18
اهو 1991 جو هليو ويل ڀڳوانو، الائي ڪڏهوڪي هندستاني شهريت وٺي، ويهارو ورهين بعد هندستان جي پاسپورٽ تي، سنڌي هوندي به ڌاريو بڻجي، پنهنجي اباڻي وطن جي ويزا وٺي، ڪجھ ڏينهن لاءِ اباڻو وطن گهمڻ آيو آهي، اهو گهر ڏسڻ آيو آهي جنهن جي هڪڙي هڪڙي سِر جي خريدڻ تي هُن جي پگهر جو پورهيو هليو هيو، انهي ڍوري( هاڪڙو) کي وري ڏسڻ آيو آهي، جنهن ۾ ننڍي هوندي ٽُٻيون هنيون هوندائين، ۽ وڏيون ٽُٻيون هڻي هڪ جيڏن سان ڪُندرو رانديون کيڏيون هوندائين. اهو هٿونگو ڏسڻ آيو آهي جنهن جي اُڀرندينءَ ڀٽ جي اڇڙي واري چوڏهينءَ جي چنڊ جي رات ايئن چمڪندي آهي جيئن چانديءَ جي ڏِک ڏيندي هجي. اهو رتي ڪوٽ جو مندر ڏسڻ آيو آهي جنهن ۾ راتيون جاڳي عبادتون ڪيون هوندائين. اهي هڪ جيڏا ڏسڻ آيو آهي جن سان اٽي ڏڪر، گابڙي، ٻيلهاڙو، ونجھ وٽي ۽ ڪوڏي ڪوڏي رانديون کيڏيون هوندائين.پر هي ڀڳوانو اسان جو هوندي به هندستاني ڀڳوانو آهي. هن جي هٿ ۾ هڪڙو حڪمنامو آهي ته جتي به ويندو حد جي ٿاڻي ۾ داخلا ڪرائيندو، هاڻي جيتوڻيڪ هو ساڳي ٻولي ڳالهائي ٿو جيڪا تون ۽ آئون ٿا ڳالهايون. ريتون رسمون به پاڻ واريون اٿس پر هو پنهنجو وطني پوءِ به ناهي، ڌاريو آهي.
انهيءَ ڀڳواني، زندگيءَ جا ايڪويھ ورهيه پرائي ديس ۾ گذارڻ بعد، ڪالھ 2012 جي سن ۾الائي ڪٿان ۽ ڪيئن اچي مونکي ڳولي هٿ ڪيو، ڪي گهڙيون ته هڪ ٻئي جي ڀاڪرن ۾ ايئن هيا سون. جيئن ماڻهو محبوبن جي ڀاڪرن ۾ هوندا آهن ۽ ڪل ئي ڪانه پوندي اٿن ته ڪيترو وقت گذري ويو. ۽ جڏهن ڀاڪرن مان نڪري هڪ ٻئي جي اکين ۾ نهاريوسين ته ٻنهي جي اکين جون پنبڻيون پُسيل هيون. ٻنهي جي اکين جي تارن جي پاسن ۾رتانوان ڏورا پاڻيءَ سان ڀريل چِٽا پئي ڏسڻ ۾ آيا.
پڇيومانس يار“ هيترا ورهيه گذري ويا توکي انهيءَ جيجل امڙ جي مٽيءَ جي ياد به ڪونه آئي جنهن جي مٽيءَ مان اُپايل اَن کائي تون وڏو ٿيو هئين”؟
ته همراھ صفا جِهڄي پيو، اکين مان لڙڪ لارون ڪرڻ ٿي لڳس ته روڪي ورتائين ۽ چيائين“ يار وطن ڪنهن کان ٿو وسري. ماڻهو جتي ڄائو نپنو، هڪ جيڏن سان رانديون کيڏي وڏو ٿيو، سي يارڙا، سي وٿاڻ، سي مارو، سو ڏٿ ۽ سي پَکڙا سي پنهوارڪيئن وسرندا. اهو ته هن دل کان پُڇ جنهن 21 ورهيه وطن جي سڪ لاءِ تڙپندي گذاريو آهي. هنن ڪکڙن کي ڏسڻ لاءِ تڙپيو آهيان، اولاد کان لِڪي ڇَپي رُنو آهيان، پر ڪڏهن ڪڏهن ته پنهنجي منهن ڍُنڍڪارون ڪري رنو آهيان”. ۽ ها تنهنجو به ته شهر ۾ گهر آهي نه، پوءِ تون ڳوٺ ڇو ٿو اچين؟ اٿئي ڪو جواب؟ يار ماڻهو جتي پيدا ٿئي ٿو، جنهن ڌرتيءَ تي بانبڙا پائي وڏو ٿئي ٿو، سا ڪنهن نپٽي کان به ناهي وسرڻي”
چيو مانس“ پوءِ ڪهڙو ڪاريءَ تي پير پيئي جو ايئن اوچتو کڻي اهڙي ديس پلاڻيئه جتي نه تنهنجي ڄاڻ نه سڃاڻ هئي ۽ هو رڳو تنهنجا هم مذهب هيا، تنهنجي ۽ هنن جي ٻولي، ثقافت، ريتون رسمون سڀ الڳ هيون”؟
چوڻ لڳو“ سوچيو هيم ته رڳو وڃڻ جي دير اٿم، اُتي ڪي مون لاءِ مِٺا روٽ پَڪا پيا هوندا، کير جون نديون وهنديون هونديون جن مان ٻُڪ ڀري پيو پيئندس ۽ گد گد ٿيندس، پر يار توکي ڇا ٻُڌايان ته هنن گذريل ويهارو ورهين ۾ جيڪي پاپڙ ويليا اٿم، جيڪي سور کاڌا اٿم، سي هڪڙو مَٿيون يار ٿو ڄاڻي ۽ ٻيو آئون ٿو ڄاڻيان جنهن ڀوڳيو آهي”. ۽ تڏهن وڃڻ وارن شروعاتي سالن ۾ ته اها حالت هئي ته ڀانءِ اڳيان ڪا وڏي کاهي هجيم جي ٿو ڪِران ته به ٿو مران ۽ پوئتي ٿو وران ته سَپ نه ته به سَپ جو سراپ ٿو ماري”.
چيومانس ۽ “هاڻي جيڪر ڪير چَوَئي ته وري وٿاڻين آءُ، ته پوءِ ڇا ڪندين”؟
وراڻيائين “يار هاڻ اولاد جوان ٿي ويو، پوٽن ڏوهٽن وارو ٿي ويس، سڀ ڌنڌي ڌاڙيءَ وارا ٿي ويا. هاڻ ڀلي منهنجي ۽ منهنجي گهر واريءَ جي دل هيڏانهن ورڻ جي ڪري پر اولاد ڪونه ايندو. جيڪي اتي ڄاوا نِپنا، تن جي اُڪير به اتي سان هوندي نه. جيئن مونکي خوابن ۾ هي روڊ رستا، هي وڻ ۽ ويڙها ٿا ڏسڻ ۾اچن تيئن هُنن کي به اهي احمد آباد جا پڊ ياد ايندا. بس هاڻ ته جيسين جِيئان پيو، تيسين روح ٻنهي پاسي ٽَنگيل ئي رهندو.”
آئون هن جي اهڙي جواب تي ٻوڏارجي ويس ۽ سوچيم ته اي جهان جا رب تو جڏهن هي جهان ٿي خلقيو ته ڌرتيءَ جي ماڻهن جي من ۾ اهو به وجهي ڇڏين ها ته منهنجي ۽ تنهنجي جي چڪر ۾ نه پون، هندو مسلم، سک عيسائيءَ يهودي وغيرھ جي تفرقي بجاءِ سڄي عالم جو خلقيندڙ به تون هڪڙو ته ديس به هڪڙو ئي هجي ها. ڪوبه ڪٿي دنگ ڪري بندوق کڻي نه بيهي ها ته هي ٽُڪرو منهنجو۽ هو تنهنجو. ته هوند ڪنهن ڪنڊ ۾ ڪا ڀيڻ پرديسي ڀائرن لاءِ ڍُنڍڪارون نه ڪري ها، ڪو پيءُ پرديس ۾ پرڻايل ڌيءَ جو منهن ڏسڻ لاءِ ويزائن جي جنجهٽن کان آجو هجي ها. اي مالڪ اڄ به منهنجي ديس جي ماڻهن ۾ مذهبي رواداري آڻ ته اهي لڪم دينڪم وليدين تي عمل ڪن. ذات پات، رنگ نسل، قوم قبيلي جي جنجهٽن کان آجا ٿين ۽ آسودي زندگي گذاري سڄي عالم جا خيرخواھ بڻجن.
تن ڏينهين لکاني مائٽن کان لِڪي ڇپي، حيدرآباد مان شادي ٿي ڪئي، سندس ڄڃ ۾ چند دوست هياسين، جن ۾ جيوت، غازي سمون، رشيد راڄڙ، ڊاڪٽر نور محمد ڀٽي ۽آئون هيا سين، رمضان مڱريو ۽ ٺارو مڱريو به لِڪي ڇپي آيا هيا، جڏهن اسان جي ٽن گاڏين جو جلوس ميرپورخاص جي ماڊل ڪارخاني وٽان پئي گذريو ته اوچتو سامهون مرحو حاجي خان محمد مڱرئي جي گاڏي ڏسڻ ۾ آئي هئي، غازيءَ سمي، جلديءَ ۾ لکاني کي سيٽ تي هيٺ ڪري لڪائڻ جي ڪئي هئي، لکاني جيڏو ڇھ هٿيو مُڙس، مَس جيئن وڃي حاجي خان محمد جي نظرن کان لڪو هيو.
انهيءَ وچ ۾ هٿونگي ۽ کپري جي وچ تي سوناري واٽر جي رهاڪو حاجي قادربخش شر سان ڄاڻ سڃاڻ ٿي هيم، مڙس پهريان ته صفا تتڙينگ هيو، پر پوءِ کير جون لوٽيون مٿي تي ڍوئي، کپري جي هوٽلن تي وڪڻي، ٿيندي ٿيندي بنهي وڏو تونگر ٿي ويو هيو، پر صفا سادي زندگي گذاريندو هيو، شايد ٽڪڻ تي ٽوال جو سينهون ٺاهي، کير جون ڍويل لوٽيون ۽ کپري جا پنڌ ياد هيس، تنهن ڪري سُورن سان ڪمايل پونجيءَ جو قدر هيس. نئين ماڻهوءَ کي افعالين ايئن لڳندو هيو، ڀانءِ ويچارو مسڪين ويلا ٽاريندو هجي، هلڪڙي سادڙي ڪپڙي جي ميرڙي قميص پايو، ٽوال جي گوڏ ٻڌيو، پيو هلندو هيو، گڏوگڏ مُڙس رنگين چشمو پائيندو هيو۽ اڪثر ڪري انهيءَ چشمي جي هڪڙي ٽنگ ٽُٽل هوندي هئي. ڪو به نئون ماڻهو ڪڏهن به ڪونه لَکيندو ته هي مڙس ڪو تَوَنگر هوندو. ڪڏهن ڪڏهن مون تي مائٽ مائٽ چئي خرچ ڪندو هيو، سوبه ڪنهن هوٽل تي ماني کارائڻ جو يا گولڊ ليف جي پاڪيٽ جو. وڏهل جي ويٺل حاجي خير محمد مريءَ مرحوم سان گھاٽي ياري هوندي هيس. حاجي خير محمد مرحوم ٻڌائيندو هيو ته هڪڙي ڀيري مڙس وٽ ججها پئسا گڏ ٿي ويا هجن، سو ڇا ڪيائين جو مونکي وٺي ويو ته هل ته هلي پئسا ڪٿي لڪايون. سو وڃي سندس گھر جي لوڙهي جي ٻاهران وڏي کڏ کوٽي انهيءَ ۾ پوريا هياسين. ۽ مٿان نشانيءَ طور ڪاٺي کوڙي ڇڏي هئي سون. ڪجھ وقت بعد کانئس اها جاءِ وسري وئي، ٻه ٽي راتيون آسا پاسا کوٽيندو رهيو. جڏهن رقم نه لڌس ته پڪ ٿيس ته اها حاجي خير محمد چورائي ويو هوندو.تڏهن اچي جهيڙو جوٽيائينس، حاجي خير محمد کي اها جاءِ ياد هئي سو ٻانهن کان وٺي انهيءَ جاءِ تي آڻي پئسا کوٽي ڏئي، پنهنجي جان آجي ڪرايائين.
حاجي قادربخش جو لاڙو پيپلز پارٽيءَ ڏي تمام گھڻو هوندو هيو، کپري جي شهر ۾ ويهي پيپلز پارٽيءَ جي ڳالھ ڪرڻ ۽ ووٽ ڏيڻ جهڙي تهڙي جي وس جي ڳالھ ڪونه هوندي هئي، انهيءَ ووٽ ڏيڻ جي ڪري، فقير چوريون به جام ڪري ويندا هيس ته به حرام ڪو منهن ۾ گھنج ايندو هيس. جيتوڻيڪ پيپلز پارٽيءَ وارن پنهنجن دورن ۾ ڏنو ڪجھ به ڪونه هيس، تڏهن به هي همراھ جتي هيو اتي شِيخ ٿيو بيٺو هوندو هيو. پٽ جوان ٿيس، ڏٺائون ته اوسي پاسي جي ڳوٺن ۾ بجلي پئي ٻري، اسان به وٺون، حاجيءَ سان ڳالھ ڪيائون ته بگڙي پيو، چئي ابا ڌوڙ وجهوس، ڪير پيو بجليءَ جا بل ڀريندو، پاڻ ايئن ئي ٺيڪ آهيون. پُٽن کي اها ڳالھ نه وڻي، لڪ چوريءَ ۾ واپڊا وارن سان ڏنو پُٽ ڇُٽي جو ڪري ڳالھ طيءِ ڪيائون. هاڻ مسئلو اهو ٿيو ته بجليءَ جو سامان ڳوٺ ۾ ڪيئن لهي، جيڪر ايئن ام ڌُم تي وڃي سامان لٿو ته حاجي آسمان مٿي تي کڻي ڇڏيندو. پاڻ ۾ صلاح ڪري مون کي چيائون ته اڄ رات اسان وٽ بجليءَ جو سامان ايندو جنهن ۾ پول ۽ ٽرانسفارمر وغيرھ هوندا، صبح جو حاجي صاحب جڏهن اهي شيون ڏسندو ته آسمان مٿي تي کڻي ڇڏيندو. ان ڪري توهان اڄ رات اسان وٽ هلي رهو ۽ صبح جو حاجي صاحب کي ڪنهن طريقي سان ٿڌو ڪريو. ڇو جو هو توهان جي ڳالھ رکندو آهي. تن ڏينهين حاجي قادربخش جي اوطاق ڪانه هوندي هئي، آيو ويو، سياري اونهاري، گھڻو ڪري ٻٻرن هيٺان رات گذاريندو هيو. اها رات مون سندن ڳوٺ کان اڀرندئين پاسي. ٻٻرن جي هيٺان سمهي گذاري هئي. مِٺا مِٺا سيءَ هيا، هلڪي ڦلڪي سوڙ ولھ ۾ دٻ ئي ڪونه جهلي هئي، سڄي رات ننڊ ته ڪونه آئي هيم، مڙوئي رات ڪٽڻي هئي سا ڪٽي ويو هيس. رات جو ٻن مزدائن ۾بجليءَ جو سامان به اچي لٿو هيو.فجرڌاري حاجي صاحب گوڏڙي پايو، کٻڙ جو ڏندڻ ڏيندو ٻاهر نڪتو، اوچتو گهرن جي آڏو بجليءَ جي سامان جو ڍڳ ڏسي، منهنجي گاڏي سڃاڻي اچي منهنجي منهن تان رلي لاٿائين. ۽ وڏي ڪاوڙ ڪندي چوڻ لڳو مائٽ هتي ڪاٿي ستو آهين؟ پوءِ ڪٿي سمهان؟ تو وٽ ته ڪا اوطاق به ڪانهي ڀائو. ڳالھ کي وڌائيندي چيم، اهو ته پڇ ته اوچتو هتي آيو ڪيئن آهيان. تڏهن چوڻ لڳو ها ها اهو ته ٻُڌاءِ. پوءِ اصل قصي تي ايندي چيو مانس حاجي صاحب ڳالھ ئي نه پُڇ، رات ڪي ٻه گاڏيون هي سامان کڻي تنهنجو ڳوٺ پڇائينديون، اچي مون وٽ پهتيون.چيو مان ته اهو هتان گھڻو پري آهي.پڇيو مانِ، ڀلا حاجي قادر بخش ۾ ڪم ڪهڙو اٿوَ؟ تڏهن وراڻيائون، ته ادا بينظير ڀٽو صاحبه، خاص طور تي حاجي صاحب جي ڳوٺ لاءِ بجليءَ لڳائڻ جو حڪم ڪيو آهي، سو اهو ڳوٺ ڳوليندا ٿا وتون، پر اسان کي لَڀي ئي ڪونه ٿو. ڳالھ کي وڌائيندي چيومانس ته ادا پوءِ سوچيم، ته جي هنن کي ايئن ٿو تنهنجي ڳوٺ موڪليان ته ڪونه ڪو پيپلو يا مورڳهين ليگلو هٿرادو قادربخش بڻجي وچان وچ سامان جهٽي ويندو ۽ حاجي قادربخش ويچارو بجليءَ کان وري به رهجي ويندو، ان ڪري هنن سان گڏيو هليو آيس ۽ رات هتي ئي سمهي رهيس. ڳالھ پوري ڪري ڏٺم ته انهيءَ مهل حاجي صاحب جي مُک تي عجيب قسم جي چمڪ آئي ۽ فخريه انداز ۾ چيائين، هائو ادا هائو، بينظير ويچاري بروبر مون کي گھڻو ڀانئي ٿي. پر هي وچ وارا وڏيرا مون کي سَهن ئي ڪونه ٿا. چڱو ٿيو جو تو آئين نه ته واقعي به هي پيپلا منهنجو سامان کڻي وڃن ها.۽ پوءِ گھران وڃي پُٽن پوٽن کي ننڊ مان اٿاري، اڳيان ڪري، اچي سامان ڏيکارڻ لڳو. چوي پيو ڏسو بينظير ڀٽو ماکي ڪيترو ٿي ڀانئي، جو رات جي پيٽ ۾ بجليءَ جو سامان موڪلي ڏنو اٿائين.
گھڻا سال پوءِ پُٽس راجا عزيز جي شادي ٿي ڪيائون، چئي ڪو ڀت ڪندس ۽ ڪرڻ ڏيندس ڇا، ڦنڊي خلق کائي ڀينگ ڪري ويندي، نه بابا نه پاڻ ايئن ڪونه ڪنداسون، پوءِ ويهي هلڪڙي ڪاڄ جي خرچ پکي جو ڪاٿو لِکرايائين، ڇھ قنائتون, ڇهن ديڳين جا چانور، اڍائي مڻ ڪڪڙ جو گوشت، هڪ مڻ اٽو. ۽ بس ٻيو ڪجھ به نه. تن ڏينهين آئون هتان بدلي ٿي ويو هيس، پر واسطيداري اڃان به اهڙي ئي هئي. حاجي صاحب جي پُٽن اچي مونکي سنبرايو ته هلي پنهنجي مائٽ کي سنڀال. ويس ته همراھ جو بِگل ڦريل هيو، چئي هي ڇورا ڀينگ ڪري ڇڏيندا، ٻيلي هنن کي سمجهاءِ. نيٺ ڏٽا پوزيون ڏئي راضي ڪيو سونس. سو به انهيءَ تي راضي ٿيو ته چڱو ڀلا فوزيا سومري گھُرايو ته پوءِ ڪجھ ڪونه چوندس. پوءِ اڍائي مڻن جي بجاءِ 80 مڻ گوشت هليو، هزارن ۾ ماڻهو آيا. وڏا دهل دماما ٿيا.
حاجي صاحب پيپسي ڪولا جو شوقين هوندو هيو، پُٽس جي ڀت جي رات ليمي مل واڻئي پيپسي جي وڏي بوتل ۾ شراب ملائي مون کي ڏئي ڇڏيو، ته حاجي صاحب جو تو تي اعتبار مڙوئي ڪجھ ججهيرڙو آهي، پيپسيءَ جي بهاني هيءُ چُڪڙو پياري ڇڏينس ته پُٽن کي توڙي پاڻ کي تنگ ڪونه ڪندو.پوءِ ان پيپسيءَ جا ڍُڪ ڀريندي، گهڙيءَ گهڙيءَ مون ڏي ڪنڌ ڦيري مون کي چوندو رهيو، مائٽ هيءَ ته ڏاڍي ڪساري آهي!. ۽ آئون بار بار کيس اهو چوندو رهيس ته، مائٽ اصلي بوتل اها آهي، ڪراچيءَ مان گهرائي اٿم. هتي ته رڳو کپري جي واڻين وٽ نقل پيو ٿو هلي. تنهن تي ڪنڌ ڌوڻي چوندو رهيو هائو مائٽ هائو تون سچو آهين. حالانڪ اُنهيءَ رات اڳوڻي مختيارڪار رستم بوزدار ليمي جي حرڪت کي تاڙي ورتو هيو، حاجي صاحب کي گھڻو ئي منع ڪيائين ته. ادا هن ۾ شراب مِليل آهي، متان پيتو اٿئي. پر مڙس منهنجي اعتبار ۾ ڪُسي ويو هيو.ٿوريءَ دير بعد نشا چڙهيس ته حال گهڙيءَ ته فوزيا سومريءَ تي سون جا نوٽ گهوري خلق کي حيران ڪري وڌائين، پوءِ نيٺ هوريان هوريان وڃي سُتو، ۽ همراهن جو ڀت خير خوبيءَ سان گذري ويو. صبح جو جڏهن مُڙس کي سار ٿي ته سج ڪانو ٻه مٿي چڙهي چُڪو هيو ۽ ڀَتَ واري ميدان تي رڳو ڪانگ پئي اڏاڻا، ٻيو ڪجھ به ڪونه هيو.
سادگي ايتري هيس جو، هڪڙي ڀيري صابر خيبر کان ٽريڪٽر خريد ڪيائين ۽ اڌ رقم روڪي چيائين جيستائين ٽريڪٽر جي نمبر پليٽ نه ڏيندين ايستائين پئسا ڪونه ڏيندوسانءِ. ڪهڙي خبر ڪاڳر ڪوڙا هجن يا مورڳو ٽريڪٽر ئي چوريءَ جو هجئي. اصل ۾ ٽريڪٽر ڪو چوريءَ جو ئي هيو، سو صابر ماٺڙي ڪري هڪڙي لوهار کان نمبر پليٽ جي سائيز جي لوھ جي پٽي ٺهرائي، رنگ ڪرائي، مٿس نمبر لکي، هٿ ۾ ڏئي، پئسا وصول ڪري ويس. حاجيءَ کي گھڻو پوءِ خبر پئي ته ٽريڪٽر جا ڪاغذ توڙي نمبر ڪوڙو آهي. پوءِ پئي سٿرون ڪُٽيائين. پنهنجي کپري جي ٻئي دور ۾ مون خيبر ڪار ورتي هئي، بينڪ جي موڪل جي ٽائيم تي حاجي صاحب هرروز اچي در ته بيهي چوندو هيو، ته مائٽ پهريائين ماکي گھر ڇڏي پوءِ تون وڃجانءِ. ۽ ڪار ۾ ويهندي ئي آئون ايئر ڪنڊيشنڊ کوليندو هيس ۽ حاجي صاحب ناس جي دٻلي کولي، دٻليءَ کي هلڪو لوڏو ڏئي، ناس پنهنجين ناسن ۾ وجھندو هيو، حاجيءَ جي ناسن کان اڳ۾ ناس منهنجي نڪ ۽ اکين ۾ پهچي ويندي هئي، ۽ منهنجي ڇِڪن سان گڏ اکين مان لڙڪن جي به وارو وار هوندي هئي. پر سور پي به حاجي صاحب کي گهر ڀيڙو ڪري ايندو هيس.
هٿونگي ۾ ئي ڀڳوان داس کتريءَ سان سنگت جا پيچ اڙيا هيا، سي به اهڙا ته اڙيا هيا جو مٿو مٿي تي يار ٿي پيا هياسين. ڏاڍو پيارو ۽ پيار ونڊيندڙ ماڻهو هيو، سنڌ جي ادب ۽ سياست تي گھري نظر هوندي هيس. گڏوگڏ ڪاروبار جا گُر به تمام وڏا ڄاڻيندو هيو، افسوس جو بنان ڪنهن ڊپ ڊاءُ جي، بنان ڪنهن زور بارجي، بنان ڪنهن ڀئو جي ملڪ ڇڏي ڀڄي وڃي انڊيا جا وڻ وسايائين، سندس وڃڻ جو ڏاڍو ڏک ٿيو، ۽ اڄ تائين به اٿم. افسوس جو اڄ تائين ڪوبه رابطو ڪونه ڪيو اٿائين.ٻڌو اٿم ته گجرات صوبي جي ڪنهن شهر ۾ رهي ٿو. هن ئي دور ۾ لکاني مڱرئي به هڪڙي ايف ايڪس ڪار ورتي هئي، نوابشاھ ڏانهن پڦيءَ جي پُٽن ڪو ڀت ٿي ڪيو ته دل ۾ آيم ته ڇو نه امڙ کي ڪار ۾ وٺي وڃان. ان ڪري لکاني کان ڪار موڪلائي جڏهن ٻن ڪلاڪن ۾ نوابشاه جي پاسي ۾ سٺ ميل جي شهر پهتاهياسين، ته امڙ ايترو جلدي پهچڻ تي حيران ٿي وئي هئي. چيائين اها ئي مهل آهي، ڏينهن ئي ڪونه لڙيو آهي جو پهتا آهيون. امڙ جو ڪار ۾ سموريءَ حياتيءَ ۾ اهو پهريون سفر هيو. ڳالھ ڪيائين ته پٽ اڳي نوابشاھ جي مائٽن ۾ اچڻ لاءِ فجر جو اٿي ماني پچائي ٻه گره پيٽ ۾ هڻي، باقي مانيون ڪنهن اڳڙيءَ ۾ ٻڌي، ڍڳي گاڏي جوٽي، ميرپور روانو ٿبو هيو، ميرپورخاص مان ريل گاڏيءَ ۾ چڙهي نوابشاھ پهچندي پهچندي، سج لهان لهان پيو ڪندو هيو.هڻ وٺ ڪري سٺ ميل جي آخري بس ۾ چڙهي اچي اتي پُڄبو هيو، ۽ پوءِ وڍبو هيو پنڌ کي. رات جا ڏه يارهن ٿيندا هيا جو وڃي سڏ ڪري مائٽن کي ننڊ مان جاڳائي سندن اڻ ڪوٺيو مهمان ٿبو هيو. هاڻ ته ته ڏس مُئن مهاجرن ڪهڙيون مشينون ڪڍي ڇڏيون آهن.( امڙ هر شيءِ لاءِ ڀائيندي هئي ته اها مهاجرن ٺاهي هوندي) گھڙيءَ ۾ ئي هتي پُڄي ويا آهيون. ۽ پوءِ ان وقت مونکي دعائون ڪيون هيائين، ته ٻچا رب ڪندو سدائين وڏين وڏين ڪارُن ۾ گھمندين.
ستت ئي هٿونگي مان بنان جواز بدلي ٿي هئي، ۽ اچي غريب آباد ميرپورخاص ۾ قائم بينڪ جي زونل آفيس جا وڻ وسايا هيم. ڪڏهن ڪڏهن اسپيئر ٽائر جيان، جيڪو موڪل تي ويندو هيو، تنهن جي جاءِ تي ڊيوٽي ڪرڻ ويندو هيس. جنهن ۾ جام ٽي اي ڊي اي ملندو هيم. ۽ نيٺ 1989جي وچ ڌاري عُمر ڪوٽ ۾ سيڪنڊ آفيسر جي حيثيت ۾ پڪي پوسٽنگ ٿي هئي.عُمر ڪوٽ جو شهر حقيقي معنيٰ ۾ مون لاءِ اصلاح جوگهر بڻيو هيو.شروعاتي دور ۾ صرف ٻن ماڻهن سان واسطيداريون وَڌيون هيون، تن ۾ هڪڙو هُيو لائق ٿيٻو۽ ٻيو هيو سليم مَهر. ٻئي هڪ ٻئي جي ابتڙ ۽ هڪ ٻئي جا ضد هئا. لائق جڏهن مون ڏٺو هيو، تڏهن اهڙو ڪونه هيو، اصل ايئن چئجي ته ڪَل ٿِڙيل مُڙس هيو ته به ڪو وڌاءُ ڪونه ٿيندو. هڪڙو ته نَوَ هَٿِيو مڙس، جنهن جي جُتيءَ جو ڪارب ڪنهن موچيءَ وٽ نه هجي، سو وري ڀانيان ٿو خوشونت سنگھ کي گهڻو پڙهي، سِکن جو پٽڪو ٻڌڻ لڳو هيو، مٿان وري ڪُڙتو ۽ چوڙيدار پاجامو، پيرن ۾ پنجابي کُسو. اصل مڙس جهڙو محمد مشڪرو ٿيو پيو عمرڪوٽ جي گهٽين ۾ نُوس نُوس ڪندو هيو.پوءِ به هن ننڍي نيٽي مڙس جو وڏڙا به احترام ڪندي چوندا هيا ته ابا هيءُ همراھ ته اُٺ ڪتابن جا پڙهيو ويٺو آهي. اها حقيقت به هئي ته عبدالڪريم پليءَ جي اوطاق تي ٿيندڙ راڳ جي محفلن ۽ ڪتابن جو هيءُ عاشق، حاضر جواب، گھڻ پڙهيو ۽ تيز ماڻهو، مذهبي رڪاوٽن کان گهڻو ٻاهر ڦِرندڙ، زُو معنيٰ جملن ۾ گهڻو ڪجهه چوڻ وارو.ويجهن دوستن سان ويهي ته کُلي ڳالهائي، وزني ۽ ڀرپور دليل ڏئي، ته هر ماڻهو سندس چڳ وڍيو مُريد ٿيو وڃي. ڪجهه وقت اڳ ڪنهن وڏي مُلان سان عمرڪوٽ ۾ مناظرو ڪندي مٿس تعزير جاري ٿي هئي. ڊنو اهڙو جو جُلابن جا ڌوڙيا هجنس، عمرڪوٽ اچڻ وڃڻ ڇُٽو، مڙس سڄا سارا ڇھ مهينا کن ڪُنڊائتو رهيو، ۽ جڏهن جان ڇُٽس ته عام ماڻهن ۾ ڳالهائيندي لفظن جي، پهريائين چڱي موچاري تور تڪ ڪري پوءِ ڪو گفتو وات مان ڪڍي، سو به تڏهن جڏهن اڳلي کي پرکي وٺي، ته هائو ٻيلي اڳلو مڙس سهپ ۽ سمجھ وارو آهي، نه ته چُپ رهڻ ۾ ئي پنهنجي عافيت سمجهي. پر پڙهي لِکي سنگت ۾ ويهي ته مُڙس صفا کُليو پوي، کُل به اهڙي ڪري جو وڃي ٿيا ست خير. ثاقب آريسر سان پراڻي ۽ گهاٽي ياراني هوندي هيس، ٻنهي جي وچ ۾ وڏا وڏا مناظرا به ٿيل هيا. سو ثاقب آريسر جهڙي مذهبي ماڻهو ءَ کي تنگ ڪرڻ لاءِ رمضان جي مهيني ۾ وچينءَ نماز ويل گدرو خريدي اچي، ۽ بلڪل خاموشيءَ سان ڪنڊائتو ٿي ڏکڻ جي هوا تي ويهي، گدرو وڍي کائي. مار پويس گدري جي خوشبوءِ اهڙي ته تيز آهي جو وچينءَ جي ويل روزيدار جي ته ڇا، پر ڍاول جي به وات مان پاڻي ڳڙيو پوي. ثاقب سان به اها ئي جُٺ ٿئي، ته گارين جا ڌوڙيا لايو ڏئيس. لائق، ثاقب جي گارين تي ڪوبه ڌيان نه ڏيندي خاموشيءَ سان سمورو گدرو کائي، پهريائين چار پنج وڏيون اوڳرايون ڏئي، پوءِ ثاقب جي آڏو وزني دليلن سان ثابت ڪري ته روزي دوران گار ڏيڻ سان هڪڙو ته انسان جو روزو مڪروهه ٿئي ٿو. ۽ ٻيو ته تنهنجو ايمان ڪمزور هيو جو گدري تي وات پاڻي ٿي ويو اٿئي. ۽ واهيات گاريون ڏئي پنهنجو روزو به مڪروھ ڪيو اٿئي. تڏهن ثاقب ايمانداريءَ سان اها ڳالھ مڃيندي چوندو هيو ته ها يار اهو ته صحيح آهي، پر تو جهڙي اندر جي ڪاري کي اهو ڪونه ٿو جُڳائي جو مون جهڙي ماڻهوءَ لاءِ اهڙي فتوي جاري ڪرين.لائق ۽ ثاقب جي اها ياري اڄ به ويرون وير وڌ آهي، باوجود انهيءَ جي ته پوءِ لائق به ميرپورخاص جي ميمڻ مهاجرن مان شادي ڪرڻ بعد پنهنجي نالي آڏو محمد به لکڻ شروع ڪيو هيو. تن ڏينهين سندس گهر واريءَ کان پڇيو هيم، ڀاڄائي ڏي خبر، مُڙسهين ۾ ڪو دين ايمان جو ذرو به آهي يا جهڙو ڊگهو آ تهڙو ئي اُٺ آهي. تنهن تي مرحيات ڀاڄائيءَ چيو هيو الائي ادا منهنجي آڏو ته وڏا وڏا هٿ کڻي دعائون پيو گھرندو آهي. ته لائق ٺھ پھ لقمو ڏنو هيو“ دعا ٿو گهران ته تون هلي چُرين، پر اڳيان به ڪو هجي ته دعا اگهامي”. ۽ نيٺ مار پئي ڪار زباني جي ڀوڳن ڀوڳن واري دعا اگهائڻ واري اگهائي ڇڏي. مُڙس اوچتو رنوڙ ٿي پيو. انهي قصي تي پڇاڙيءَ جو اينداسون حال گھڙي هلون ٿا اڳتي، سو سندس اُبتن احوالن جي ڪري سندس وڏو ڀاءُ وڏيرو ولي محمد ٿيٻو جيتوڻيڪ پيار مان کيس کلندي کلندي ڪُٽڻ جي نالي سان سڏيندو آهي.
ڪنهن زماني ۾ ته سنڌ جا جيڏا سرتا، ڀانيان ٿو ته حسن مجتبي کان وٺي حسن درس تائين کيس نالائق ٿيٻو چوندا هيا. رڳو اهي ڪونه پر هرڪو کيس نئون نالو پيو ڏيندو هيو جنهن زماني ۾ مٿس وڏي مُلي جي تعزير جاري ٿي هئي، تڏهن پانڌي ۽ عمر ملاح نالي ٻن ڌاڙيلن جو هن ملڪ ۾ وڏو زور هيو. ڪنهن وڃي کين ڦوڪ ڏني ته وڏيري وليءَ جو ننڍو ڀاءُ لائق ٿيٻو، دين دنيا کي مڃي ئي ڪونه. سي به پنهنجي ڪيل گناهن کي ثوابن ۾ بدلائڻ لاءِ، هڪڙي ڀيري هن تي هلان ڪرڻ لاءِ اڳ جهلي بيٺا هيا، همراه هٿ جو آيُن ته پُٺن تي اهڙا سوٽا وڄايائونس، جو ڪي ڏينهن مڙس پُٺن تي ٽاڪوڙون ڪرائيندو وتيو هيو. ۽ ڪنهن به ڌاڙيل جو نالو ٻُڌندو هيوته چار فوٽ اُڀو ٿي هيڏانهن هوڏانهن لوڻو ڦيريندو هيو. اُن هوندي به مُڙس اُٺ ڪتابن جا پڙهندو وتندو هيو ۽ علم ۾ اڳي کان اڳرو رهندو هيو.
جڏهن اڃان پرڻيو ڪونه هيو، تڏهن گھڻو تڻو حيدآباد ۾ رهندو هيو، سندس چوڪڙيءَ ۾ مرحوم عزيز پلي، حسن درس ۽ حسن مجتبي جهڙا يار هوندا هيا.اها ڳالھ به لڪائڻ جهڙي آ، جو همراھ آمريڪا وڃڻ جي شوق ۾ هڪڙي ٺڳ جي ور چڙهيو، جنهن به ڊگھو ۽ بي عقل سمجهي چڱي موچاري چَتي چاڙهي هيس. تڏهن ڀانيان ٿو ته حسن درس ئي ڪٿي ٺوڪي لکيو هيو ته خوشقسمت آهيون اسين جو لائق ٿيٻي جي ٽهيءَ مان آهيون. تنهن تي يارن وڏا ڪينرا ڪيا هيا. ته اهو وري ڪهڙو ڏاهو آهي.جو حسن ايئن لکيو آ. تن ڏينهين حليم باغيءَ کي چريو ڪرڻ کان وٺي، ٻيا به کوڙ الزام مٿس لڳا. پر مار رڳو ڌاڙيلن جي کاڌائين. ٻين کان مَلا مليءَ بچي ويو. هڪڙي ڀيري کُٽيءَ کنيو هيس، جو ٺوڪي الطاف ڀائيءَ کي پنهنجي نالي واري ڇَپيل پني تي خط لکي سنڌ لاءِ صلاحون ڏنائين. تان جو يارڙن کنڀي اچي کنيس ته هل زون تي وڏي گُهرايو اٿئي. جيسين اتي پُڄي، الطاف ڀائيءَ سان ڳالهائي تيسين مڙس جي ٿُڪ ئي سُڪي وئي هئي. پوءِ خبر پيس ته اڳلي مڙس کي سندس صلاح ڪا وڻي هئي، تڏهن ٿي فون تي ڳالهايائينس. ۽ پوءِ يارن جيڪو وٺي لطيف، لطيف ڪيو هيو سا صلاح هن مُڙس جي هئي.
گھڻو پوءِ جڏهن مُڙس جو ملڪ ۾اڃان وڏو ناماچار ٿيو هيو، ته مشرف جي دور جي ميرپورخاص جي عوام دوست ناظم پير شفقت شاھ جيلانيءَ ڪنهن پڙهئي لِکئي ماڻهوءَ جي صلاح تي، هن همراھ کي تعليم لاءِ صلاحڪار ڪري رکيو. خبر ته سڀني کي هئي ته هيءُ قصو ڪيڏانهن منهن مريم جو ڪيڏانهن ٽنڊو الهيار وارو آهي. الائي ڪيئن مڙسن جو گاڏو هلندو. پر ٽئين ڏينهن ئي مڙس ڪتابڙا ڪڇ ۾ ڪري ڀڄي آيو. ڀڄي ته آيو پر گڏوگڏ ماڊل ڪاليج ميرپورخاص جي پرنسپل جهڙي ڀلوڙ ڪُرسي به وِڃايو آيو هيو. وري ٻئي دور ۾ ناظمه ڪنيز صغري جوڻيجيءَ کي ڪوئي پڙهيو لِکيو ماڻهو سيڪريٽريءَ طور کپندو هيو، سو حاجي راهو، هن کي ٻڌي ٻوٿ کڻي وڃي ناظمه جي آڏو پيش ڪيو هيو. ته به انهيءَ انٽرويو ۾ ڳٽڪارون ڪندي ڌراڙن جيان ڄَٽڪا جواب ڏيئي پاند آجا ڪرائي ڀڳو هيو. گورنر عشرت العباد، سنڌ جي اديبن لاءِ قلمڪار ايوارڊ جو اعلان ڪيو هيو، جنهن ۾ ڳچ جيتري روڪ رقم به هئي، تنهن ۾ هن همراھ جو نالو به هيو. پر هن همراھ ٻئي ڏينهن ميڊيا آڏو اچي چيو ته ڀائي آئون قلمڪار آهيان ئي ڪونه، سو اهو ايوارڊ به ڪونه وٺندس. ۽ گھڻي چئو چوان بعد به سندس نه کي نَوَ ڪوٽ آيل رهيا.
ويجهڙ ۾ مڙس رَنِجي پيو آ، جيتوڻيڪ هڪڙو دادلو عامر سندس گهر جي چلھ ڪونه ٿو ٻَرڻ ڏئي، ٻين اکرن ۾ ٽئي ويلا ماني پُڄايو وڃيس، ٽين اکرن ۾ مُڙس سڌو سنئون پِن جي ٽُڪرن تي پيو پَري.جنهن به يار دوست کي اها ڳالھ نٿي وڻي، سو وري پرڻجڻ ۽ گھر جي چُلھ ٻارڻ واري آڻڻ جي صلاح ٿو ڏئيس. مڙس کي صلاح ڇا ٿي ملي، ڄڻ ککر ۾ کڙو ٿو لڳي. مڙس رهندو صلاح ڏيندڙن جي ڪنڌ ۾ پيو وڃي، سڌو پِڌوچيو ڇڏي، اوهان واريون ڏيو ته شادي ڪيان. تنهن سُوران هرڪو ڪنن جي پاپڙين تي هٿ رکيو ڀڄيو وڃي. پر ڀڄي جان ڇڏائيندڙن کي به چوي ته ڀائي جي جيئري نٿا سهسايو ته وصيت نامي ۾ ئي لکي ڇڏجو، آئون ايترو انتظار ڪري وٺندس.
هوڏانهن سليم مهر، لائق جي ڀيٽ ۾ تمام ٿورو گھٽ پڙهيل هيو، پر مڙس بنهي گهڻ ڳالهائو ۽ وڏو واترادُو هوندو هيو. هرهڪ نشي پتي جي علت سميت، منجهس ٻيو به گهڻو ڪجهه هُيو. جيتو ڻيڪ هو هاڙھ جي ويٺل هڪڙي مسڪين هر هاريءَ ڪاڪي قاسم مهر جو ٻار هيو، وڏي محنت ڪري، پاڻ بيلچا هڻي، ڏَلها کڻي۽ تغاريون کڻي، وڏا سور پٽي ۽ پورهيا ڪري پوءِ ٺيڪيدار بڻيو هُيو، سو گهڻي پئسي اچڻ سان پٽڙيءَ تان ٿورڙو ٿِڙي به ويو هُيو. يا وري پئسو هٿ جو مَرُ سمجهي اڻ ميو اُڏاريندو وتندو هيو. ڀوڳائي به اهڙو هُيو جو اصل الله ڏئي امانُ. ڪچهريءَ ۾ ويٺي ويٺي ڪابه ڪوڙي ڳالھ ڪري منهن جو اهڙو پڪو ٿي بيهندو هيو، جو هرڪو ماڻهو يقين ڪري وٺندو هيو. هڪڙي ڀيري اسان ٻيئي ڄڻا حبيب بينڪ جي ٻاهران ٺهيل ٿَلهي تي ڪرسيون رکي ڪچهريءَ ۾ مگن هياسين، ته پريان ٿَرَ جو ناميارو اسمگلر عُرس نهڙي، ڪارونجهر هوٽل هيٺان بيٺو هيو، قد ڪاٺ ۽ ڪپڙي لٽي سان عرس نهڙي ڏاڍو خوبصورت لڳندو هيو، همراه جو مون کي گهڻو وڻيو، ته منهنجو روح ڪونه رهيو ڪونه ٿيو ۽ سليم کان پُڇيو هيم، ادا سليم اهو خوبصورت ماڻهوڪير آهي؟ تنهن تي ٺھ پھ وراڻيو هيائين ته، اهو سهڻو جوان هتي جي لِڪل ڳاڙهي بازار جو مالُ سپلاءِ ڪندڙ آهي. هميشھ جيان سندس ڳالھ تي اعتبار نه ڪندي ۽ ڪوڙي دٻ سمجهندي چيو هيم، ڇڏ يار سليم، ههڙو خوبصورت ڳاڙهو ڳٽول جوان، اهڙا ڪِنا ڪَم ڪيئن ڪندو هوندو؟ تنهن تي مُنهن تي رُڪ ٻَڌي، نڪ جي پڪائيءَ سان مونکي گِھِلي عرس وٽ ويو هيو ۽ پڇيو هيائينس ته، منهنجي هن ڪاموري يار کي مال ٿو کپي، تو وٽ حاضر مالُ آهي يا نه؟ ؟ تنهن تي عرس به ٺھ پھ وراڻيو هيو، حاضر منهنجا يار، مال جام آهي، حُڪم ڪر ڪِٿي پُهچايان؟ عرس جي اهڙي جواب تي ڏندين آڱريون اچي ويون هيم، سوچيو هيم مار!! مڙس جو قد ڪاٺ، رنگ روپ، ڪپڙو لٽو ته ڏسو ۽ ڌنڌا به ڏسو!!.گهڻو پوءِ اها خبر پئي هيم اهو مال ٻيو ڪجهه به نه، پر انڊيا جو ارسٽوڪريٽ شراب هُيو. جنهن جو عُرس وڏو اسمگلر هيو، ۽ اُٺن جا اُٺ ڀري اچي ٿر جي ڀِٽُن ۾ پوري ڇڏيندو هيو ۽ پوءِ چڱا موچارا ڏوڪڙ وٺي، يارن دوستن کي گھر ويٺي پهچائي ڏيندو هيو. سو تنهن ڏينهن به سليم کانئس اهو ئي مال پڇيو هيو ۽ مونکي بيوقوف ٺاهڻ لاءِ منهن تي رُڪ ٻَڌي ابتي ڳالھ ٻڌائي هيائين.
جيتوڻيڪ تن ڏينهين پنهنجي جاءِ مسواڙ تي ورتل هيم، پر ڪڏهن ڪڏهن سليم جي جاءِ تي رات رهي پوندو هُيس. ۽ پنهنجي هيڏي ساري ڄمار ۾ نه ڪڏهن شراب ڏٺو هيم ۽ نه شرابي ڏٺا هيم نه ئي وري ڪڏهن شرابين جي ڪنهن ڪچهريءَ ۾ ويٺو هيس.سليم جي جاءِ موالين جو وڏو ڏيرو هوندي هئي، رات ٿيندي ئي ڀانت ڀانت جا ماڻهو شيشي سُٿڻ جي ورن ۾ کڻي اچي پهچندا هيا. ۽ جام سان جام ٽڪرائيندا هيا. چُڪو چاڙهڻ بعد موالي لڏو هوائن ۾ اڏرندي آسمان سان ڳالهيون ڪندو هيو. ايئن لڳندو هيو ڀانءِ سنڌ جا والي هجن. ڀانءِ دنيا جهان مڙسن جي پيرن ۾ پيو هجي.جڏهن موالين جون محفلون زندگيءَ ۾ پهريون ڀيرو اتي ڏٺيون هيم، ته عقل دنگ رهجي ويندو هيو، موالين کي خمارن ۾ ٿِڙندي، وڙهندي، پَرچندي، روئيندي ۽ کلندي ڏسي، عجب ٿيندو هيو.رات جو موالين جون خُمارن ۾ ڪيل خبرون ٻڌي سمجهندوهُيس ته هي ته سڀ چريا ٿي ويا. يا هنن مان ڪو رات جي پيٽ ۾ مري ويندو، پر صُبح جو کين ٺيڪ ٺاڪ ڏسِي حيرت ٿيندي هُيم. مزي جي ڳالھ اها به هئي ته ايترين سارين محفلن ۾ هوندي به اڄ ڏينهن تائين دارون نه پاڻ ئي پيتم نه ئي ڪو زبردستي پياري سگھيو. حالانڪ عمرڪوٽ جي معروف سياسي شخصيت غلام رسول شاھ عرف ٻائو شاھ، هڪڙي ڀيري مرحيات نوري هڱورجي کي گڏ وٺي اچي مون تي هلان به ڪئي هئي، ۽ مون ننڊ پِيل کي، کٽ جي واڏڻ جي رسي سان ٻڌي شيشي جا ڍُڪ ايئن ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي هئي جيئن پاڻ ڍڳي کي تيل جا ڍُڪ ڏِيون. پر پوءِ به اُلٽيون ڪري اهو ڪِنُ پيٽ ۾ وڃڻ ڪونه ڏنو هيم. الائي ڇو؟ سنگت ته سموري چوندي اٿم ته مان هن ڀلوڙ نعمت کان محروم آهيان. الائي اها نعمي آهي يا زحمت سا ته رب ٿو ڄاڻي، پر پاڻ کي رب بچايو آهي.