون، نئون هاري ٿيو هُجان، اصل اهڙو جو هر کيڙيندي سُٿڻ جا ور کُنجڻ به ڪونه پيا اچنم. هڪڙي ڀيري بابا الاهي سارن جوڙن جي ڇيڙ ڪئي هئي، ڳوٺ جي جوڙن کان سواءِ، ڏهاڪو کن جوڙا ٻيا به آيا هيا. سي سڀئي گومبڙن بروهين جا هُجن. بروهي صفا ڪَٽ مست، سَگها۽ صفا چريا هجن، نه سمجهن نه سُڻن. جيڪي مُنهن ۾ اچين، اوڏانهن الله توهار ڪريو ڏين. سڀئي ڀلن ڍڳن سان هُجن. ڪي منهنجي جوڙي جي اڳيان ته ڪي پُٺيان ٿيا ۽ ڪئي سون، هرن کيڙڻ جي بسم الله. هلندي هلندي اڳين همراھن کي جُوجِڪي چڙهي ته وَٺِيو ڏاند ڀَڄائينِ، جيسين آئون سُٿڻ جا وَر کڻي، پوءِ منهنجي ڏاندن کي پائڻي جون چُنگون ڏئي تِکو ڪريان ئي ڪريان، تيسين بروهين جا پويان جوڙا به پاسو ڏَيو نِڪريو وڃن ۽ اڳيان جوڙا به وراڻو واپس وَرِيو اچن. انهيءَ ڇِڪ ڇِڪان ۾ هڪڙيءَ ويل پوئين جوڙي جا ڏاند منهنجي مٿان چڙهيِ آيا ۽ٻاهروءَ ڏاند جا سِڱ جڏهن اچي منهنجي پُٺن ۾ لڳا، ته هَرَ جي مُٺئي مان هٿ ڪڍي وٺي ڀڳسُ. هَرَ ۾ ڦارُ هُجي تهدر نئون چڙهيل، سو منهنجي آندرُو مليري ڍڳي جي پير ۾ کُپي ويو. ڍڳي جي پير ۾وڏو گهاءَ ٿي پيو۽ ڏاڍي رَتُ هلي، آئون، بابي جي دڙڪن جي ڊپ کان ڏاڍورُنس. چريا بروهي بجاءِ افسوس ڪرڻ جي ۽ دلداري ڏيڻ جي، اٽلو مون تي ڏاڍوکِليا هيا، هي هي هي هي هي هي!!!!. جڏهن بابو ٻنيءَ تي ماني کڻي آيو هيو ته مون کي ڪجهه ڪونه چيو هيائين. ان سال، باقي فصل ٽن ڏاندن تي، چوٿون ڏاند ڪڏهن هُن کان ڪڏهن هِن کان وٺي، جيئن تيئن ڪري پوکيو هيوسين. پير وڍيل ڏاند ٻن مهينن تائين مس وڃي ٺيڪ ٿيو هيو.پوءِ به اڳيون فَلڪون ڪونه رهيس.
تن ڏينهين حاجي محمد حسن راڄڙ، مير ٺاري خان کان سئو ايڪڙ زمين خريد ڪئي هُئي، ٿيو هينئن هو جو جڏهن مير ٺارو خان، الاٽين سان لَٺِ ڌُڪي ۾ نه کَٽيو، ته ڪورٽن ۾ ويو. راڄڙ کي زمين وڪڻي اسان الاٽين تي۽ ڀٽي جي سرڪار تي ڪيس ڪيا هُيائين هاءِ ڪورٽ سميت الائي ڪهڙين ڪهڙين ڪورٽن ۾.اهي ڪيس پوءِ به الائي ڪيترا سال هلندا رهيا، مير صاحب صفا سادو، سڌو ۽ ايماندار ماڻهو هوندو هيو، ڪوڙ ڳالھائي ڪونه سگھندو هيو، وڪيل ڪيڏو به سيکاري بيهارين، پر همراھ ججن جي سامهون به نج نبار سچ چئي ڇڏيندو هيو.اٽلو چوندو هيو ته ايئن آهي ته ڪونه، پر مونکي وڪيل سيکاريو آهي، ته جج صاحب جي آڏو ايئن چئجانءِ.هڪڙي ڀيري ڪورٽ جو سڏ ٿيو، اسان اَٺ هاري ۽ نائون مير صاحب، پيش ٿياسون. جج پڇيو، بابا اوهان مان مير صاحب ڪهڙو آهي؟ ؟ مير صاحب ڇاتي ٺوڪي چيو، جج صاحب ! پراڻن ڪپڙن ۽ سادگيءَ ڏي نه ڏِسُ، ميرُ آئون آهيان، هي حرامي ته ڪپڙا به ڪنهن ڌوٻيءَ کان مسواڙ جا وٺي پائي آيا آهن.
ان زماني ۾ حاجي محمد حسن راڄڙ کي ڇن ۾ ڪيلا پوکڻ جو شوق ٿيو، الائي ڪٿان ڪيلي جي ٿُڙين جي ٽريڪٽر ٽرالي ڀرجي آئي هئي، سڀ هاري سڏيائين، چئي ڇيڙ ۾ ڪيلا پوکايو، اها اپريل مهيني جي پڇاڙي هُئي، جيئن جيئن ڏينهن تتو ته لُڪ ساڙڻ لڳي، مَٿو اگهاڙو، پير اگهاڙا، گنجي ۽ گوڏ ۾ ڪيلي جو ٿُڙيون ڍوئيندي، منهنجي اڇي چمڙي، جهولي جي سٽ نه سهي سگهي، ته تپ اچي ويو. اصل آڙاهه هجن، هُڙڪان پيو.حاجي صاحب ۽ ملوڪ راڄڙ جو والد ولي محمد مرحوم، مٿان بيٺا هُجن. هڪل ڪيائون ڇوڪرا، ڍَرو نه ٿيءُ، ٿَڪو آهين ڇا؟
وراڻيم، سائين بُخار اچي ويو اٿم.حاجي صاحب وَڌِي ٻانهن کي هٿ لائي ڏٺو، ۽ پوءِ زور سان چيائين، اڙي يار هيڏو تپ.!!!. پوءِ زور سان کِليو، ٽهڪ ڏيندي بابي کي چيائين، اَڪُو، تنهنجي هن ڳاڙهي پُٽ کان ٻنيءَ جو ڪم ڪٿي ٿو ٿئي يار؟ ڏس ته سهي تپ ڪيڏو آيو اٿس. تڏهن اڄڪلھ جيان کِرين تي ووئنڻ پوکڻ جو رواج ڪونه هوندو هيو، ووئڻن جون ناڙيون ٿينديون هُيون. تَڪن جا تَڪ ريج ٿيندا هيا، ٻِجائيءَ ۾ ڍڳن جا ٻه ٻه هر، سائيءَ جا نڪرندا هئا، پوءِ سُهاڳو ڏبو هيو، جنهن کي ڪي سانهر ته وري سانهور به چوندا هيا. ٻنيءَ کي ڍَڪي پوءِ، اڳليءَ رات جو ڪڪڙاپُسائبا هيا، ورندي ڏينهن تاري اُڀرئي ڪڪڙن جي ٻوريءَ کي پاڻيءَ مان ڪڍي ڪنهن اڌوڀر تي رکبو هيو ته جيئن انهيءَ مان پاڻي ڳَڙِي نڪري وڃي، پوءِ انهن پُسيل ڪڪڙن کي مٽيءَ سان مَلي ڪڻو ڪڻو الڳ ڪبو هيو، ۽ پوءِ ناڙي ڪَبي هئي، اهي هميشھ جهولن جا ڏينهن هوندا هُيا، ٻنيءَ جي ريج کڻڻ جو ڀَئوهوندو هيو. هوڏانهن ٽاڪ منجهند جو ڪڻڪ جي هلر ٻَڌڻ لاءِ به ڪمدارن جي ڇِڪ ڇِڪان هوندي هئي.ته وري ووئنڻن جي ناڙيءَ جي به اُون هوندي هئي.
ٻِجائيءَ جي ڏينهن ۾ اسين تاري اُڀرئي اُٿي ڏاندن تي پاڃاري وجهندا هُياسين، پاڃاريءَ تان ياد آيم ته هاڻ ته اڄڪلھ جي جواڻ مُڙسن کي، هر، پاڃاري، ناڙو، ڪُڪري، ڪلي، ڦار، هنڊل، هرينهن، ڏورڻو، تروٽ کان وٺي ٻنيءَ ۾ ڪم ايندڙ جملي اوزارن جا نالا اوپرا ۽ نوان لڳندا هوندا، يا ته ايندڙ وقت ۾ اُهي کين ڪنهن عجائب گهر ۾ ڏسي حيرت مان پنهنجن مائٽن کان ايئن پُڇندا جيئن منهنجي پُٽڙن، ڍڳن جو جوڙو ڏِسي، مون کان پڇيو هيو ته بابا اهي مينهون ڪيڏيون نه متاريون آهن. سو ڳالھ پئي هلي تاري اُڀرئي هر ٻڌڻ جي، پوءِ اسين ٻارهين ڌاري هَر کولي، ڏاندن کي گاهه جي مُٺ ڏئي، ساهي کڻندا هيا سين. ڪلاڪ کن بعد، ڪو وڃي هَلرَ ٻڌندو هُيو ته ڪو ناڙي ڪندو هيو.
ياد ٿواچيم، پهرئين سال هارپي واري ڪڻڪ جي وَنڊي ملي هئي. ڪڻڪ جون اڍائي مڻ وزن جون ٻوريون يڪي سر ڪُلهي تي کڻي ڍڳي گاڏيءَ ۾ سَٿيم ۽ لاَٿم ته ڪُلهي جي چمڙيءَ مان رَوڙ اچڻ سان ٿورڙو رَتُ سِميو هيو، رت ۽ پگهر پاڻ ۾ مِليا هيا ته ڪُلهوڏاڍو ٽِچڪيو هيو، پر سموري سال جو وروءُ هڪڙيءَ جاءِ تي ملڻ جي خوشيءَ ۾ هلڪو ڦلڪو سور پيٽاري ويو هيس.
هڪ ڀيري فجر جو پيرين اگهاڙي هرَ وهندي، گپ ۽ مٽي پيرن جي ترين تي ايتري ته ٿڦجي وئي هئي جو يادگيرو ئي ڪونه رهيو هيو ته پير اگهاڙا اٿم، يا ڪا جتي پاتل به اٿم. اوچتو هر جي ڦار ۾ ڪو ڇٻر جو ٻُٿو اچي ڦاٿو هيو.ڇٻر جي انهيءَ ٻُٿي کي ڪڍڻ لاءِ هَر جي ڪَن تي پير جي تِري رکي، انهيءَ جو زور ڏنو هيم، جيئن هميشھ ڪندا هياسون. پر اڄ ته پير اگهاڙا هيا. هوڏانهن هر جو ڪَنُ به گَسي گَسي ڪاتيءَ جهڙو تکو ٿي ويو هُيو، پير ۾ ڪاتيءَ جيان کُپي ويو، ڏائي پير جي تِري ائين چيرجي وَئي جِيئن مهاڻو مَڇيءَ کي چِيري. وڃي ڊاڪٽرن ڀيڙو ٿيو هيس، سڄا سارا اَٺ ٽانڪا لڳا هيا. مهينو کن کٽ تي پيو رهُيس. ها سچ ان زماني ۾ کاٽيءَ جون مشينون ڪونه آيون هيون، بُکن جا ماريل ويچارا هاري ڪوڏرن سان کاٽي کڻندا هيا. آئون جڏهن پهريون ڀيرو دوسي جي کاٽيءَ تي وِيو هيس، ته ماڻهو بابا تي پيا کِلن. گهڙيءَ گهڙيءَ پيا چونس، اَڪُو، هِن لاسڙاٽ ڇوڪري کان ڪٿي ٿو دوسي جو ڪانو کوٽجي.!! ۽ جڏهن سڀني سان گَڏُ پنهنجي حصي جو ڪانو کوٽيم. پَرَ ياد اٿم ته گهڻن جڏن هارين کان اڳ ۾ کوٽيو هيم، ته واه واه ٿي وئي هئي. ايئن هڪڙي ڀيري واٽر جي کاٽيءَ ۾ به ڪوڏر ٿِڙي اچي ڏائي پير ۾ لڳي هئي، ٻه ٽي انچ اندر لَهي وئي هئي، کوڙ سارا ڏينهن ڦَٽُ هيو.اڄ جڏهن اولاد کي پنهنجي پيرن تي اُهي ڦٽن جا نشان ڏيکاريندو آهيان، ته حيرت ٿيندي اٿن ۽ يقين ئي ڪونه ايندو اٿن ته مون ڪو هارپو ڪيو هوندو يا هيڏا سور سَٺا هوندا.هڪڙي ڀيري واٽر جي کاٽي کڻندي مرحوم خدابخش شر، رستي تان لانگهائو ٿيو هيو، بابا کي چيو هيائين، ماما، هِن کي ڪٿي قاضي يا مُنشي ئي ڪَرِ، ڪنهن وڏيري وٽ. ڪنهن سيٺ وٽ دُڪان تي ئي بيهار، ائين ته نه مارينس. بابا ٿڌو شوڪارو ڀري ڪابه ورندي ڪانه ڏني هئي.
تن ڏينهين، مير ٺاري خان کي وري جُوجڪي چڙهي۽ حاجي محمد حسن راڄڙ کي ياد ڏياريو هيائين، ته توهان کي ٻني ئي انهيءَ شرط تي وِڪي هُيم، ته الاٽين کي هارپو ڪونه ڏيندئو. پر اوهان وعدي جي خلافي ڪري الاٽي هارين کي هارپو ڏنو آهي. جيتوڻيڪ هاڻ مير صاحب ڪيترو به ڪاوڙجي ها پر ڏُڌل کير ٿڻين ڪونه پوي ها. پرحاجي محمد حسن کي به ڀانيان ٿو ته مڙوئي بهانو کپندو هيو. سو ٻين سان گڏ ٺوڪي بابا کي به هارپي جو جواب ڏنو هيائين. تن ڏينهين اسان جو گڏيل عيال وڏو هُجي، الاٽ جي پنجن ڇهن ايڪڙن مان گذارو ڏکيو بنهي ٿِي پيو هيو، تڏهن ڪنهن مزدوريءَ لاءِ جهوتون ڏيڻ لڳو هيس. ٺيڪ تن ڏينهين ڀُٽي صاحب جي عوامي حُڪومت، قومي اسيمبليءَ ۾ پير غلام رسول شاھ جيلانيءَ جي پيش ڪيل رٿ کي مانُ ڏيندي، ايئرپورٽ جي پهرين تجويز رد ڪري، اوڀر بجاءِ، مين روڊ جي اولھ طرف پينگهاري جِي ڊِٻَ واري سرڪاري زمين طرف ايئر پورٽ ٺاهڻ جي رِٿَ رِٿي ۽ عمل ۾ به آندي. تڏهن اسان اوڀرندينءَ ڀَرِ جي ڳوٺاڻن سُک جوساهه کنيو هيو ۽ ڀُٽي صاحب کي جام دعائون ڪيون هيون. ايئرپورٽ جو ڪَم شروع ٿيو، ته جهڙوڪراسان غريبن جي روزي کُلي پئي هئي. تڏهن نه هوندا هُيا، ڊوزر نه ڊمپر، واريءَ جي وڏين ڀِٽُن جي مِٽي، مزدورن هٿان ٽريڪٽر ٽرالين ذريعي ڪڍڻي هُوندي هئي، اهڙي مزدوري کُلي ته ڏاڍا خوش ٿياسين، اسان جي ڳوٺ جي اٺن ڄڻن گڏجي مزدورن جو ٽولو ٺاهيو هيو، بيلچا ورتا هيا، ٽريڪٽر ٽراليءَ واري سان مزدوريءَ جو حساب ڪتاب طئي ٿيو.اسين رات جي ماني کائي وڃيو ٽريڪٽر تي چڙهندا هياسون. سڄي رات بيلچا هڻِي، مُلي جي ٻانگ مهل وَرُندا هياسون. جيتوڻيڪ واري ڍوئي ڍوئي بدن جي رونءَ رونءَ ۾ واري ڀرجي ويندي هئي، نڪ جي ناڦاڙن ۾ آڪسيجن سان گڏ واري ڌُوڙيا ڪندي ويندي هئي. پر پوءِ به ٽيهارو روپيه روزانو ڪَمايو اچون، ته وڏا سُک به ٿي پيا، روز جي ايندڙ پئسي گهڻين ڳڻتين مان آجو ڪري وِڌو هيو. گڏوگڏ راتين جي اوجاڳن ۽ بيلچن هَڏ گڏُ ٿڪائي وِڌا هُيا. ائين لڳندو هيو ڀانءِ ورهين جو ٿَڪُ جسم ۾ لهي آيو هجيم.
تان جو 1977 جو سال به آيو، شهيد ڀُٽي، قومي ۽ صوبائي اسيمبلين جي اليڪشن جو اعلان ڪيو هيو، ته علائقي جا چڱا موچارا وڏيرا محمد خان جوڻيجي جو پاسو ڇڏي، پير غلام رسول شاهه جيلانيءَ ڏي ويا هيا، جيڪ هاڻي ڀٽي صاحب سان گڏ هيو. عالم ڪيريو، بنهي هوشيارماڻھو هوندو هيو.اسان جي ڳوٺ تي چڱن جيان پوريءَ حياتيءَ تائين پنهنجو هٿ رکيو آيو. ٿوري گهڻي اهنج ايذاءَ تي ڊوڙي وٽس وينداهياسين. ڪِن جو داد فرياد ٿيندو هيو، گهڻا ماڻھو چوندا هيا ته وڏيرو عالم، اسان جي ڪمن جي آڙ ۾ پنهنجي ذات وارن سان دشمنيون به پاڙي ويندو هُيو. پر اسين توڙي اسان جا وڏڙا اڄ به اهو سمجهون ٿا ته مرحيات جا هن ڳوٺ تي وڏا ٿورا آهن، جيڪي لاهي نٿا سگهجن ته ڳائجن ضرور.
ڳالهه پئي ڪيم اليڪشن جي ۽ عالم ڪيرئي جي. سو عالم جي پويان پير غلام رسول شاهه جي بنگلي تي اويل سويل پيا ڀيرا ڪندا هُياسين. ويتر جو هن ڀيري پاڻ، پُٽس آفتاب شاهه جيلانيءَ، سوڌو قومي ۽ صوبائيءَ جي اليڪشن ۾ لٿو هيو، ته روز بنگلي تي ڀڳا بيٺا هُجونس. منجهند جوڳاڙهن ٻوڙن سان مانيون کايو، زردا پُلاءَ کايو، وڏيون اوڳرايون ڏيندا پيا موٽندا هُياسين.
اسان جي ڳوٺ ۾ جڏهن پيپلا پهريون ڀيرو ورڪن تي آيا هيا، ته سڄي ڳوٺ ۾ٽِرنگا جهنڊا ڦڙڪائي ۽اُڀ ڏاريندڙ نعرا هڻي سندن آجيان ڪئي هئي سون.ان عمل جو سڄو ڪردار۽ ڪريڊٽ وڏيري عالم ڏي ويندو هُيو. ڇاڪاڻ ته ڌُرڌڻي، اسان کي نه ڄاڻيندا هُيا نه سُڃاڻيندا هُيا.نه ئي وري اسان ۾ ڪو لَلُ هيو جو پنهنجي سُڃاڻپ به ڪرايون.
شهيد ڀُٽي جو جڏهن گاما اسٽيڊيم ۾ جلسو ٿيو هيو، ته عالم کي پير صاحب ٻه سرڪاري بسون ڏنيون هيون، جيڪي ٻئي بسون، اسان جي ڳوٺ مان ماڻهن سان ڀَريون هيون. تنهن ڏينهن جيئي ڀٽو جي نعرن جي گونج سان، بسن جي ڇِتين تي ڊانسون ڪندا، گاما اسٽيڊيم پُهتا هياسون. شهيد ڀُٽي کي روبرو تقريرڪندي ويجھي کان پهريون ڀيرو ڏٺو هيم. ڇا ته ڏاهپ ۽ ڏانءُ هيس تقرير جو. اصل ايئن چئون ته مُڙس بلا جو مقرر هُيو. تقرير ۾ هڪڙي هنڌ مزاح ڀريندي، مولانا شاهه احمد نورانيءَ جو نالومولانا لاهه احمد شوراني ڪري ورتائين، ته پنڊال مان ڏاڍيون تاڙيون وَڳِيون هيون.اليڪشن ويجهي آئي هئي ته چورن اسان جي ڳوٺ ۾ رڻ ٻاري ڏنو هيو.اصل رات خالي نه هُجي، ڳوٺ ۾ وڏو راڄ هيو، سو به مينگهواڙن جو، پهرا ڏئي بيزار ٿيو پئون. شرن۽ ڪيرين جي چوري ڪونه ٿئي، ٿين رُڳو مينگهواڙن جون. ويچارا غريب جو ٿيا. انهيءَ جي حقيقت ڇا هئي خدا ٿو ڄاڻي!!!.انهيءَ زماني جي ماڻهن نعرا به عجيب ٺاهيا هيا، جيئي ڀٽو، ڍڳن جو جوڙو ڇُٽو. ٻيو مشهور نعرو هيو جيئي جيلاني، ٻوڙ ماني.
اسان جي پولنگ شاهه بخش لاشاريءَ جي ڳوٺ ۾ ٿي هئي، پير صاحبن جون موڪليل ٽرڪون ڀري، اصل ٽرڪن ۾ سٿجي پُهتا هياسين، تڏهن لاشارين جي ڳوٺ م وڏي ساوڪ هوندي هئي بغ ئي باغ هوندا هيا. سو اسان جواڻ مڙسن کي لاشارين جي باغ ۾ وڃڻ ئي نه پيا ڏين، چيائون ٿي ته پير غلام رسول شاھ صاحب جا ٿاڻي بولاخان مان آيل هٿيار بند مُريد ويٺا آهن، ڪنهن جهيڙي جهٽي جي صورت ۾ ڪم اچڻ لاءِ.
تن ڏينهين ملڪ ۾ڏاڍا ڊالرهليا هيا، ڪاڪي ڪسنجر جي ڌمڪيءَ ڪم ڏيکاريو هيو، طيءِ ٿيل پلان تحت قومي اتحاد، صوبائيءَ جي چونڊن جو بائيڪاٽ ڪيو. پير صاحب پاڳاري جا فقير، صوبائيءَ جي پولنگ تي ڪونه آيا ته جاوا ٿي پيا هيا. ڌڙاڌڙ ڪوڙا ووٽ هلايا هياسون. منهنجو ووٽ داخل ئي ڪونه هيو، ننڍو هُيس ته به نٿو خيري جون پرچيون کَڻي، الائي ڪيترا ڀيرا نالو ۽ ولديت مٽائي، پ پ پ جي پير آفتاب شاھ جيلانيءَ کي سترهن ڪوڙا ووٽ ڏنا هيم.قومي اتحاد نون ستارن تحريڪ هلائڻ جي ڌمڪي ڏني هئي. پر انهيءَ وچ ۾ سنڌ جي ڪابينا جُڙي هئي ته پيرآفتاب شاھ جيلاني، تعليم جو صوبائي وزير ٿيو هيو. تڏهن وڏيون کَڳِيون هنيون هيون سين، بغليون وڄايون هيون سين ته واهه واهه ٿي وئي، هاڻ ته نوڪريون ملنديون. لئي ٿي ويندي.
ھوڏانهن مُلڪ ٻَرِي پيو هيو، لاهور ۽ ڪراچيءَ ۾ مني مارشل لا آئي هئي، مهاجرن شهر بند ڪيا هيا. ريليون، باهيون ۽ ڌرڻا ٿيا هيا. پر ڀُٽي صاحب جي ڪَن تي جونءَ به نه سُري هئي. پير آفتاب، وزير ٿي بنگلي تي پُهتو هيو ته وڏيري عالم سان گڏجي وٽس ويو هيس. پُراڻا ڪپڙا، پيرن ۾ هوائي چمپل، سنڌيءَ ۾ ماستريءَ لاءِ درخواست لکي، وڏيري عالم معرفت پير صاحب کي ڏني هيم، پير صاحب نوٽ هنيو ته.Pl :appoint him، صحيح ڪيائين، ٺپو لڳو، هدايت DEO ڏانهن هجي، خوشيءَ ۾ نه پيو ماپان، تعليم جي وزير جو حڪم آهي، نوڪري پڪي، وڏيرو عالم اُتي ئي وسريو هيو.هوائي چمپل جي جي سٽڪ سٽڪ ڪندو DEO جي آفيس ۾ پُهتو هيس. سڌو هليو ويس آفيس ۾، DEO کي درخواست ڏنم. ڏسي، پڙهي، درخواست واپس ڏيندي چيائين، پاڻ وٽ رَکُ، جڏهن جايون خالي ٿيون ته نوڪري ملندئه.
چيم پر سائين _! وزير صاحب لکيو آهي.
وراڻيائين، بابا جيڪي چيم، سو ڪونه ٻڌُءِ ڇا؟
ساڳين پيرن تي واپس موٽيس، دل ۾پُور پچائيندو اچان ته وزير صاحب جو حڪم نه مڃڻ تي، پڪ ئي پَڪ DEO جي نوڪري وئي، ٻچا رُلي ويندس!!! ها ها ڀل ته رُلنُس، مونکي ٽَڪي جيتري به عزت ڪونه ڏنائين، آخر ته تعليم جي وزير جو ماڻهو ۽ ووٽر هيس. پير صاحب جي بنگلي تي پُهتس ته وڏيرو عالم ڪونه هُيو، دِل ٻڌي پير صاحب سان مِليس، سموري ماجرا ٻڌائيم، سائينءَ شايد سڃاتو ڪونه، ٻُڌو اڻ ٻُڌو ڪيائين.ته وري اٿي بيهي چيم ”قبلاDEO کي فون تي ڪا دٻ پَٽيو!!!“. سائينءَ مون ڏي ڏٺو ڪاوڙ ۾ چيائين ته نٿو ڪري ته آئون ڇا ٿو ڪري سگهان؟ ؟
زور ڀريم ته چِڙِي چيائين هَلُ ٻاهر مون کي ٻين سان ڳالهائڻ ڏي. مون کي وڏو ڌچڪو لڳو، پلڪن ۾ جڙيل مکڻ جون ماڙيون ڊهندي ڏٺم، سوچيم، ڪالهه نه سڃاڻيندي به ڀاڪرُ ٿي پاتائين، اڄ وزير ٿيڻ سان ايترو بدلجي ويو. مار!! اتي ويٺل، اوڙي پاڙي جي ماڻهن بي عزتو ٿيندي ڏٺو، نيٺ ڦِلهو ٻُوٿ ڪري ٻاهر نڪتس!.
گهڻو پوءِ جڏهن حبيب بينڪ جو مينيجر ٿيس۽ بينڪ زميندارن کي زرعي قرض ڏيڻ شروع ڪيا، ته ساڳيو پير صاحب مون ڏي سفارشي فون ڪرڻ ۽ وزيٽنگ ڪارڊ موڪلڻ لڳو.آئون ماٺِ ميٺ ۾ سندس ماڻهن جا ڪم ڪري ڇڏيندو هُيس. ڪڏهن به اُن واقعي جو سفارشي چٺيون آڻيندڙن سان ذڪر ڪونه ڪيم.
هيءَ دنيا به عجيب آهي، اهو وقت مَٽيو، آفيسر ٿيس، رٽائر ٿيس، اڇا ڪپڙا پَهريم، وڏيرو سڏجڻ لڳس. رئيس سڏجڻ لڳس، ته ساڳيو پير صاحب، ڀاڪر پائي ملڻ لڳو، ڀانءِ ورهين جا واسطا هجن، وٽس اسلام آباد جي فيڊرل لاج ۾ وڃي چانهيون، پي بسڪيٽ کائي، ڪچهريون ڪيم.تڏهن سوچيم وتايو سچو هُيو، چئي اڇن ڪپڙن کي عزت آهي. مڃڻو پيو ته طبقاتي فرق ئي ماڻهوءَ کي ماڻهوءَ کان پري ڪري ٿو. نه ته ڇا اَڪُوءَ جو پُٽ اميرو؟ ڇا اسلام آباد؟ ۽ ڇا پير صاحب؟ بس رنگيءَ جا رَنگ نرالا آهن. پير صاحب کي ووٽ پوءِ به ڏيندا اچون. اڄ تائين بنان لوڀ ۽ لالچ جي، بنان ڪنهن ڪم ڪار گهرڻ جي،
تن ڏينهين، جيرام، ڳوٺ ۾ ماستر ٿي آيو هيو، ته پليجي وارن جو رنگ چڙهيل هيس، ڳاڙها ڪتاب آڻيو ڏئي سي ويٺو پڙهان، روز هلال پاڪستان اخبار آڻي، سا به پڙهان، رڳو پڙهان نه پَرَ چَٽيو ڇڏيان. جيرام وڏا وڏا قصا ٻڌائي، انقلاب جا انقلابين جا ۽ اُنهن جي ڪمن جا، ڏاڍو مُتاثر ٿيان.جيئن جيئن پڙهان تيئن تيئن مذهبي ڪٽرپڻو گھٽبو وڃيم، مَن جي ڪَٽُ لهڻ لڳي. سوچيان، علم واقعي علم آ، اَندر اُجرو ڪرَيو ڇڏي. اڄ ٿو سوچيان ٿو جي جيرام نه هجي ها ته چور هُجان ها يا ڦورو هجان ها، روز پوليس ٻُنڊڻ ڪُٽي ها، يا مُلو هجان ها مسيتون وسايو ويٺو هُجان ها.
مولابخش کوسي، محمد علي ٽالپر، حبيب الله ملوڪاڻيءَ ۽ ٻين جا پليجي سان اختلاف ٿيا ته جيرام وارا الڳ ٿيا.سنڌي اسٽوڊنٽس آرگنائيزيشن ٺاهيائون.آئون سندن ميمبر نه پر همدرد ضرورهُيس.
تِنِ ڏينهن ۾ ٻني ءَ جي ڪم مان واندو ٿي، ڏاندن کي گاهه ڏئي نلڪي هيٺان يا واٽر تي بنان صابڻ جي وهنجي، ساڳيا پگهر وارا ڪپڙا پهري، گهڙي کن آرام ڪندو هُيس، يا جيرام سان ڪچهري ڪندو هيس. رات جو کير جي وٽي سان ماني کائي، پراڻي ڪچي اسڪول ۾گهڙيءَ کن جيرام سان ڪچهري ڪري، گهر اچي سمهي پوندو هُيس.
اُنهيءَ سالِ پراڻن پڊن کي ڇڏي رائت مل جي اوطاق ۾ گهر ٺاهڻ جو سوچيوسين. ڪوٽ اڳ۾ آيو پيو هُيو. اوڏن کان ٽي ڪچيون ڪوٺيون، ونگائين ورانڊي سميت ٺهرايونسين، ڇت لاءِ اوڙي پاڙي مان ٻَٻُرن جون ڪاڃڻون وڍي آياسين. سر لُئاسين، دلور تان مانجهليءَ جا ڪايا خريدي، ڇِت وِڌي سُون. درَ درَين جيترا پئسا نه هُجن. پوءِ به پريان ڏسيو خوش پيا ٿيون ته واه جا گهر ٺاهيا اٿئون، اصل لانگ پئي لڳي.