17
چوندا آهن ته بندي جي مَنَ ۾ هڪڙي۽ مالڪ جي مَنَ ۾ ٻِي هوندي آهي. سو هُن مَٿئين يار کي منهنجو ڪم ڪهڙيءَ به حالت ۾ ڪري، امڙ جون دعائون اگهائڻيون هُجن. انهِيءَ لاءِ اهڙي ڪار ڪيائين، جنهن جو وهم گُمان ئي نه هُجيم. ٿيو هيئن هو جو هڪڙي ڀيري هفتي واري موڪل تي گهر آيوهيس، ته امڙ ٻڌايو، پُٽ ڪوئي پاڙي واري ڳوٺ جو لاشاري تو لاءِ نياپو ڇڏي ويو آهي ته سندس دوست سڀاڻي شڪار لاءِ ايندا ۽ منجهند ڌاري تو وٽ چانهه پيئندا. پٽ، ڇوڪرن ٻُڌايو پئي ته انهيءَ ڀائيءَ چيو پئي ته اهي آهن به تنهنجي بينڪ جا آفيسر. سو ابا وڃي انهن جي اڳيان پويان ٿِجانءِ. بابا مَنَ انهن ۾ ڪو اهڙو هُجي جيڪو تنهنجي بدلي مير پورخاص ڪري ڇڏي. امڙ جي اهڙيءَ سادگيءَواريءَ سوچ تي مُسڪرائيندي چيو هيم، او منهنجي درويش امان، هنن ويچارن لاشارين جي اهڙي سنگت ڪٿي آهي جو ايڏو وڏو ڪم ڪري سگهن. هونئن به وزير اعظم جي پُٽ کان جنهن ڪم لاءِ ڪجهه به ڪونه ٿيو، سو تنهن ڪم ۾ هي ويچارا ڇا ڪندا؟ پر چوندا آهن ته ماءُ، ماءُ هوندي آهي، سو امڙ جي اُميد پوءِ به قائم رهي، مونکي چيائين، تڏهن به پُٽ ڪهڙي خبر؟ مون کي، توڙي خود لاشارين کي به اها خبر ئي نه هجي، ته وٽن شڪاري مهمان ايڏيءَ وڏيءَ پهچ ۽ ڪُرسيءَ وارو آهي.قدرت وارو صرف کيس موڪلي ئي منهنجي ڀَلي لاءِ پيو. ۽ شڪار ته صرف بهانو آهي.
۽ جڏهن ورندي صُبح ٿي هئي، شڪاري پُهتا هيا. ٻنين ۾ تَڙَ ٿي، ٻه چار بندوقن جا ڌوڙيا ٿيا، ۽ ٻه چار تِتِرَ ڪِريا، بس پوءِ شڪاري ڪامورا چانهه لاءِ مون ڏانهن لَڙيا هيا. ۽ جڏهن مليا هياسون ته، پير بخش لاشاريءَ منهنجي تعارف ۾ کين ٻُڌايو هيو ته هيءُ به حبيب بينڪ ۾آفيسر آهي، ۽ منهنجو ننڍو ڀاءُ آهي. تڏهن انهن سڀني کان وڏي مونکان منهنجي پوسٽنگ جي جاءِ پُڇي هئي.، پوءِ نالو وري پُڇيو هيو، ذهن تي وري زور ڏيندي ڪجهه ياد ڪندي چيوهيائين ته تنهنجو ٽرانسفر بهاولپور ۾ ٿيو آهي، هفتي کن ۾ رلِيو ٿيندين.وري به پاڻ ئي ڳالھ جاري رکندي چيو هيائين، پريشانيءَ جي ڳالھ ڪانهي، خير آهي، تون واپسيءَ ۾ مون سان گڏ هلُ، جتي چوندين، اُتي تنهنجي ٽرانسفر ٿيندي. سوچيم ته بدليءَ وارو هيءُ بُنڊ ته بنهي ڳرو آهي، جهڙن تهڙن ڪامورن جي کڻڻ کان بنهي ڀاري آهي۽ شايد هيءُ همراه به سٻاجهڙن ڳوٺاڻن اڳيان پنهنجي ليءَ لاءِ ٿا ايئن ڪن، سوچيم هنن سان گڏ وڃڻ ۾ ڪو هرج به ناهي، بدلي ٿئي يا نه ٿئي ڪراچيءَ جو ڀاڙو ته بچي پوندم.
جڏهن شام جو وڻن جا پاڇا لريا هيا، تڏهن لاشارين جا اهي مهمان حبيب بينڪ جي هڪڙيءَ وڏيءَ وين ۾ ڪراچيءَ لاءِ واپس روانا ٿيا هيا، ته آئون به ساڻن گڏ روانو ٿو هيس.همراهه پاڻ ۾ ڪچهريون ڪندا پئي هليا، وڏا ڊاڙا ٺڪاوَ به هڻندا پئي هليا ۽ آئون ڪُڪُڙ ٿيو، هڪڙيءَ ڪنڊ ۾ ويٺو، سندن خبرون ٻُڌندو رهيس. وين جڏهن يوسف پلازا وٽ پُهتي هئي ته عرض ڪيو هيو مانِ، ته سائين مون کي هتي لهڻو آهي. ۽ جڏهن وين بيٺي هئي ته منهنجي لهڻ مهل، مُک مهمان پنهنجو وزيٽنگ ڪارڊ ڏيندي چيو هيو، هي وٺ ڪارڊ، انهيءَ ائڊريس تي صُبح جو مون وٽ اچجانءِ. جڏهن اهو ڪارڊ پڙهيو هيم، ته زمين کان ٻه فوٽ مٿي کڄي ويو هيس.مار هي ته حبيب بينڪ جي ميمبر بورڊ آغا فصيح الدين جو سيڪريٽري، ۽ بينڪ جو به سينيئر نائب صدر، سيد سعيد احمد آهي. دل ۾ چيم، جيڪر هاڻ به ڪم نه ٿيو ته پوءِ ڪڏهن به ڪونه ٿيندو. ۽جڏهن ٻئي ڏينهن حبيب بينڪ پلازا جي 21 فلور تي پُهتو هيس. ته موصوف ڪمري جي شيشي مان ئي مون کي ڏسندي، آڌر ڀاءُ لاءِ ٻاهر هليو آيوهيو. وڏي احترام سان ويهاريائين.چانهه ۽ ڪيڪ آيا.پرسنل ڊويزن جي هيڊ کي گهُرائي پراڻو آرڊر ڦاڙي اتي ئي منهنجي رضامنديءَ سان نئون آرڊر ٺاهي، خود صحيحون ڪري فائيل ۾ رکي چيائين، هاڻي وڃي آرام ڪر.جنهن ڏينهن ٻين کي آرڊر ملندا، اُنهيءَ ڏينهن توکي ڪونه ملندو، ٻئي ڏينهن آرڊر کڻي، پوءِ وڃي رلِيو ٿجانءِ.ڳالهه ڪنهن سان به نه ڪجانءِ. تڏهن خبر پئي هيم ته آغا فصيح پنجاب جو ميمبر بورڊ هيو سڄي بينڪ انتظاميه تي سندس حڪم هلندو هُيس. هو صاحب ڪراچيءَ ۾ ڪونه ايندو هُيو.سنڌ جو سڄو ڪاروهنوار سعيد صاحب حوالي هوندو هُيو، جيئن وڻي تيئن ڪري.
اُنهيءَ وقت مون کي پاڙي جو وڏيرو ڏاڍو ياد آيو هيو، دل ۾ چيو هيم همراھ ڏئي نه ها ته ڏکوئي به نه ها، سوچيو هيم ته بروبر، هيءَ خلق خُدا جي سچ ٿي چوي ته يارڙو، غريب غربي جا ڪمَڙا ڪرڻ کان ڪجھ مڙوئي لهرائي گھڻو ٿو..ياد آيم ته هڪڙي ڀيري ڊي آئي بي جو هڪڙو صوبيدار مون کي ڳوليندو آيو هيو ۽ چيوهيائين ته صُبح جو اسپيشل برانچ جي ڊي ايس پيءَ گهُرايو اٿئي.سوچيو هيم ڪنهن ڪامريڊ پراڻا ڪرتوت پڌرا ڪيا هونداالائي ڇا. تڏهن ڏاڍو ڊنو هيس ته هاڻي ڇا ڪجي. نه اوهي نه ڪو واهِي. نه ڪو ڄاڻي، نه ئي سُڃاڻي. ڪنهن کي مدد لاءِ چوان. نيٺ حاجي محرم ڪانهئي کي گڏ وٺي ساڳئي وڏيري ڏي ويوهيس. صاحب منهنجي ڳالھ ٻُڌڻ بعد اهڙي عجيب انداز ۾ ننڍڙو تبصرو ڪيو هيم جنهن جي معني ٿي نڪتي ته آئون منهنجي قبيلي جي اڪثريتي ڏوهارين جهڙو ئي ڪو اڻ پڙهيو گنهگار آهيان. ۽ ٻئي لمحي چيو هيائين ته ٺيڪ آهي تون اتي ئي ويهه مقبول اچي ته تنهنجو ڪم ڪري ٿو. اهو مقبول صاحب هڪڙو سيٽلر۽ رٽائرڊ صوبيدار هوندو هيو، جيڪو ڏني نه ورتي، خلق جا ڇوڏا لاهيندو وتندو هيو. شل نه ڪوئي ڪم صاحبن پاران کيس سونپجي، هُن جي صوبيداري چالو ئي اُتان ٿيندي هئي. سوچيم هو ڪڏهن ايندو ۽ ايندو ته به مون جهڙي اڻ مَکئي سان ڪهڙي حالت ڪندو؟ سا خُدا ئي ٿو ڄاڻي !!.خاموشيءَ سان اڇا اڇا پير ڏئي، سندس بنگلي مان نِڪري ويو هيس، ٻڌو هيم ته ميرپورخاص جو غلام رسول جوڻيجو مرحوم سياسي گُر ڄاڻي ٿو ۽ ايندن ويندن، واقفن توڙي اڻ واقفن جا ڪم بيٺي پير ڪرائي ٿو ڏئي. هڪلي هوڪاري اوڏانهن ويو هيس. ٿيو به ايئن ئي هيو، رڳو پنهنجي واقفيت ڪرائي.پنهنجي تڪليف ۽ وڏي دَرَ جي موٽ ٻُڌائڻ جي دير هئي.مرحوم ڄاڻ سُڃاڻ نه هوندي به مُسڪرائيندي چيو ويهه آئون پاڻ ٿو انهيءَ ڊي ايس پيءَ وٽ توسان گڏجي هلان ۽ پوءِ هو مون کي پنهنجي ڪار ۾ کڻي ڊي ايس پيءَ وٽ ويو هيو. جيڪي سوال جواب ڪرڻا هُين سي ڪرائي واپس ساڳيءَ جاءِ تي ڇڏيو هيائين.سو مُڙسن جو مهلون اُنهيءَ مَهل ياد آيون هيون. ۽ ڪامريڊيءَ جي باوجود قدرت جي ڪارساز هُجڻ جو اُنهيءَ وقت يقين ٿيو هيو، گڏوگڏ امڙ جي دعائن جو پڪو ويساهه تڏهن ٿيو هيم.
ايئن هفتو کن ڪراچيءَ جي روڊن تي مارچ ڪندي گذاري، نيٺ هڪڙي ڏينهن سموريءَ سنگت جي بهاولپور روانگيءَ وقت، سنگت سان بي ايماني ڪري، زندگيءَ ۾ پهريون ڀيرو وڏو ڪوڙ به ڳالهائيندي چيو هيم آئون هفتو کن ڳوٺ رِهي پوءِ بهاولپور ايندس. ائين اچي، حبيب بينڪ مير پورخاص جا وڻ وسائي، جيجل امڙ جا پير ڇُهيا هيم.ڪجھ ڏينهن ئي زونل آفيس ۾ واندو ويهڻ بعد پندرهن ڏينهن جي رليونگ ڊيوٽيءَ تي کپري وڃڻو پيو هيو، جتان رفيق راجپوت موڪل تي ويو هيو، محمد صديق ٿيٻو ان برانچ جو مينيجر هوندو هيو، ٿيٻو صاحب زماني شناس ماڻهو هوندو هيو. تن ڏينهين هو گريڊ 11 هوندو هيو ۽ آئون گريڊ 111 ۾ هيس. جيڪو اڳتي هلي حبيب بينڪ جو نائب صدر به ٿيو هيو.
پهرئين ڏينهن بينڪ جي ڊيوٽي ڪندي، جيڪو پهريون گراهڪ مٿي ۾ لڳو سو امان الله هڱورو وڪيل هيو. اچڻ ساڻ چيو هيائين ته ڀائو، چيڪ بوڪ وڃائجي ويو اٿم، گھر ۾ اٽو ڪونه اٿم، جلدي جلدي چيڪ بوڪ ٺاهي ڏيو ته وڃي اٽو وٺان. مڙس وٺيو قسم کڻي، الله ۽ قران جا ته سچ ٿو ڳالهايان. مون پهرينءَ نظر ۾ کيس چريو سمجهيو هيو. پوءِ اها خبر پيم ته مڙس کپري جو ناميارو وڪيل آهي، ساڻس ان ڏينهن کان جا ياري ٿي ته اڄ سوڌو هلندي اچي. هاڻ ته خير سان چڱو موچارو مولوي ٿي پيو آهي. هڪڙي سا ڪني عادت اٿس ته جڏهن به ملندو آهي ته، چُمي اهڙي ته ڏيندوآهي جو منهنجو سڄو ٻُوٿ سندس گِگ ۾ ٿڦجي ويندو آهي.
بينڪ آفيسر جي حيثيت ۾ عملي زندگيءَ جي شروعات 1987 کان ڪئي هيم. جڏهن حبيب بينڪ جي هٿونگو واريءَ شاخ ۾ سيڪنڊ آفيسر جي پوسٽنگ وٺي پُهتو هيس. هٿونگو الائي ڪيتري وقت کان اڇڙي ٿَرَ جو گيٽ وي هوندو هيو ۽ اڄ تائين آهي. پر رڳو هٿونگو نه پر جيڪر پاڻ چئون ته نارا ڪئنال، جنهن کي عام ماڻهو ڍورو چون ٿا ۽ انهيءَ ڍوري جا جملي پتڻ اڇڙي ٿر جا گيٽ وي هيا. جن ۾ هٿونگو، ڍليار، ڏنگ، مارئي ۽ ٻيا به ڪيترائي پتڻ هوندا، پر هٿونگي کي انهيءَ ڪري به گيٽ وي مڃڻو پوندو جو هتي پراڻي زماني کان هڪڙي بازار هئي ۽ اڇڙي ٿر جا ماڻهو پنهنجيءَ ضرورت جون جملي شيون هتان ئي خريد ڪندا هيا توڙي وڪڻندا به هيا. تن ڏينهين پاڻ به جهڙوڪر گهر جا ڪڪڙ هياسين، ڇو جو پنهنجيءَ ساريءَ ڄمار ۾پاڻ هٿونگو پهريون ڀيرو ڏٺو هيو، سو به بينڪ وارن ڏيکاريو هيو.
ماڻهو چوندا هيا ته ورهاڱي کان اڳ هٿونگي پتڻ جي وڏي اوج هوندي هئي، هيءُ ناري جي اڀرندئين ڪپ تي واريءَ جي ڀِٽن تي اڏيل خوبصورت ڳوٺ آهي.۽ هيءُ وڏو ڪاروباري مرڪز به هوندو هيو ۽ ورهاڱي کان پوءِ ڪي هندو سيٺيا هتان هليا ويا هيا ۽ شهر جو ڪاروبار به گهٽجي ويو هيو. پاڪستان ٺهڻ بعد هن ڳوٺ نما شهر ۾ قائم خاني برادريءَ جي آبادي وڌي هئي. قائم خاني قبيلو سنڌ جي بارڊر جي پرينءَ ڀر جي آسپاس مان ئي لڏي آيل لڳندو هيو، سندن ٻولي، ريتون رسمون اسان جي ٿر جي ماڻهن سان گهڻيون تڻيون ملندڙ جلندڙ هيون. هن ڳوٺ ۾ لڏي آيل گھڻا تڻا قائم خاني انگريز جي جي فوج ۾ سپاهيءَ کان وٺي صوبيدار تائين نوڪريون ڪري رٽائر ٿيا هيا ۽ ٻي مهاڀاري جنگ ۾ انگريز جي طرفان وڙهي چڪا هيا. پوڙها ۽ رٽائر سپاهي، حوالدار ۽ صوبيدار اڪثر ڪري بينڪ ۾ اچي ڪچهريون ڪندا هيا ۽ پنهنجي دور جون ساروڻيون ساري سرد آهون ڀريندا هيا. ڪجھ مالدار هندو کتري ان وقت به شهر ۾ موجود هيا، جن ۾ سيٺ چوني لال، ڪرپال داس، ڀڳوان داس ۽ ٻيا ڪافي گھر هيا، جن مان گھڻا تڻا ته هاڻي هندستان لڏي ويا آهن، نه ڄاڻ ڇو؟ ماڻهن کي اباڻو وطن ڇڏيندي هتي ٺاهيل چڱا موچارا آکيرا ايئن ئي ڇڏڻا ٿا پون. بنان ڪنهن ڏک پاپ جي.شايد مذهبي فرق يا ڪنهن ٻئي سبب!
تن ڏينهين سيٺ چوني لال جي اوطاق، سنڌ جي عام طور خوشحال ماڻهن جي اوطاقن جيان هلندي هئي. اُڙيا ٿُڙيا هندو توڙي مسلمين مسافر هميشھ سيٺ چوني لال جي اوطاق تي لٿا پيا هوندا هيا.قائم خاني برادريءَ مان جمعدار عالم علي خان ۽ صوبيدار فريد خان رڄ اشراف ۽ وڏي نالي وارا ماڻهو هوندا هيا. جمعدار عالم علي خان قائم خاني خدا ٿو ڄاڻي ته هتي اچي پير پاڳاري جو مريد ۽ دعوتي ٿيو هيو يا اڳي ئي هيو. سندس پٽن مان هڪڙو امجد نالي سان انهيءَ وقت فوج ۾ حاضر سروس ميجر هوندو هيو، ننڍو پُٽ يوسف جنهن کي عرف عام ۾ پپو چوندا هيا سو آمر مشرف جي دور ۾ هٿونگي جو ناظم به رهيو هيو. صوبيدار فريد خان جا پٽ جعفر خان جي اڳواڻيءَ ۾ پيپلز پارٽيءَ سان واڳيل هوندا هيا.
هتي جي حبيب بينڪ ۾ لکاڏنو مڱريو منهنجو مينيجر هوندو هيو، لکاڏنو مڱريو، سنهڙو، سيپڪڙو، قدآور مُڙس، ڪاري ڏاڙهي، ڳاڙهيون اکيون، هميشھ سنڌ جي نقشي جو سونو لاڪيٽ ڳچيءَ ۾ پايو پيو هلندو هيو. جيتوڻيڪ هو جماعتي فقير هيو، پر مٿس قومپرستن جو ٿورو گھڻو رنگ چڙهيل هوندو هيو. سنڌ يونيورسٽيءَ جو اڳوڻو شاگرد اڳواڻ غازي خان سمون سندس لنگوٽيو يار هوندو هيو. پهرينءَ ڪچهريءَ ۾ لکاني سان اکيون مليون، ڳاله ٻولھ ڪرڻ سان خيال مِليا. پوءِ ڇا جي مينجري ۽ ڇا جي آفيسري؟ ، هڪ ٻن ڏينهن اندر دوست ٿي ويا سين. اصل اهڙا ڀانءِ ڪي ورهين جا وڇڙيل هُجون. ٻنهي جون گهڻيون حالتون به هڪ جهڙيون هجن. لکاڏنو، پاسي واري شهر کپرو ۾ ڊاڪٽر نور محمد ڀٽيءَ سان گڏ رهندو هُجي.لکاني جونه ماءُ نه پيءُ، نه ڀاءُ نه ڀيڻ، ڊاڪٽر نورمحمد جي صرف ماءُ حياتي هجي ۽ هاڻ آئون جو گڏ يو سانِ ته منهنجي به صرف ماءُ حياتيءَ هُجي.چوندا آهن ته چنڊو چنڊي کي سَئو ڪوهن تي ڳولي لهندو آهي. سو ايئن لڳندو هيو ڀانءِ اسان ٽنهي هڪٻئي کي ڳولي لڌو هجي، ٽنهي جي ياري لوهان لوهه ٿي پئي.واندڪائيءَ ۾ ننڍپڻ جي ڏکن سورن جا داستان هڪ ٻئي سان اوري اکيون پُسائي، عَهدُ ڪريون ته پاڻ کي ڪجهه نه ڪجهه ڪرڻو آهي. دنيا جي آڏو اهو ثابت ڪرڻو آهي ته ڇورا ڇنا ۽ يتيم به پنهنجي محنت سان دنيا جي هن ظالم معاشري ۾ پنهنجي پيرن تي بيهي سگھن ٿا. ۽ وقت ثابت ڪيو ته اسان ٽنهي هٻئي سان ڪيل اهو عهد پورو ڪيو. جيتوڻيڪ اسان بي ايمانيون ڪري مال ڪونه ميڙيا، ڪنهن جي پيٽ تي راتاهو ڪونه هنيو، پر پوءِ به اولاد لاءِ گھڻو ڪجھ ڪيوسون ۽ اڃان به ڪريون پيا. اُها اسان ٽنهي جي ياري اڄ سُوڌي ايئن ئي هلندي اچي. جيتوڻيڪ وقت ۽ حالتن هڪ ٻئي کان جسماني طور پري ڪري وڌو آهي، پر اڄ سوڌو هڪ ٻئي جي لاءِ ڪڏهن ڪوبه من ۾ مير ڪونه آيو اٿئون ۽ ڏک سُک ۾ هڪ ٻئي سان حال سارو نباهيندا به اچون پيا.
اڳ ۾ ذڪر ڪيو اٿم ته هٿونگي ۾ قائم خاني مسلمانن جي اڪثريت هُئي ۽ اهي گڏيل هندستان جي فوج ۾ ٻي مهاڀاري لڙائيءَ جي مختلف محاذن تي جنگيون وڙهيا هُجن. بينڪ ۾ اچيو پنهنجي بهادريءَ جا قِصا ٻڌائين ته دنگ رهجيو وَڃون. هڪڙي ڳالهه وڻي ته پوڙها پڪا اسان کي سَرَ سَرَ ڪريو ڳالهائين. مطلب ته انگريزن جي قانون تي رٽائر ٿئي به پورا هجن. ته ڪنهن به کاتي جي آفيسر کي سَرَ لازمي چوڻو آهي.سيٺ چوني لال کتري شهر جو سُکيو ستابو هندوهوندوهُيو.سندس پُٽ جيوت رام، اسان کي منجهند جو مولي مل کتريءَ جي مائي ۽ پڪوڙن تي بُک ٽاريندي ڏسي، پنهنجن نوڪرن کي حُڪم ڏنو هيو، ته بينڪ جي جملي اسٽاف کي منجهند جي ماني پهچائي ايندا ڪريو، ائين مفت جي ماني اچڻ شروع ٿي هئي.اُن زماني ۾ هٿونگي ۾ ڪوئي پڪو ٿاڻو يا جنهن کي صفا سنڌيءَ ۾ صدر ٿاڻو چئون سو ڪونه هوندو هُيو، رڳو پوليس پوسٽ هوندي هئي. جنهن تي هڪڙو اڌ جمعدار ۽ سپاهي موجود هوندا هيا، پر جهڙا هوندا هيا تهڙا نه ڇو جو عُمر ملاح ۽ پانڌي ملاح هن علائقي جا ناميارا ڏوهاري هوندي به، ڌاڙيل هوندي به هٿونگي جي هوٽلن تي هٿيارن سميت اچي چانهيون پي ويندا هيا. مرحوم علي چانهيو، جيلو جوڻيجو، گُليو مڱريو ۽ دريا خان سميجو سندن گھاٽا يار هوندا هُيا. علي چانهيو پوءِ خود به سانگهڙ لڳ پوليس سان مقابلي ۾ مارجي ويو هيو. دريا خان سميجو، موجودھ دور ۾ اڄڪلھ کپري جو وڏو ماڻهو ۽ وڏو زميندار آهي.
ڪڏهن ڪڏهن هٿونگي کان کپري ڏانهن بس جي روانگي ءَ ۾ دير هوندي هُئي ته آئون ۽ لکاڏنو پنڌ ئي پنڌ ڍوري جي انهيءَ پُل تي اچي ڪچهريون ڪندا هياسون، جتي اڳي پتڻ هوندو هيو ۽ مهاڻا ٻيڙين ذريعي ماڻهن کي هُن پار پڄائيندا هيا. اسان سوچيندا هياسين ته هِن پُل ۽ هِن پتڻ جي سيني ۾ به وڏا راز هوندا، هڪڙي وڏي تاريخ هوندي.صدين کان هُن پار کان هِن پار ۽ هِن پار کان هُن پار اڪرندڙ ماڻهن جون يادون هونديون. هڪٻئي کان روئي موڪلائيندڙن جون هجڪيون هونديون. رات جي اونداهين ۾ سنڌ جي آجپي لاءِ چي گويرا جيان جهيڙيندڙ سنڌ جي سوين حُرن جا داستان هوندا. ڪاش هنن ڪپرن تي بيٺل وڻن کي وات هجي، زبان هجي ته وڏا احوال هٿ ڪري وٺجن.
هٿونگي جي آس پاس جي ڳوٺن جا نالا به عجيب هوندا هُيا. سروٽن جو دڙو، سيهونجي، راڙ، دينپور رتو ڪوٽ وغيره، پڪو يادگيرو ڪونهيم ته راڙ الائي دينپور لاءِ ته مشهور آهي ته شهيد عبدالرحيم گرهوڙي صاحب، ساميءَ سَت گُر ۽ دت گر جي مَڙهيءَ تي ڪاهِڻ لاءِ هتان گذريو هيو. ۽ راڙ جي يا دينپور جي سيدن کي مدد لاءِ صلاحيو هيائين ته هنن انڪار ڪندي چيو هيس ته اسان جي ٻنيءَ ۾ جام جهنگ ٿي ويو آهي سو وڍڻو اٿئون ايتري به واندڪائي ڪانهي جو توسان سونهان ٿي هلون. تنهن تي گرهوڙي صاحب جلال ۾ اچي وراڻيو هيو ته اوهانجي ناني( نبي پاڪ) جي ٻنيءَ جو جهنگ صاف ڪرڻ اسين ٿا وڃون، اوهين ويٺا پنهجين ٻنين جا جهنگ وڍيو. انهيءَ تي هڪڙو ڪامل نالي ڪوري گرهوڙي صاحب جو سونهون ٿي ساڻ هليو هيو. چون ٿا ته شهيد عبدالرحيم گرهوڙيءَ، جلال ۾ پاراتو ڏيندي چيو هيو ته هي سيد ڪورڪو ڪم ڪندا ۽ ڪوري سيدن واري عزت ماڻيندا.
سائين دين محمد شاهه تنهن زماني ۾ حبيب بينڪ جو گارڊ هوندو هيو، راڙ جو رهاڪو هيو، اها سا خبر ڪانهي ته گرهوڙيءَ جي پِٽِيل سيدن مان هيو يا ٻين مان هيو، شاھ صاحب ڪنڊياريءَ ۾ مون سان گڏ مئٽرڪ ۾ پڙهيو به هُجي، ته وري بنهي گهڻو حُجتي به هُجي، اسان کي حيرت تڏهن ٿيندي هئي جو اڇڙي ٿر جا سٻاجهڙا ۽ سادڙا ماڻهو سندس مريد هوندا هيا، سي پري پري کان ڪَهي اچي شاهه صاحب جي پيرن تي هٿ رکي پنهنجي هٿن کي چميون ڏيندا هيا. ۽ کانئس دعائون ۽ ڌاڳا ڦيڻا وٺندا هيا. مون کي عجب لڳندو هيو ته دين محمد شاهه ننڍو ٿي وڏو منهنجي آڏو ٿيو آهي، پڙهيا گڏ آهيون، هڪٻئي جي ارڪانن ۽ افعالن کان به واقف آهيون. مون ڪڏهن هن سيد ۾ ڪاني ڪرامت ڪانهي ڏٺي، پوءِ به ماڻهو ويچارا سادڙا ۽ سٻاجهڙا کيس پِير ڪري پيرين ٿا پون، هن کان ڌاڳا ڦيڻا وٺن ٿا. ۽ آئون هاءِ ڙي سونهاري سنڌ تنهنجا سادڙا ماڻهو ڪري ٿڌا شوڪارا ڀريندو هيس.
هڪڙي ڏينهن دين محمد شاهه بينڪ جي اسٽرانگ روم ۾ ڪوئي بينڪ جو ڪم ڪري رهيو هُيو، ته هڪڙي خاصخيلي ذات جي صدق واري مريد اچي مون کان پُڇا ڪئي ته، سائين دين محمد شاھ ڪٿي آهي؟ مون ٿڌو ساهه ڀريندي وراڻيو هيو، ابا تو کي خبر ڪانهي پئي ڇا؟ سائين ويچارو ته ڪالهه گذاري ويو هيو.اهي اکر ٻُڌڻ سان مريد ويچاري رڙ ڪري، پنهنجو پَٽڪو لاٿو۽ بينڪ جي فرش تي ويهي ڳوڙها ڳاڙڻ ۽ وڏي آواز ۾ پار ڪڍڻ لڳو. سندس روڄ ۽راڙي تي دين محمد شاهه ٻوٿ بڇڙو ڪري تڪڙو تڪڙو اسٽرانگ روم مان ٻاهر نڪتو. ۽ پنهنجي مُرشد کي جيئرو ڏسي، مُريد ۾ڄڻ ساهه پئجي ويو.ان ڏينهن دين محمد شاھ ۽ سندس مريد جو وس پڄي ها ته مونکي ڪچو کائي وڃن ها. پوءِ به وس نه هلندي به مون ڏي ڏسي ڏند پئي ڪرٽيائون.تڏهن لکاڏني مڱرئي، دين محمد شاھ کي چيو هيو ته هاڻ تون ۽ تنهنجو مريد، تنهنجي جيئري هجڻ جي خوشيءَ ۾ ٻاهر وڃي مولي مل جو مائو کائو، ۽ اسان کي بينڪ جو ڪم ڪرڻ ڏيو.تڏهن وڃي شاه ۽ شاھ جي مريد جي ڪُڪرين ۽ ڪاوڙيل اکين مان منهنجي جند ڇُٽي هئي.
ان کان گھڻو پوءِ پانڌي ملاح ۽ عُمرملاح وڏا ڌاڙيل ٿي پيا هيا، عمرڪوٽ جي پاسي مان هڪڙو پنجابي آبادگار اغوا ڪيائون، جان محمد پليءَ جي گهر تي به هلان ڪيائون، جن ڏوهن ۾ ساڻن گڏ عمرڪوٽ جي وڏي زميندار ۽ ممتاز علي ڀٽي جي دوست اميد علي لاشاريءَ جو پُٽ ممتاز لاشاري گڏ هيو. تنهن زماني جي مشهور ڊي ايس پيءَ احسان علي شاه، اميد علي لاشاريءَ جي ڀڳل پٽ تي زور بار وجهي کيس راضي ڪيو ۽ سندس ئي ڳوٺ تي ڪيل هلان ۾ ان ساڳئي ڇوڪري ڪلاشنڪوف جا برسٽ ٻنهي ڌاڙيلن تي رٿا موجب هلائي ڇڏيا هيا. عمر ٿڏي تي ئي هلي چُريو هيو، زخمي پانڌي کي علاج لاءِ کپري جي پاسي ڪنهن خاصخيليءَ جي گھر آندائون. ته دوکي سان اسان جي يار ڊاڪٽر نور محمد ڀٽيءَ کي ڪنهن ٻئي مريض لاءِ ماڻهو وٺي ويا، هٿيارن جي ڇانو ۾ پانڌيءَ جون پٽيون ڪندي، ڊاڪٽر نورمحمد گرفتار ٿيو هيو. پوءِ داڪٽر سڇر درس وڏيون ڦلڪون ڏيکاري، خان محمد مهر معرفت ڄام صادق عليءَ تي وڏا بار وجهي ڊاڪٽر کي ٻاهر ڪڍرايو هيو. نه ته گهڻن ماڻهن ڀانيو ٿي ته ڊاڪٽر جي نوڪري ته وئي پر ٻچا به رُلي ويندس.
مرحوم جوڻيجي جو دور جي ڳالھ ياد آئي اٿم، مرحو م جوڻيجي جي احمد ڪانهيي سان تمام گھڻي ويجهڙائپ هُئي. جوڻيجي صاحب جي حُڪم سان هڪڙي ڏينهن سرڪاري گاڏي، بجليءَ جا پول کڻي احمد ڪانهيي جو ڳوٺ ڳوليندي، عبدالله مهر وٽ اچي پُهتي هئي. تن ڏينهين خان محمد مَهر سنڌحڪومت ۾ سڀ ڪجهه هُجي، خان محمد جي ڪري عبدالله مهر جي وڏي هلندي پُڄندي هئي.عبدالله مهر، ٺوڪي اها گاڏي اسان جي ڳوٺ موڪلي ڏني هئي. اسان جي ماڻهن اهي پول پنهنجي ڳوٺ ۾ لهرايا هيا. گهڙي نه گذري هئي جو احمد ڪانهيو ۽ ان جا پُٽ وزير اعظم هائوس سنڌڙيءَ جو هڪڙو ماڻهو ساڻ وٺيو آيا، پول کنيائون، پر نعرا به هنيائون، هوڪرا ڪيائون. ڳوٺ ۾ سڀ مسڪين ۽ غريب هُجون، ڪو به ڦني خان نه هيو، سڀ ماٺ رهيا. عبدالله مهر کي اها ڳالھ نه وڻي هئي، ته هُن جا موڪليل پول کڄي وڃن. پوءِ سندس سفارش تي، خان محمد مهر جي چوڻ تي، سنڌ حڪومت الڳ آرڊر ڪري اسان جي ڳوٺ جي بجلي منظور ڪئي هئي، تڙ تڪڙ ۾ ڪم ٿيو هيو۽ ٻنهي ڳوٺن جي بجلي گڏوگڏ ٻري هئي، وڏيون خير خيراتون ٿيون، وڏا وڏا بلب آنداسين. ان رات ڀانءِ سج لٿو ئي ڪونه هيو، چئو طرف روشنيون هُجن، ٻيو ته ٺهيو پر گهرن ۾ پاليل ڪڪڙيون کُڏين ۾ وڃڻ بجاءِ ٻچا وٺي سڄي رات چوڳو ڪنديون رهيون هيون.
هاڻي ڪجھ ڪجھ مالي حالتون به سُڌرڻ لڳيون هيون ته ٿوري ٿوري بچت به ڪرڻ لڳوهيس، وري اوچتو ٻيو ڏچو اهو ٿيو ته1988 ۾ زوردار برساتن ۾ اسان جا ڪچا گهر مينهن جي پاڻيءَ ۾ ڳري مٽيءَ جا ڍڳ ٿي پيا هيا، آڌيءَ رات جو ڪچيءَ ڪوٺيءَ ۾ پٽ تي سُتل هجون ٻاهر زوردار وڏڦڙو سنجهي کان پئي وٺو، اوچتو ننڍڙي نياڻيءَ رڙ ڪندي چيو بابا مونکي گپ وارو ڀتر لڳو آهي. اٿي جو ٽارچ ٻاريان ته ڪمري جي اولهندينءَ اوڏڪيءَ ڀت ۾ ايڏو وڏو ڏار هجي، جو ان مان سڄو سارو ماڻهو لنگهي وڃي. تڙ تڪڙ ۾ ٻچڙا وٺي اسڪول ۾ پناهه ورتي هئي سون، ان زماني ۾ڳوٺ کان بس اسٽاپ تائين ٻن ڪلوميٽرن جيتري پنڌ تي گوڏي جيڏو پاڻي جهاڳي، گپ ۾ هرروز ٻه ٽي ڌڪ کائي روڊ تي پُهچندو هيس. بس ۾ سوار ٿيڻ تائين آفيس ۾ پائڻ جا ڪپڙا ۽ جتي هٿ ۾ کڻي ايندو هيس.ڪڏهن ڪڏهن گپ ۾ ٿڙي ڪرندو هيس ته اهي ڌوتل ڪپڙا گپ ۽ گاري ۾ ٿڦجي ويندا هيا. روز روز جي اهڙن سورن کان سوچيم، ڇو نه شهر ۾ مسواڙ جي جاءِ وٺي رهون. هڻي ماري هڪڙي جڳهه به هٿ ڪئي هيم، پر امڙ سختيءَ سان منع ڪيو هيو، ته اباڻا پَڊَ ناهِن ڇڏڻا. گهٽ ۾ گهٽ منهنجي جيئري ائين نه ڪر، پوءِ تنهنجي مرضي جيڪي وڻيئي سو ويٺو ڪجانِ. ماءُ جي نصيحت تي عَمل ڪندي بغير ڪنهن اجهي جي، سرڪاري اسڪول ۾ ٻه مهينا پناهه گزين رَهُيس. پنهنجي آفيسر هجڻ تي ندامت محسوس ڪرڻ لڳس. پر ايئن سمجهجي ته شديد قسم جو احساسِ محرومي محسوس ڪندو هيس.
هي اهي ئي ڏينهن هيا جڏهن ڌُر ڌڻين ضياءُالحق کان سڀ ڪم وٺي، هاڻ کيس کير ۾ اوچتي ڪري پيل مَک جيان ڪڍڻ لاءِ جتن پئي ڪيا. سنڌي ماڻهو وڏيون وڏيون قربانيون ڏئي، پنهنجو الھ تلھ لُٽائي ماٺڙي ڪري وڃي ڪُنڊائتا ٿيا هيا. ڪنهن کي ڪوئي يقين ڪونه هيو ته هيءُ همراھ ڪو سِگھو ويندو. هوڏانهن ڀانئجي ٿو ته ڌُر ڌڻين جي رٿائُن جي ضياءَ کي به ڀُڻڪ هئي. سو مڙس لاءِ جيڪا بهاولپور ۾ ڪوڙڪي اڏي هيائون، جڏهن اوڏاهن هلڻ لاءِ هُن جا پير پي سوريائون ته هن همراه به گھٽ ڪونه ڪئي هئي. جن جن تي به شڪ هيس ته اهي سندس لالا مال خلاص ڪندا، تن سڀني ماڻهن کي ميڙي چونڊي کڻي ساڳئي جهاز ۾ ويهاريائين. پوءِ مڙس بي اونو ٿي ويهي رهيو ته هاڻ خير آهي. مارڻ وارا سڀ گڏ اٿم.
پر ڪوڙڪي اڏڻ وارن مُڙسن جو به شايد متبادل پلان جوڙيل هيو، سڀ قربان ٿين ته ٿيڻ ڏبو، پر هن مڙس کي چلتو ڪبو. ۽ پوءِ سواءِ اسلم بيگ جي سڀ جا سڀ هوائن ۾ سڙندا رهيا. هونئن به چوندا آهن ته آھِ غريبان قهرِ خدائي. سو هيترن سارن غريب سنڌ واسين جون آهون آخر ڪٿي ته پُڄڻيون هيون. ڪو ته انهن جو تدارڪ ٿيڻو هيو. بي گناهن جي خون جو به ته ڪو ليکو چوکو ٿيڻو هيو. ۽ بستي لال ڪمال وارن ته اهو ڪرشمو پنهنجين اکين سان بيهي ڏٺو هيو. تڏهن ميڊيا ايتري عام جام ڪونه هئي. ڏئي وٺي پي ٽي وي ۽ بي بي سي ئي ماڻهن جي خبر ملڻ جو واحد ذريعو هوندا هيا. سو جڏهن پنهنجي ڪِري ڀڙو ٿيل گھر جي دڙي تي آگسٽ جي گهُٽ ۽ ٻوسٽ ۾ آڏيون ابتيون تارون جوڙي، مڇرن جي مارا ماريءَ ۾ هلندڙ بليڪ اينڊ وائيٽ ٽي ويءَ تان، ضياءُالحق جي هلي چُرڻ واري خبر ٻُڌي هيم. تڏهن اول ته يقين ئي ڪونه پئي آيو. ته ڪو دجال جو به موت ٿيندو آهي!! خير زندگيءَ ۾ پهريون ۽ آخري ڀيرو هِن، هُن وٽ هلي ملهي پئي ضياءَ جي مرڻ تي مبارڪون ڏنم. جيتوڻيڪ پنهنجي سانڀر کان انهيءَ تي يقين اٿم ته دشمن مري ته به خوشي نه ڪجي، متان ڪڏهن سڄڻ به مري پوي.
خير انهيءَ بعد وڏي نڪ جي پڪائيءَ سان مڙسن ڦُلهيار مان ضياءَ جا ڏند ڳولي لڌا هيا ۽ وڏي ڌام ڌوم سان، وڏي اعزاز سان انهن جو جنازو کنيو هيائون. محمد خان جوڻيجو مرحوم تن ڏينهين ضياءَ هٿان گھر ڀيڙو ٿيل هيو. پر سندس وڏائي ۽ اخلاق ڏسڻ وٽان هيو، جو هن ضياءَ جي ڏندن پورڻ واري عمل ۾ شريڪ ٿي، بيلچي سان سندس قبر تي مٽي وڌي هئي، ايئن پئي لڳو ته مرحوم محمد خان جوڻيجو بيلچو هلائيندي دل ئي دل ۾ اهو چوندو هجي ته، هلي چُرڻ وارا ڀائو، صوفي سنڌين، يا فقير منش سنڌين سان وير وجهڻ جو انت اجهو اهو اٿئيي. يا ايئن به هجي ته هو انهيءَ مهل اهو سوچيندو هجي ته اڄ هنن بيلچن سان جيڪا مٽي کڻي هن قبر تي وجهان ٿو، سو ڄڻ ته پاڪستان ۾ آمريت کي هميشھ لاءِ وڏي کڏ ۾ پوري رهيو آهيان.
هٿونگي جي کَترين جي ڳالھ پئي ڪيم، ته شهر جي مکي سيٺ چوني لال جي پُٽ جيوت رام هلي ملهي اچي اسان سان سنگت رکي هئي.روز پيو بينڪ ۾ لامارا ڏيندو هيو. تن ڏينهين سوزوڪي ڪمپني جون ايف ايڪس ڪارون نيون نيون آيون هيون. جيوت رام ڀانئيان ٿو ته صرف پنجويهين هزارين ۾ زيرو ميٽر ڪار ورتي هئي.هڪڙي ڀيري لکانو مڱريو بيمار ٿي موڪل تي هليو ويو.جيوت ۽ آئون سندس طبيعت پڇڻ لاءِ ڍوري ناري سنبرياسين. تڏهن کپري کان ڍوري ناري وڃڻ لاءِ ٻيو ڪو به رستو ڪونه هوندو هيو، سواءِ ڍوري جي ڪپ جي. جنهن جي ڊسڙ ڍوري ناري پهچندي پهچندي نڪ جي ناسُن ۾ هلي ويندي هئي. تن ڏينهين پانڌي ۽ عمر ملاح جو به وڏو ڀئو هوندو هيو، ماڻهو رات جو سفر ڪرڻ کان لهرائيندا هيا.جيوت جي ڀانيان ٿو ته انهن سان واسطيداري هوندي هئي.ان ڪري رات جو سفر ڪرڻ مهل ڊڄندو ڪونه هيو.اُنهيءَ رات رستي هلندي جيوت کي اچي اوچتو گردي جو سور پيو هيو، گاڏي هلائڻ ته پري رهيو، مڙس سِير وِڌل ڪڪڙ جيان ڦٿڪڻ لڳو هيو. مونکي چيائين ته ڪار تون هلاءِ. مون ڪڏهن گڏه گاڏو به نه هلايو هجي سو اچي ڦاٿس. پر همراھ همت ٻڌائي ۽ پاسي جي سور ۾ ڦٿڪندي مون کي سمجهائيندو هليو.ايئن آئون جيئن تيئن ڪري گاڏيءَ کي ڍوري ناري پهچائي ويس.لکاني جي طبيعت پڇي، جيوت جي دوا وٺي، رات رات ۾ واپس ورياسين، ته آئون پڪو ڊرائيور ٿي ويس. ۽ اها گاڏي رات جو گهر ڪاهي آيس ته مورهيان ئي هٿ پڪو ٿي ويو.اهو جيوت دوستيءَ ۾ دوکيبازي ڪري هڪڙي رات ڪراچيءَ جو بهانو ڪري، لکاني مڱرئي جي ڳچ جيتري موڙي چٽ ڪري هندستان ڀڄي ويو هيو. لکاني جهازن جا ڀاڙا ڀري اتي وڃي ڪنهن طريقي سان هاريو پيتو ڪري وصولي ڪَيس. اڄڪلھ چون ٿا ته هندستان جي شهر احمد آباد ۾ ڊاڪٽري ڪري ٿو. ۽ ڪوئي ڪامياب ڊاڪٽر آهي. هتي ته ڪا ڊگري ٻگري ڪانه هيس. سندس چاچو ماستر پنالال به رٽائر ٿي هندستان لڏي ويو هيو، ورهين بعد جڏهن ازل کنيس ته ويزا وٺي واپس اباڻي وطن آيو هيو ۽ هتي اچي ابا ڻن پڊڙن ۾ ساھ ڏنو هيائين.
اهو 1985 جو زمانو هيو جڏهن پي ٽي ويءَ کي خيرباد چئي، واڻڪي ڌنڌي ۾ دخلڪاري ڏني هيم، جنهن کي سڌريل زماني ۾ بينڪاري چئجي ٿو، تنهن ۾رُلندو پِنندو وڃي، 1987 ڌاري هٿونگي جا وڻ وسايا هيم. اهو هٿونگو جيڪو اڇڙي ٿر جو گيٽ وي ۽ وڏو ڪاروباري مرڪز هيو. تنهن زماني جي هٿونگي واري حبيب بينڪ جي ٻنهي پاسي هڪڙو ريزڪيءَ جو ته ٻيو ڪپڙي جو دڪان هيو انهن ٻنهي جو مالڪ سيٺ ڀڳوان داس کتري هيو. جيڪو هُن دڪان کان هِن دڪان ڏي ويندي گهڙيءَ گهڙيءَ اسان جي بينڪ آڏو پيو لَمڪا هڻندو هيو.جيتوڻيڪ پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ هٿونگي جي گهڻي تڻي هلي چلي ته قائم خانين جي هَٿِ وس هئي، پر پوءِ به سيٺ چوني لال جي اوطاق هٿونگي ۾ آئي وئي لاءِ وڏو اَجهو هوندي هئي. ڀڳوانداس عرف ڀڳواني ۾ ۽ سيٺ چوني لال ۾ رشتو ته الائي ڪهڙو هيو، پر پوءِ به ڀانيان ٿو ته هيا ويجهڙا عزيز. هي سيٺيا جيتوڻيڪ هٿونگي جا تُجار نه ئي سهي پر مڇيءَ مانيءَ وارا ماڻهو ضرور هيا.
تن ڏينهن ڀڳوانداس جنهن کي عام طور تي لکانو مڱريو ۽ آئون توڙي هٿونگي جي ڪَس جا جملي ماڻهو ڀڳوانو يا وڌ ۾ وڌ سيٺ ڀڳوانو ئي چوندا هياسين. تنهن سان مٿو مٿي تي سنگت ٿي وئي هئي، هونئن به هو هيو به يار ويس، هرڪنهن سان ٻُڍي توڙي ٻار سان هڪ جهڙو، تاڙيءَ جو ٺڪاءُ، ۽ وڏا ٻڌا ٽهڪ هُن جي نشاني هوندا هيا. منجهند جو جڏهن اسين به واندا ٿيندا هياسين ۽ هو به واندو ٿيندو هيو ته سيٺ مولي مل جي دڪان تان ڀُڳل مائو ۽ پڪوڙا گهرائي گڏجي کائڻ جي جهڙوڪر اسان ۾ عادت پئجي وئي هئي. ڪڏهن ڪڏهن صبح جو سوير اچي دال کاکڙ سان نيرن ڪرڻ مهل جيتوڻيڪ هو اسان جيان نيرانو ڪونه هوندو هيو پر پوءِ به ساٿ ضرور نڀائيندو هيو. وقت ڦرندو گهرندو ويو ۽ آئون به ڦرندو گهرندو ڪنهن ٻئي طرف هليو ويس، 1991 ڌاري هڪڙي ڀيري ڪنهن دوست ٻڌايو ته ڀڳوانو بنان ڪنهن سبب ٻڌائڻ جي پنهنجي وڏي ڀاءُ ڪرپالداس ۽ ننڍي ڀاءُ ريواچند سان گڏجي هن ملڪ کي ڇڏي هندستان هليو ويو آهي. منهنجي زندگيءَ ۾، مون پهريون ڀيرو ايئن ڪنهن سُلجهيل، سمجهدار ۽ پڙهئي لکئي دوست کي پنهنجي ڌرتي ماءُ کي ڇڏي پرديس پڌاريندي ٻُڌو هيو. جيتوڻيڪ هن جي وڃڻ جو مونکي ڏاڍو ڏک ٿيوهيو، پر گڏوگڏ مٿس ڪاوڙ به هئي ته هن ايئن ڇو ڪيو؟
خير وقت وهندڙ پاڻيءَ جيان تيزيءَ سان گذري ويو، انهيءَ وچ ۾هندستان ايندڙ ويندڙ سندس مائٽن عزيزن مان خبرون پيون پونديون هيون ته همراه احمد آباد جي شهر ۾ وڃي ڪاروبار کوليو آهي ۽ وري خبرون پيون پونديون هيون ته همراه جي ڪاروبار ۾ مَندي اچي وئي آهي ۽ لڳي ٿو ته مڙس ڏُلي ويو آهي. هڪڙي ڀيري ڪنهن سندس ڀاءُ ڪرپال داس جي پرلوڪ پڌارڻ جي به خبر ٻڌائي هئي. ان ڏينهن سوچيو هيم ته ڀڳوانو ڪيڏو به ڪٺور دل سهي پر ڀڳواني کي ڀاءُ جي وڇوڙي مهل اباڻا ڪکڙا ۽ سنڌ ضرور ياد آئي هوندي. سوچيو هيم ته ڀڳواني جي رت جي رڳن ۾ سنڌ جي زرخيز مٽيءَ جا ذرڙا جيڪڏهن اڃان به پنهنجو وجود رکندا هوندا ته اڄ پنهنجي ڀاءُ جي وڇوڙي تي هن جيجل امڙ جي ديس ڏي مُنهن ڪري ڍُنڍڪارون ضرور ڏنيون هونديون. ڪرپال داس سان گڏ رانديون کيڏندڙ سنڌي مسلمانن کي ضرور ساريو هوندو. ۽ سوچيو هوندو ته جيڪر وطن نه ڇڏيان ها ته هينئر اهي سڀ مون وٽ پَرسو ڪرڻ لاءِ ويٺا هجن ها.