8
اهو 1972 جو زمانو هيو۽1972 تائين، هن ڳوٺ کي آباد ٿئي لڳ ڀڳ پنجويهه ورهيه ٿِيا هوندا . هندُو مسلمان ڀائرن جِيان رهندا هُيا . ڪو به ننڍو يا ڪوبه وڏو ڪونه هُيو. ڳوٺ جي اُتر اولهه واريءَ ڪُنڊ تي، ننڍڙِيءَ ڪَچِي مسيت کي 1965 جي جنگ بعد ، لَڏي آيلُ مُلو ابراهيم ڪنڀار آباد ڪندو ايندو هيو. جنهن اسان مڙني کي بنا ڪنهن اَجُوري جي قرآن شريف پڙهايو هيو. اُن مسجد ۾ محراب جي ڀر ۾ رکيل ٺڪر جو ڏيئو ٻارڻ لاءِ ڳوٺ جا ڪيترائي مينگهواڙ به مُلي ابراهيم کي تيلُ ڏئي ويندا هُيا . اڪثر مينگهواڙ جمعي جي ڏينهن مِٺي ڀت جو ديڳڙو لاهي مسيت جي در تي ويهي معصومن کي کارائي خوش ٿيندا هيا. ڳوٺ ۾ ڪنهن مينگهواڙ وٽ ڪو مهمان ايندو هيو ته ڪُڪُڙ ڪُهائڻ لاءِ مسلمانن کي ڳوليندا وتندا هيا. مطلب ته مذهبي فرق ڪوبه ڪونه رکندو هيو،قرب به ايترو هيوجو رمضان جي عيد جو چنڊُ ڏسڻ ساڻ مينگهواڙ ، ٽوالن ۾ پِليٽون ويڙهي، اسان جي گھر جو رُخ ڪندا هيا.۽ ڇَپر هيٺان وِڇايل رَلِين تي اَچِي گَڏُ ٿيندا هُيا۽ شرن جي جُملي گهرن مان سيويون، سِيرا۽چانور رَڌجِي، ديڳڙن ۾ کَڄِي ايندا هُيا. پوءِ بابا سائين، پنهنجي هَٿن سان وِرهائيندو، هر هڪ کي کارائيندو ويندو هُيو . آئون به امڙ کان گَھڙيءَ گَھڙيءَ سيوين جي پليٽ وَٺِي، پنهنجي هم ڪلاسين کي الڳ ويهاري، کارائي خوش ٿيندو هُيس .
وري هندن جي ڏياريءَ جي راتِ جو، سمورا مسلمان، رُگهي مل جي اوطاق ۾ اچي ڪَٺا ٿِيندا هئا .ڦوٽي حلوائيءَ جون مِٺايون پاپڙ ۽پُوريُون ، گهر گهر مان اينديون هيون . ڪي دارونءَ جا شوقين چُڪڙو به چاڙهيندا هيا. پوءِ سڀيئي کائي خوش ٿِي، کِل ڀوڳَ ڪندي، سڀني سان گڏجي ڦٽاڪا ٻارڻ لاءِ کليل ميدان تي گڏُ ٿيندا هئا .ڦٽاڪي کي تِيلِي ڏيئي، هڪ ٻئي ڏانهن اُڇلي ڊيڄاربو هيو، ته تاڙيون وَڄنديون هيون،هوڪرا ٿيندا هئا. اُن مهل هِندوُ، هِندوُ نه رهندو هيو،۽ مُسلمان،مُسلمان نه رهندو هيو. سڀ ڀائر هوندا هئا۽ سڀ انسان هوندا هئا .ٿڌڙيون، ٽِيجون۽ آکاٽيجون اينديون ته پنهنجن هم ڪلاسين سان گڏجي سندن مائُرن هٿان پَڪل، مِٺا لولا کائبا هئا، رَکڙِي پونم تي هِندو ڀينرن هٿان رَاکيون ٻانُهنِ ۾ ٻَڌائي خوشيون ڪَبِيون هيون.مسلمانن جي اُضحيٰ جي عيد ايندي هئي، ته بابو مِڙني گهرن مان مينگهواڙن جي حصي جو گوشت گَڏُ ڪري ،وڏي ٿالهه ۾وِجهي مَٿي تي کَڻِي گهرِ گهرِ وڃي ورهائي ايندو هيو.
وڏي ڳالھ اها به هوندي هئي ته انهيءَ زماني کان وٺي اڄ تائين، غربت جي ڏينهن کان سرنديءَ وارا ٿيندي تائين، هندن جي مذهبي عقيدت جو خيال رکندي سموري ڳوٺ ۾ ڪنهن به مسلمان ڪڏهن ڪا وَهُڙي اضحي ڪونه ڪئي آهي. جيتوڻيڪ هاڻي ڳوٺ ۾ مُلپ تمام گهڻي وڌي وئي آهي،ڀيڏيءَ تي سُٿڻون رکي ، گهڻا مُڙس هيڏانهن هوڏانهن ڊوڙندا وتن. پر اهو سو اڃان خيال اٿن، جو ٻئي جي مذهب سان ڇيڙڇاڙ ڪونه ٿا ڪن. ها سچي وچ ۾ هڪڙو مُلي ابراهيم جو ڀاءُ مُلو حڪيم نئون مُلو ساماڻو هيو، جنهن بابري مسجد جي واقعي تي ڪاوڙجي مينگهواڙن جي گهرن کي تيلي ڏيڻ لاءِ ننڍي پوش کي سنبرايو هيو. پر پوءِ سڀني جي ڦٽ لعنت ۽ زماني سازيءَ کيس به روادار بنائي ڇڏيو هيو. اها رواداري مون گهڻو پوءِ حاجي اسلم گهمڻ ۾ ڏٺي هئي جيڪو عام طور تي ڀيلن، مينگهواڙن، ڪولهين ۽ اوڏن جا فيصلا ڪندي کين سڏي مسجد منجھ ويهاريندو هيو، ۽ اڄ تائين ايئن ڪندو اچي. هو صرف نماز واريءَ تنئوريءَ جي مٿان اڇو ڪپڙو وڇارائي ڇڏيندو آهي. جنهن تي هندو ويهي پنهنجا فيصلا ڪرائي ادب ۽ احترام سان اُٿيا هليا ويندا آهن. اڄڪلھ جا يار ته ڪنهن ٻئي فرقي جي مسلمان جو مسجد ۾ ڍري وڃڻ به سُٺو نٿا سمجهن ۽ ست ست ڀيرا مسيت سڳوريءَ کي ڌوئاري پوءِ ٿا نمازون پڙهن. انهيءَ ڳالھ تان هڪڙو ٻيو به قصو ياد آيو اٿم ڀانيان ٿو ڪندو هلان، گهڻا سال پوءِ اسان جو هڪڙو عزيز مُلو ٿيو، پر اهڙو ٿيو جو يارن وڃي کيس ڪشمير ۾ جهاد لاءِ پهچايو. گھڻن سالن تائين مڙس جو ڪو ڏس پَتو ڪونه پيو ته ماڻس روئي پِٽي مُئو سهسائي ويهي رهي. هڪڙي ڏينهن همراه اوچتو اچي وارد ٿيو، وڏا احوال ڪيائين، پر گھڻو خوش انهيءَ ڳالھ تي هيو ته اڻ ڳڻيا ڪافر جهنم ڀيڙا ڪري وريو هيو.سو هڪڙي ڀيري مهمان ٿي مون وٽ آيو، اوطاق تي چانھ آئي ته شرارت ڪندي مُڙس کي چيم يار مون تازي بينڪ جي نوڪري ڇڏي آهي، انهيءَ مان جيڪي پئسا مليا اٿم سي وري ٻيءَ بينڪ ۾ رکيا اٿم، انهن تي ملندڙ وياج مان گھر جي کنڊ چانھ ٿي اچي، تنهنجي لاءِ اها چانھ حرام هوندي، ايترو ٻڌائڻ منهنجو فرض هيو اڳتي تنهنجي مرضي چانھ پيئين يا نه پيئين. ۽ مُلي اُتي جو اُتي کڻي چانھ جي ڀريل ڪوپ مان هٿ ڪڍيا. هتي جو مڙس کي شينهن ٿي اچڻ تي هيڏيون عزتون مليون، ته همراه ڏينهون ڏينهن ڦُنڊبو ويو، ايتريقدر جو پوءِ ته عام غريبن ۽ مسڪينن جي گهرن ۾ ڌُڪو کڻي ڪاهي پوندو هيو، چئي ٽي وي نه وڄايو، ٽيپ نه وڄايو، اها بدعت آهي. هڪڙي ڀيري گڏيو ته چيومانس ، ڀائو غريبن جي گهرن ۾ ايئن ڪاهي ٿو پئين، مون وٽ به ٽي وي پئي هلي سا نٿو بند ڪرائين. ته ڏند ٽيڙي چيائين نفعي نقصان مان اسين به سمجهون ٿا.!!. سچ هڪڙي ڀيري ڪار ۾ کپري مان آيس پئي، تنهن ڏينهن گرمي بنهي گهڻي هئي. جان کڻي ڏسان ته اهو ساڳيو جهادي ملو روڊ سان پنڌ پيو وڃي. رحم کائي کڻي ڪار ۾ کنيومانس، گاڏيءَ ۾ ويهندي ئي وڄندڙ ٽيپ رڪارڊر جو آواز بند ڪيائين. مون ڀانيو ته همراھ جو هٿ لڳي ويو هوندو. سو آواز کوليم، همراه وري بند ڪيو،پڇيومانس ،هي ڇا پيو ڪرين؟ ته ٺھ پھ وراڻيائين اهو راڳ ٻڌڻ بدعت آهي. چيومانس گرميءَ کان بچڻو اٿئي ته اها بدعت ٻڌڻي پوندئي، نه ته ڀلي پنڌ اچ. همراھ کي گرميءَ اهڙو تپايو هيو جو راڳ ٻڌڻ قبوليائين، پر پنڌ ڪونه ڪيائين. هاڻي ته ڏينهون ڏينهن زماني جي هوا سان گڏ مڙس پاڻ مَٿڪي ڪمائڻ وارو ٿي پيو آهي، انهيءَ کي هو ڪڏهن گهاٽيِ واڌِي يا وياج جي زُمري ۾ ڪونه ٿو آڻي، هاڻ منهنجي به ماني کايو وڃي پر ماڻهن کي اڃان به چوندو آهي ته منهنجي مسلمانيءَ ۾کيس شڪ آهي.
ڳالھ پئي ڪئي سون ڳوٺ جي قُرب جي ۽ هليا وياسون مُلن ڏي، سو چَيُم پئي ته ڳوٺ جي اهڙي سُک ۽ سانت واري ماحول کي الائي ڪنهن جي نظر لڳِي. هونئن به ٻه ٺڪر گڏ رکبا ته ٺڙڪندا ضرور آهن پر هتي ته قصو ئي اور ٿي ويو هيو، جو هڪڙي ڏينهن بابوسائين ۽ رُگهي مل جو پُٽ بيکو، ڪنهن ڳالھ تان تِکا مَٺا ٿيا، تان جو وَڃِي لٺيون کنيائون. را را ٿي ، حال سارو سڀڪو لٺ ڌُ ڪو کڻيو ڀڄندو آيو، وڏِي لٺِ لڳِي، ڌڪا ٺيلها ته ڪنهن ليکي ۾ ئي ڪونه هيا. لٺين جا مَٿن ۾ لڳڻ جا ٺڙڪا توڙي پاڻ ۾ لڳڻ جا ٺڙڪا پري پري تائين پئي ٻُڌا. نيٺ بابي سائينءَ ۽ رُگهي مل جا مٿا ڦاٽا. ٻنهي جو رتُ ٺينڍيون ڪري نڪتو، تڏهن ڪنهن سڄڻپائي ڪندي هِن هُن کي ڌڪا ٺيلها ڏئي جهيڙو ٽاريو هيو. تن ڏينهين اسان ڇهين درجي جا ٻار جهڙوڪر گِينگھا هياسون. پر خان محمد ڪجھ سَٻَر هُيو، مينگھواڙن سان وِڙهڻ لاءِ وڏيون لوُهون پاتائِين، پر روڪي وڌائُونسِ.رگهي وارن رات جي پيٽ ۾ زميندار حاجي اسلم کي اطلاع ڪرايو، پر مزي جهڙي ڳالھ اها هئي جو ٻنهي ڌرين جا ڌَڪِي ڍڳي گاڏِين۾، هڪ ٻئي جي اَڳيان پُٺيان حاجي صاحب جي اوطاق تي سِي پوٺي پُهتا هئا. ڪمپائونڊر، مختيار ٻنهي ڌُرين جون پَٽيون ڪَيون. وري به ساڳئي پنڌ سان ٻئي ڌُريون ڍڳي گاڏين ۾هڪ ٻئي جي اڳيان پويان اچي ڳوٺ پُهتا هيا. هوڏانهن امڙ به پوتيءَ جي پاند مان ٻه روپيه ڇوڙي خان محمد کي ڀاڙي جا ڏيئي ولواريءَ مان مائٽ گُهرايا هيا. رات ٿيندي ئي، راڄ شرن جا اچي لٿا ،جيسين سِجُ اُڀري ۽ جهيڙو مَچي، حاجي اسلم فجر جو ئي اچي پُهتو، ٻنهي ڌُرين جون ڳالهيون ٻُڌِي، مکڻ مان وارُ ڪڍِي، ڏوهيءَ کي ڏوهِي ڪري، ڏنڊ وِجهي۽ بخشائي ، ڀاڪر پارائي خيرُ ڪري ڇَڏيائين. چَون ٿا ته بابا کي، موٽومل، نالي مليريا سپروائيزر جي لٺ لڳي هُئي، موٽو مل سنهڙو سيپڪڙو ، وڏيون مُڇون رکندڙ هيو،جيڪو نوڪريءَ سانگي رگهي مل جي اوطاق ۾ رهيو پيو هوندو هيو.۽ انهيءَ جهيڙي بعد جلديءَ ۾ بدلي ڪرائي پنهنجي ڳوٺ ڇاڇري هليو ويو هيو. انهيءَ جهيڙي کان گهڻو پوءِ، جوان ٿي آئون رِٿون رِٿيندو هُيس، ته خدا ڪري موٽومل ، مهمانُ ٿي مينگهواڙن وٽ اچي ته آئون پنهنجا هَٿَ ٺارِيان . يا ڪو اهڙو وِگھُ ملي جو آئون ٿر وڃي به پيءُ جو پلاند ڪريان . گھڻو پوءِ ماستريءَ دوران هڪڙيءَ اليڪشن ۾ ڇاڇري ۾ڊيوٽي لڳي هئي، ته موٽو مل ڏٺم، گھڻيئي سِٽون سِٽيم، پر تن ڏينهين ٿر ۾ روڊ رستا ڪونه هيا، ڀڄڻ جي ڪا به گھٽي نه سُڌي ته هٿ مَهٽي هليو آيس. ورهيه گذري ويا نه موٽومل آيو، نه ئي وري منهنجا هَٿ ٺَريا. موٽومل گهڻا سال پوءِ مونکي ٿانيڪو ٿي تڏهن هٿ آيو.جڏهن منهنجي اندرجو شر،پنهنجي موتِ مري .ڀلوڙ انسان جو رُوپ وَٺِي چُڪو هُيو. تڏهن به مون کي هٿ مهٽڻا پئجي ويا هيا.
ڳالهه پئي هلِي ڪاٺڙيءَ جي ۽ خان محمد جي ڏِنگائين جي، هڪڙي ڏينهن دوسي جي پٽڙيءَ تي پوکيلَ، حاجي اسلم جي ڪمند مان ،خان محمد لَٺِ وَڍِي، ته واهيءَ يا هاريءَ وزيرڪانهيي دڙڪو ڏِنُس، هن همراه دڙڪي واري ڳالھ دِلِ ۾ رکِي. ٻئي ڏينهن شام ڌاري اسڪول مان موٽيا سين ته همراھ کيسي مان ماچيس ڪڍي لڳو ڪمند کي باهِه ڏيڻ، ان مهل اسين چار ڄڻا اسڪولي شاگرد گڏ هُجون، لوڻيو ڇهين ۾ نئون آيو هُجي، آئون ۽ پرتاب ڊڄڻا هُجون، واٽر جي پٽڙيءَ تان ڊُسڙِ جا ٻُڪ ڀري باهه وِسائي سون، ته شرارتيءَ لوڻئي وري خان محمد کي ٻي جاءِ ڏَسِي، ته مُڙس اُتان وڃي تِيلِي ڏني،وري اسان مِٽي اُڇلي اتان به باھ وِسائِي ،تيسين ٽِينءَ جاءِ تان ڏِنل تيلي ڀڀڙ ٿي ڀَڙڪِي، ان کي به وسائڻ جي ڪوشش ڪئي سين، جڏهن نه وساڻي، ته بيوس ٿي وٺي ڀَڳاسين.خان محمد ۽ لوڻيوته باھ لڳڻ سان ڪڏهوڪا گولي ٿي ويا هئا ۽ اسان ٻنهي جي پيرن ۾ هُجن ڪَلرَ ڀريل هوائي چمپل،ڊوڙوُن ته تِرڪيو پئون ،نيٺ چمپل هٿن ۾ ڪري وٺي ڀڳا سون .مون ته ڊَپ ۾ گهر اچي سوڙِيون اوڍيُون هيون ، پرخان محمد، بي اونو ٿي، ڪمند جي وَڍَ تي بابا ،امان ۽ جيجان ڏي اِيئن هليو ويوڄڻ ڪجھ ٿيو ئي نه هُجي. ڪمند جي باھ جا دونهان ۽ ٽڙڪاٽ پري پري تائين ٻڌڻ ۾ پئي آيا . پري پري تائين دونهون ئي دونهون هيو ، سوين هارين جي وَٺُ پڪڙ بعد مَسين مَسين وڃي باه وِساڻي هئي. پوءِ به لڳ ڀڳ ڇھ ايڪڙ ڪمند سڙي ويو هيو. باھ وسائڻ بعد گَهڙِي نه گُذري هئي جو ورهڙو پير کڻي اچي اسان جي گَهٽيءَ جي ويجهو پُهتو هيو. باھ ڏيندڙن جا پير، اسان جي گھرن ڏانهن ايندا ڏسي ورهڙو واپس موٽيوهيو ۽ حاجي اسلم کي اطلاع ڪيائون.رات ٿي ته حاجي اسلم صاحب به آيو ، وڏي خلق گڏ هجيس .اسان چئني کي ڪچهريءَ ۾گُهرايو ويو ،سَڀني سچُ ٻڌايو،خان محمد کان آخر ۾ پڇيائين،ان به جيئن هُيو تيئن ٻُڌايو .حاجي اسلم رڄ اشراف ماڻهو هُيو. اسان جون ڳالهيون ٻُڌي، بنان ڪنهن ڊيگهه ۽ ويڪر جي فيصلو ٻُڌائيندي چيائين ،بابا ٻارن کان ٻاراڻِي ٿي آهي،مون کين معاف ڪيو۽هاريءَ جو حصو به آئون ڀَري ڏيندُس.جيڪر چاهي ها ته گهٽ ۾ گهٽ ان زماني ۾ ڇهه ايڪڙ ڪمند جا پنجاهه هزار ٿيا ٿي.سي اسان جي وڏڙن کان وصول ڪري ها، يا سندن کاتي تي لکي ها، ته به اسان جا وڏِڙا ورهين جا قرض لاهڻ بعد وري وڏنِ قرضن جي بار هيٺان اَچِي وڃنِ ها .
اُن حاجي صاحب سان لڳ ڀڳ چاليهن ورهين بعد ،منهنجي نيازمندي وَڌِي ،ايتري قدر جو هميشه گڏ هُوندا هُياسين،پير پاڳاري کان وٺي انهيءَ پائي جي وڏن، وڏن ماڻهن سان منهنجو تعارف ڪرائي چوندو هُيو ته هي منهنجو دوست امير بخش آهي،جنهن ننڍي هوندي منهنجي ڪمند جا ڇهه ايڪڙ ساڙيا هُيا، ڪڏهن به اهو محسوس ڪرڻ ڪونه ڏنائين ته آئون سندس ئي هڪڙي غريب ۽ مسڪين هاريءَ جو پٽ آهيان.هڪ ڀيرو ته وزير اعليٰ سنڌ، جي ڪچهريءَ ۾ به کِلندي ،کِلندي اها ڳالھ ڪيائين.ان تي وزير اعليٰ ارباب غلام رحيم، ڏاڍو کِليو هُيو.ها ياد اٿم ته اُنَ رات حاجي اسلم، معاف ڪرڻ سان گڏ اسان کي پنج پنج روپيه خرچي به ڏِني هُئي .ڳَلن تي هٿِڙا ڦيري چيو هُيو ،ٻچا اڳتي لاءِ ائين نه ڪجو .
1972 ۾ اڃان ستين درجي ۾پڙهندو هُيس،جو بابي سائينءَ ۽امان سانئڻ کي اڪيلي پُٽ جي مُرادَ ڏسڻ جي هوراکورا لڳِي.روزانو پاڻ ۾ ويهي صلاحون ڪَنِ. پر سندن صلاحون بيهن ئي نه.سوچي سوچي هڪ ٻئي کي چون ته ڀلا پاڻ تي ڪير وَڙُ ڪندو؟. پاڻ وٽ ته ناهي بدي جو سڱ ۽ نه ئي وري پئسو پنجڙ؟.ڀلا ٺَلِهه تي ڪيرُ ٿورو ڪندو؟.ڀلا سُڃائيءَ ۾ پاڻ سان ڪيرُ سيڻپو ڪندو؟. اهي سوچون ڳچ ڏينهن هلنديون رهيون، منهنجي سامهون صلاحون ٺهنديون ۽ ڊهنديون رهيون پر ٿيو ڪجھ به ڪونه. نيٺ هَڻِي ماري پُڦيءَ ۽ هاشم، مٿن وڏو وَڙُ ڪَيوِ. چئن ورهين جي نياڻيءَ جي ٻانهن امڙ جي هٿ ۾ ڏيندي چيائون، هيءَ اڄ به اوهانجي سڀاڻ به اوهان جي. پوءِ ته سائين ابي امان جي عيد ٿي وئي ، اصل هڪڙي پير تي پيا نچن. خوشين ۾ نينگرين سينگرين کي گڏي ٿلهي تي سَهِرا ڳارايائون ،ڳُڙ ورهايائون ،امڙ سانئڻ ،پوتيءَ جو هڪڙو وَالُ، انهيءَ نينگريءَ جي مَٿي تي اوڍائي، نُنهَن قبولي پنهنجي ڪري آئي.تن ڏينهين پاڻ کي ڪا مَتِ ئي ڪانه پئِي پَئي ته مَڱَ ڇا هُوندي آهي ؟.يا زال ڇا ٿِيندي آهي ؟ بس، جيڪر امان سانئڻ خوش آهي ۽ بابا سائين به خوش آهي ته آئون به خوش هوس. اڃان منهنجي مڱڻي کي مهينو ڏيڍ مَس گُّذريو هيو، جو هڪڙيءَ رات جو امان اوڇنگار ڏنِي،رڙڪئِي، ڍُنڍڪار ڏني. امان ڇاٿيو؟. امان ڇاٿيو؟. ڊڄي ڊڄي امان کان پڇيو هيم. اَبا تُنهنجِي مَڱ مُدي جي تپ ۾ گُذاري وئي. امان سان گڏ هُنن جي گهَرِوِيو هيس، هُوءَ بي جانِ کٽ تي سِڌِي ليٽِيل هئي، هڪڙي پراڻي پوتِي مٿان پَهرايل هيس، جنه تي مکين لامارا پئي ڏنا. کيس ڏِسندو ئي رهِيُس . ٻئي ڏينهن، وڏڙا کيس مُقام ۾پوري آيا. جڏهن رات ٿي ته خواب ۾ مَڱ جو لاشُ ڏٺم .ڇرڪ ڀري امان کي ڀاڪُرپاتُم، امان ڊِڄان ٿو!!. رات گُذرندي رهِي الائي ڪهڙا ڪهڙا خواب ايندا رَهيا. امڙ جي چوڻ تي سموري رات ڪلما پڙهندو رهيُس. ڏينهن ٻِن ۾ جڏهن ڳالهه وِسِرِي وئي هئي، تڏهن وڃي ڊپ ختم ٿيو هيو .
اڃان انهيءَ قصي کي چار مهينا کن مس گُذريا هيا ته بابا ۽امان کي وري به ساڳِي هورا کورا لَڳِي. پُٽ جي مُراد ڏِسُون.اوڙي پاڙي ۾سَڱنِ جُون پُڇائون ٿِيُون . هن ڀيري ڪُڻو نِڪتو، حاجيءَ سومر مرحيات تي . هَڪلي هوڪاري وِيا،هڪُ سير ريوڙيون ۽ والُ پوتِيءَ جو ڳَنڍِ ۾ ٻَڌِيو وِيا،ڀانءِ وَڃڻ جي دير هُئي.بس ويندا ۽ ها ٿيندي، مٺائي ورهائي موٽندا. ۽ ٿيو به ائين ،ويندي جي ويرَ ٿي . اُتي پُهتا ،ڇاندو پاڻي ڪري احوال ڏنائون . اڳلي بنان ڪنهن آنا ڪانيءَ جي ها ڪَئِي،پوتي اوڍائي ،ريوڙيون وِرهائي موٽيا.خوش خوش ۽ ٻهڪندا آيا هيا. ٽي مهينا مَس گذريا، ته اتان به خبر آئي ته اُها مَڱَ به الله کي پياري ٿي وَئي. بابا ۽امان جي اکين مان لڙڪ لَڙِيا،جنازي تي به پُهتا .آئون اسڪول هُيس، ڪونه وِيس، ٻيءَ مڱ کي مَڱ ٿيڻ اڳ توڙي پوءِ، نه جيئري ڏِٺُو هيم۽ نه مُئي ڏٺم. اُن ڪري رات جو خوابن ۾ ڊِنسُ به ڪونه .
ابي امان کي وري به آنڌ مانڌ ٿِي پُٽ جي مُراد ڏسئون. ڳالهه ڇيڙيائون.هِن هُن سان. ڪنهنِ چَيُنِ ،ڇورو نڀاڳو اٿَوَ کُڙِي ڏَنَڀِيوسُ،ٻه ماريون اٿئين، اڃان هليا آهيو ٽينءَ جي پويان!!! هڪ ڪَنَ مان ٻُڌي ، ٻِئي مان ڪَڍيائون .پُڇائون هَلنديون رهُيون ،اوچتو نانا گل حسن چَيُنِ، منهنجي ڏوهٽِي، ننگر خان جي ڌيءَ ڇوري ڇني، وڏِي سارِي ويٺي آهي. ڇا ٿِي پيو جي اميري کان اٺ سال کن وڏي آهي . پوِ به پنهنجي ته آهي!،گهرُ سنڀاليو ويٺِي هُوندي تيسين اميرو به مَچِي مُڙس ٿيندو. انهن سان هلي ٿا ڳالھ چوريون .نانا گل حسن جي اها صلاح بابا ۽ امان کي به وڻي. اُهي بابا جا ناناڻا به هُجن.
سو هڪڙيءَ صُبح جو ڳُڙَ سان مانِيون ٻَڌِي ،بابا ۽ نانا هَڪِليوپنڌ کي نوابشاهه ڏانهن. ٽِن راتِين بعد موٽيا . امڙ کي احوال ڏِنائون ته ماموحسين بخش وَڻِ گهوڙوٻَڌَڻُ ئي ڪونه ٿو ڏِئي چي ،اَڪُو، تو وٽ نه سَڱُ، نه مالُ،نه پئسو، ڇوڪرِي وڏِي ڇوڪرو ننڍو،سَڱُ ڪونه ڏيندس. ان هوندي به امان، دِل ڪونه لاٿِي، ڪجهه وقت بعد حاجي سومر کي موڪليائين ،سو به خالِي خبرون کڻي موٽيو هيو. ٽين ڪاهه ۾ امان، بابا، حاجي سومر۽ نانا گل حسن، پهريائين پُڦيءَ جي مُڙس حيسب خان وٽ ويا. اُتان حيسب خان، پُڦي ۽ ڌڻي بخش به گڏجي وِيَا. ٽي راتيون ڌرڻو هڻي ويٺا رَهيا تان جو حسين بخش ۽ ننگر خان راضي ٿيا.سو به هڪ ڏاندن جي جوڙي ۽ هڪ سَڱ تي .سَڱُ جڏهن ٿيو تڏهن گُهربو. باقي ڍڳن جو جوڙو اٺين ڏينهن اچي ڪاهي ويندا.ڳالهيون مهاڙون طيءِ ڪري پوءِ پوتِي وِڌائون، مٺايون ورهائي موٽيا. ته هتي به مبارڪون مبارڪون ٿيون.
منهنجي نئين مَڱَ،منهنجي ماساتِ به ٿيندي هُئي. آئون جَڏهن به امڙ ۽ بابا سان نواب شاهه ويندو هُيس ،ته بابا هڪڙي رات پنهنجي مامي حسين بخش وٽ ضرور رهندو هُيو، تڏهن ماساتِ، مون کي ڪَڇَ تي کَڻي رانديون ڪرائيندي هُئي، لاکي جي ڳوٺ جي کوه تي بيٺل ڄاڱرين ٻيريِن مان پڪل ٻير چونڊي مون کي کارائيِندِي هُئي.سڄي ڳوٺ جي گهرَ گهَر ۾ گهمائيندي ،چوندي هُئي، منهنجو مِٺڙو ماساتُ آيو، منهنجو مِٺڙوماساتُ آيو. اُها رات مونکي پنهنجيءَ ڪَڇَ ۾ سُمهاريندي هُئي،هونئن امان کان جُدا سُمهندي مونکي ڊپ ٿيندو هيو، پر ماساتِ سان گڏُ ڊپ ڪونه ٿيندو هُيو.آئون کيس ٻاتڙي ٻوليءَ ۾ ادي..........چوندو هُيس.جڏهن امان ۽ بابا نواب شاهه مان سَڱ وٺي موٽيا ته آئون اٺين درجي ۾ پڙهندو هُيس. مَڱ ۽ شاديءَ جي تڏهن به ڪا سُڌ ٻُڌ ڪونه هُيم.اُن ڏينهن امان مُبارڪن وٺڻ مان واندي ٿي ته هوريان هوريان پُڇيم.امان ! ادي .............هاڻِ منهنجي زال ٿيندي؟. امان کِلندي ،وات تي هٿ رکِي چيو ،چُپُ ڪر چَريا،...........هاڻي تنهنجي ادي ڪانهي، زال آهي زال. آئون پَلڪنِ ۾ ماساتِ جي اَديءَ مان ڦِري زال ٿيڻ واري عمل تي حيران هُيس. سمجهه ۾ ئي ڪونه پئي آيم ته ائين ڇو آهي؟ .اُها ماساتِ بعد ۾ منهنجي زال ٿي، پنهنجي زندگيءَ جا ستاويهه سال مونسان گڏُ گذاريائين ،ماءُ ۽ پِيءُ جوانيءَ ۾ پير رکندي ئي موڪلائي ويم، ته مون کي صحيح معنيٰ ۾ انسان بنائڻ ۾ اُن عورت ئي سمورو ڪِردار ادا ڪيو.
جيتوڻيڪ سڀني مائٽن جو ساھ پنهنجي اولاد ۾ هوندو آهي، هوءَ چوڻي آ نه ته مائٽ آهي پَٽُ ۽ اولاد آهي وَٽُ. سو ان زماني ۾ ابي امان جو هيکلو اولاد هوندي، آئون امڙ جوتمام گهڻو دادُلو هوندو هُيس. امڙ جو مون ۾ جهڙوڪر ساهُه هُيو. اصل مون تي ڪکُ به ڪونه سهندي هئي، شل نه ڪو تپُ تاءُ اچيم، امڙ جو اصل سُک ڦٽي ويندو هيو. گھڙيءَ گھڙيءَ اورون گھورون پئي ٿيندي هئي. تنهن زماني ۾ ڀُٽي صاحب جي حڪومت اسڪولن جي ٻارن جون ساليانيون رانديون رِٿيون هيون ٽِنڊي جان محمد ۾. گھڻن ئي شاگردن مختلف راندين ۾ نالا لکرايا هيا. انهن سان گڏجي مون به وڏي جمپ ڏيڻ ۾ نالو لکرايو هيو. پر انهيءَ لانگ جمپ ۾ جيئن جو تيئن هارايو هُيم. ٽنڊي جان محمد ۾ اڃان هِڪڙي رات ئي رهياسين جو ٻيءَ صُبح جو امان، جيرام کي ڀاڙو ڏئي موڪليو، ته منهنجو پُٽڙو آڻي ڏي. نه ته منهنجو هيانءُ ٿو ڦاٽي. هونئن به آئون ننڍي هوندي کان ئي ڊڄڻو ڏاڍو هوندو هيس . تن ڏينهين ماڻهو ڳالهيون ڪندا هُيا ته ٽرڪن وارا پٺاڻ ننڍڙن ٻارن کي اغوا ڪري خرڪار ڪيمپن ۾ پورهيا ٿا ڪرائين. تنهن ڪري اهو ڊپ اندر ۾ ويٺل هوندو هُيو، اسڪول ايندي ويندي روڊ تان ڪائي ٽرڪ گذرندي هئي ته هاسيڪار روڊ کان پري ٿي بيهندا هياسين ، متان ڪو پٺاڻ ڊرائيور کڻي نه وڃي . ٻي ويڌن وري اها هوندي هيم جو رات جو جِنَن۽ ڀوتن جو ڊپ بنهي گھڻو ٿيندو هيو. اونداهي ٿي ناهي ڊپ شروع ٿيو ناهي.ايتريقدر جو گھر جي ٿَلهي تي هيڏانهن هوڏانهن هلندي ڦرندي به لوڻا هڻندو هيس ته متان ڪو جِنُ نه بيٺو هُجي. وڏو سارو ٿي ويس ته به پِرڪار اهي ئي هيا، ڳوٺ ۾ ڪو مرڻو ٿيندو هيو ته رات جو هلندي ڦرندي مرڻ واري کان ڊپ ٿيندو هيو، ڪٿي اهو جِن ٿي اڳيان نه اچي وڃي. ٻي به مصيبت هئي، ڳوٺ ۾ مينگھواڙ بنهي گھڻا هوندا هيا، سي جنن کان بنهي وونءُ ويندا هيا، ايندي ويندي يا تکيءَ واءُ تي گھر ۾ ڪو ٺڙڪو ٿيندو هُين ته رڙو رڙ هوندي هين ، گھوڙا ڙي جن آيا. جِنن تان هڪڙي ڳالھ ياد آيم ته اسان جي مامي قاسم جي گھر جي پاسي ۾ جانجهي مينگھواڙ جو گھر هوندو هيو، هڪڙي ڀيري سندس گھر ۾ ڪنهن مائيءَ وٺي ڌُوڻڻ شروع ڪيو، چيائون پئي ته گھُٽي آئي اٿس. جانجهي مائيءَ کي هڪل ڪري چيو فقير هاڻ اها ڌوڻ بند ڪر. نه ته آئون ٿو قاسم کي سڏُ ڪريان ته بندوق کڻي اچي. ٻنهي مُڙسن جي گھر جي وچ ۾ رڳو لوڙهي جي اَڙَ هئي ، قاسم اهو گفتو ٻُڌي ورتو، تن ڏينهن قاسم پُست جي ڪڻ کان وٺي ،ڏوڏي ۽ آفيم تائين، جيڪو به نشو هٿ ايندو هيس سو ڳڙڪائي ڇڏيندو هيو. تنهن جو ٽُناريءَ ۾ هوندي اهو ٻُڌو سو هڪل ڪري چيائين ، نه ابا نه مان غريب ماڻهو آهيان ،مِنهنجي جِنن سان دشمني نه ڪراءِ، مان بندوق ڪونه آڻيندس.
سو اهڙا قصا ٻُڌي ٻُڌي هروڀرو به بدن مان دُرڙيون نڪري وينديون هيون، ٻانُهن جا وار اُڀا ٿي ويندا هيا. ايتريقدرجو رات جو پيشاب ايندو هيو، ته امان يا بابا کي سڏي چوندو هيس ته هلي مَٿان بيهو ته پيشاب ڪريان. نه ته پيشاب ڀلي ڪانچ ۾ وهي وڃي کيرو ٿيو پيو هوندو هيس.تن ڏينهن غُربت سبب گھر ۾ کَٽُون ڪونه هونديون هُيون، اونهارن ۾ پيهِيِن تي سُمهندا هُياسين، ڪاٺ جي ڏنگين ڦڏين ٿوڻين تي بيٺل انهن پيهِين تي چڙهڻ صفا سولو هوندو هيو ۽ لَهڻ مُرڳھين ڏکيو هوندو هُيو. ٿوڻين جي اَنگھن ۾ پير ڦاسائڻ لاءِ وڏا جُهد پِٽڻا پوندا هيا. سو تن ڏينهين ، ڪڏهن ڪڏهن رات جو پيشاب جي گهڻي زور تي پيهيءَ تان لهڻ بجاءِ اُتي ئي ٿوڻيءَ جي پاسي وٽان بيٺي بيٺي ئي ، پيشاب ڪري ڇڏيندو هُيس. ڪڏهن ته مورڳو ڪانچ ۾ ئي الو ميان ڪري ڇڏبي هئي، يا ننڊ ۾ ئي ڪانچ ۾ پيشاب وهي ويندو هيو.
اها1972 جي پَڇاڙِي هُئي، بابا ۽ اَمان کي اُڻ تُڻ ٿِي، ته اميري جي مَڱَ وڏِي سارِي ويٺِي آهي. ڇو نه جلدِي پَرڻائجي. مَڱڻي کي اڃان ٻه مَهينا ئي مَس گُذريا هُيا .جو شاديءَ جُون تياريون شروع ٿيون . اَٺين درجي ۾ پَڙهندو هُجان. خان محمد اسڪول ۾هڪ جيڏن شاگردن سان ڳالهه ڪَئِي، ته هڪ جيڏا ڏاڍوکِليا. هيتِرڙي ٻار جي شادي؟؟!.. سڀني جي سامهون ڦِڪو ڦِڪو پِيو ٿِيان . شادي ڇا آهي؟. سا ته ڪا پروُڙ نه هُيم. ٻِين کي سندن شادِين تي نوان ڪپڙا،نوان بُوٽ ۽ٽوپيُون پاتل ڏِسي دِل ۾ خوشي پئي ٿي. مون کي به نوان ڪپڙا مِلندا،رَکي رَکي احساس پئي ٿيم ته ماساتِ به اسان جي گهر اِيندِي،بَس اِها هُئي سُڌِ ٻُڌِ ۽ منهنجي سمجھ شاديءَ بابت. شاديءَ جون تياريون به عجيب هُيون ،گهوٽ ۽ ڪنوار لاءِ هڪ هڪ وڳو آيو، جُتي آئي، مون لاءِ ٽوپي، واچ ۽ اجرڪ ته ڪنوارِ لاءِ چانديءَ جو ويڙهُ، چار چاندِيءَ جون واليُون ، نَڪ جو سونو ڪوڪو، وڏي ڳالهه ٿي وئي. ڀوڄو درزي آيو ،ڪپڙن جي ماپ ورتائين.
نَونِ ڪپڙن تي ڏاڍو خوش ٿِيُس. اڳ عيد براد تي بابي کي ڪپڙن وٺڻ لاءِ روز ڪنن تي ڳالهِه هَڻِبي هُئي .نيٺ هڪ ڏينهن سنبرندو هيو ۽ شهر ويندو هيو ته اسڪول جي موڪل بعد اُتران واٽر جي ”ڦُڙ“ تي نرا ڏَيوپِيا ڏِسنداهُياسين. اِجهوبابا آيو، اِجهو ڪپڙا آيا، ڪپڙا ايندا هيا ته ڊوڙُون پائي گهرِ گهِر ڏيکاربا هئا، ”ڏسو اَسان جا نوان ڪپڙا، ڏسو اسان جا نوان ڪپڙا“.وڏڙيون مايون مُبارڪون ڏِينديون هيون، ۽ جڏهن ڪپڙا سِبجِي گهر ايندا هئا، ته عيد تائين صُبح توڙي شام، انهن جي اُٿل پُٿل ٿِيندي هئي، روز ڏِسبا ۽ڏينهن ڳَڻِبا ڪڏهن عيد ايندي جو پائِجن.
ڀوڄي درزيءَ تان ياد آيُم،اُن سال بابا۽ امان مون کي ڀوڄي درزيءَ وٽ درزڪو ڪم سِکڻ لاءِ ويهاريو. چئي ”ابا هُنر پيٽ ۾ هوندو ته ماڻهو بُک ڪونه مرندو“ .پهريان ڪاج۽ بٽڻ هڻڻ سِکيُس،ڪوريل ڪپڙو سِلائِي ڪَيُم.ڪَٽائِي اڃان نه سِکيو هُيس جو شاديءَ جي تيارين ۾ درزڪو ڌنڌو ڇڏيم .هُنر جي ڳالهه تان ياد آيم ته امڙ مون کي اڳَٺ ۽ سَڳِيُون ٺاهڻ به سيکاريون هيون ،جيڪي ڏاڍيون خوبصورت ٺاهيندو هُيس .کٽون واڻڻ به سِکيس.
سو ڳالھه پئي هَلِي، شاديءَ جي تَيارِين جي ،نانو گل حسن ،نواب شاهه مان چنڊ جي تاريخن تي ڏينهن چِٽا ڪري ،وَنَواهه ڪرائي موٽيو ،انگريزي تاريخ بِيٺي پهرين جنوري 1973. مامو، ڊينگاڻ مان اِري چانورن جون ٻوريون ڍڳي گاڏيءَ ۾ کڻائي آيو ، مون کي ڳانو ٻَڌائون، روز رات جو ٿَلهي تي مايِن جا ميڙَ گڏجِيو سَهرا ، ڳِيچ ۽ لاڏا ڳائِن، آءُ کٽَ تي هٿن پيرن کي ميندي لايو پِيرن جيان ويهان.
اُن زماني ۾ شاميانن جو رواج نه هُيو، ڪاٺيون وڍي ،سَرَن جا ڇَپَر ۽ ڇَنا ٺاهبا هُيا.ماما ،ڊينگاڻ ۾ شاميانا ڏِٺا هُيا،اعلان ڪيائين ته شاديءَ ۾ شاميانو لڳائبو ،ڄَڃَ لاءِ به سَڄِي سارِي بس ڀاڙي ڪَبِي ،سمورو خرچ منهنجو هوندو.دعوتون هَليُون ،ڳوٺن مان ديڳيون گڏُ ٿِيون. هنڌَ ٽَپڙَ آيا. مِٽِ عزيز آيا. ڄڃ جي روانگيءَ کان هڪ رات اڳ ۾ مامو، ڄڃ جي ڀاڙي ڪيل بَس ۾ وڏا لائوڊ ۽ بيٽري کَڻائي آيو .اسڪول جي سامهون ميدان ۾ سرينهن جي وڻ جي چوٽيءَ ۾ لائوڊ ٻَڌائون ،فوني ۾ رڪارڊ چڙهيا ،لائوڊ وڳو ،واه واه ٿي وئي.نوربانو،ڪزبانو۽ مائيءَ ڀاڳيءَ جا رڪارڊ هليا ،اصل بلي بلي هُجي.رات جو آتم مينگهواڙ لائوڊ تي چِرمِي ڳائي، واه واه وصول ڪئِي.
فجرجو ڄڃ روانِي ٿي. مون کي نوان ڪپڙا پهرائي موڙھ ٻَڌي ،گهوٽ ڪري، اڳئينءَسِيٽ تي ويهاريائون ، راڄ جا جملي ماڻهو گڏ ، پيارو خان ايڊوڪيٽ ته رائفل به آندي هُجي، هڪ ٻه فائر ٿيا ته سڀڪواکيون مهٽيندواُٿي آيو.بابا جو مُرشد بقاءُ محمد قريشي به آيل هُجي،مون کي ننڍڙونوٽن جو هارُ پارايائين ، وڳو ڪپڙن جو ڪنوار لاءِ ۽ وِيهه روپيا پوئوڏنائين،خلق پهريون ڀيرو ڪنهن پير کي مريدن تي خرچ ڪندي ڏٺو ،حيرت ۽ تجسس مان .
پهرين جنوري 1973 جي سِجَ جا پهرِيان ڪِرڻا منهنجي مُنهن تي پاتل موڙھ تي تڏهن پيا جڏهن ننڊاکڙين اکين سان بس مان لهي ، ساهُرن جي گهرَ جي گهٽيءَ تي ،باهه جي مچَ آڏو سيج تي سينگاريو ويٺو هُيس. بابا، پُڦي جي ڳوٺان، ديڳيون کڻائي ۽ مُلي حاجيءَ کي ڍڳي گاڏيءَ ۾ وٺيو آيو.نڪاح ٿيو، ڳيچ ٿيا، ڍڪڻ ڀڳُم، لانئون ٿيون، سَهرا ۽ سنئوڻ ساٺ ٿيا، ڳُڙَ جي بُصري کاڌم ، مُبارڪون مليون. ٻارهين ڌاري ماساتِ (ڪنوار) سميت ڄڃ واپس وري . سج لهڻ کان ٿورو اڳ، ڳوٺ پُهتي، ته به مبارڪون مليون. سج لٿي کان اڳ نِکيٽي ٿي، ماساتِ جي پوتيءَجي پَلوَ کي منهنجي اجرڪ جي پَلوَ ۾ ٻَڌِي اڳيان پويان ڳيچن جي جهونگار ۾ گهر پُهتاسين.
ڇَپَر ۾ رلين تي راڄ مائِين جا ويٺا هُجن ، وچ ۾ گهوٽ ڪنوار جي سيج واري کَٽَ تي ويٺاسون ، ماني مِلي ، گڏُ کاڌي سون، سفر جي ٿَڪ منهنجا لِڱ ساڻا ڪري ڇڏيا هُيا.الائي ڪهڙيءَ مهل ننڊ اچي وئي .سُهاڳ رات ته پوءِ ٻُڌم، خبر ئي نه هُئي. صُبح اُٿيس ته کٽ جي چوڦير پَٽَ تي، مايُون ٻارن سُوڌيون سُتل هُيون، ماساتِ فجرُ جو ئي اُٿي، امڙ کي ڪم ڪار ۾ هٿ ونڊائڻ لڳي هُئي.
منجهند جو هئو مئو ٽريو، ته امان، ماساتِ جي هٿ ۾ ڪُنجي ڏني، سا به هڪڙي ۽ نئينءَ پيتيءَ جي . جنهن ۾ ڪنوار جا ڪپڙا ۽زيور قُلفجي هَليا هُيا .ٻيو گهرَ ۾ هُيو به ڇا ؟ ڪاريءَ وارا ڪَکَ،نه دَرُ نه دَري وڏو ڇَپَر.ها سچ ماساتِ جو ڏاجُ گهر ۾ وَڌِيو هُيو. سو به هڪ ڪنجهي جو وٽو، هڪ ڪنجھي جي ٿالهِي،هِڪُ تڏو، هِڪُ هنڌ ۽ هڪَ پيتي الله الله خير سلا.
سُتت ئي حاجي اسلم جو مقاطعو ختم ٿيو، مير تاج محمد ڇَن جي زمينَ پنهنجي وڏي پُٽَ مير ٺاري خان کي ورهائي ڏِني . جنهن مقاطعن بجاءِ خود ٻَنيون سنڀالڻ جو فيصلو ڪيو . پهريون ڀيرو ڳوٺ ۾ آيو هيو ته پراڻا خاڪي ڪپڙا پَهرِيل هُيس ،پُراڻي جُتي ،اونِي ٽوپُ مٿي تي،هلڪي ڪاري ڏاڙهي ، وڏيون اکيون۽ بندوق ڪُلهي تي .مون زندگيءَ ۾ پهريون ڀيرو مير ٺارو ڏٺو هيو، مسلمانن سان هٿُ ملايائين ، هِندنُ سان نه ملايائين .کٽ تي ته ويٺوپر پاڻي به نه پيتائين ، حُڪم جي انداز ۾ چيائين هندو سڀ هن ڳوٺ مان لڏي وَڃن، سو به اَٺن ڏينهن ۾، نه ته گَهرن تي بلڊوزر هلائيندُس. باقي مسلمان منهنجا ڀائرآهن سي ويٺا هُجن ، کين هارپو به ڏيندُس. انهن ٻن جملن بعد ڀڙڪو کائي اُٿيو، ڀانئيان ٿو ته گامڻ مري گڏ هُيس ،ويندي ويندي بندوق سان ڳيرا ماريندو ويو.
سڄي ڳوٺ وارن کي ڄڻ نانگ سُنگهي ويو هيو، مير صاحب جهڙي ڏاڍي سرڪار آڏو ته ڪير به نه ڪُڇيو هيو،سڀني جا ڪنڌ هيٺ ٿيل هيا ۽ مُنهن لٿَل هئا . پر پوءِ به هرڪ ماٺ هيو .هڪ ٻئي ڏي ڏِسيو اکيون ڀرجيو ٿي آين ، شام تائين صرف ٿڌا شُوڪارا پئي ڀريائون. هڪ ڏينهن ٻه ڏينهن ۽ نيٺ مير صاحب جي ڏنل مدي، يعني هڪ هفتي ۾ ڳوٺ ويران ٿي ويو ، هندو۽ مسلمان جي ناتي ورهاست ٿي وئي، سڀني هڪ ٻئي کان روئي موڪلايو ، رُگهي مل جو سمورو پاڙو، ڏهروڙي ڏانهن حاجي اسلم جي ٻنين تي لڏي ويو، جاٽن جو سمورو پاڙو، وڻ وڻ جي ڪاٺي ٿي ويو، ڪي ڪيڏانهن ويا ڪي ڪيڏانهن ،باقي شرن ۽ ڪنڀارن جا گهرڙا وڃِي بَچيا هئا. اُن ڏينهن شام ٿي هئي ته هيڏي وڏي ڳوٺ ۾ ڪُڪڙوڪُو هُجي ، تنهن رات مسلمانن جي گهرن ۾ به ڪي ڪين پَڪَو هيو ،سڀُڪو روئي، شوڪارا ڀري، بُکيوئي سُمهي رهيو هيو. مون کي سمجهه ۾ ڪونه پئي آيو، ته اُهو ڪهڙوقُرب هُيو،مينگهواڙن سان ڪنهن جي نه مٽي نه مائٽِي، نه سَڱ نه بَنَد، هو هندوهيا ۽ اسين مسلمان هياسين ،پوءِ به وڇڙڻ جو ايڏو ڏک هيو !!؟ گهڻو پوءِ اها خبر پِيَمِ، ته سڀني کان وڏو رشتو طبقي جو آهي،سڱ بَند ،مذهب، مِٽيون ۽ مائٽيون سڀ پوءِ آهن.
مير صاحب هفتي بعد وري ڳوٺ ۾ آيو هيو، ان ڏينهن ميرپورخاص جو دڪاندار رمضان بيڪانيري گڏُ هُجيس، ڳوٺ کي سُڃيو ڏِسي، ڏاڍو خوش ٿيو هيو، مجني مرحيات جي ڀاءُ، قاضي سالار کي ڪمدار ڪيائين. بچيل هارين کي ٻَنيون ورهاست ڪري ڏنائين ، نئين سر هارپو شروع ڪيوسين. ٻنيءَ جو خرچ پَکو توڙي هاريءَ ناريءَ کي اويل سويل جو خرچ رمضان بيڪانيري ڏيندو هُيو،جيڪو شايد مير صاحب سان مُنافعي ۾اَڌَ جو ڀائيوار هُيو . ايئن مير صاحب جي هارپي جو پهريون فصل پوکيوسين.انهن ڏينهن ۾ هڪ ڀيري بابو ۽ آئون رمضان بيڪانيريءَ کان خرچ جا پئسا وٺڻ ميرپورخاص وياسين. سندس دُڪان تي ويٺا هياسين ،وٽس ڪُرسيون ئي ٻه هُجن، جن تي آءٌ ۽ بابو ويٺا هياسين .اسان کي ڪٽنگ چانهه پياريائين، پئسا ڏنائين، صلاح ڪيائين ته گھر جو سامان خريدي،پوءِ منجهند جي ماني مون وٽ کائجو. اڃان سندس دڪان جي ڪرسين تي ويٺا هُيا سين، جو ميرصاحب جي جيپ اچي بيٺي .مير صاحب جي اسان تي نظر پَئِي يا اسان کي ڪرسين تي ويٺل ڏٺائين، ته موڊ خراب ٿي وِيس ۽ ڊرائيور کي زور سان چيائين ته هَلُ،جيپ وري چالو ٿي ،رواني ٿي ۽ هلي وئي.رمضان بيڪانيريءَ ۽ بابا هڪ ٻئي جي اکين۾ نهاريو،مون اندازو لڳايو ته مير صاحب کي اسان جو ڪُرسين تي ويهڻ نه وڻيو آهي، ڇاڪاڻ ته مير صاحب خود به انهن ڪُرسين تي ويهندوهيو.جنهن ڪرسيءَ تي مير صاحب ويهي اُن تي غريب هاري ڇو ويٺا.؟ان بعد مير صاحب جي ڪاوڙ کي رمضان ته الائي ڪيئن منهن ڏنو هوندو؟، باقي، بابا سان جيڪا ٿي اُن جو ذڪر اڳتي ايندو.