5
سو هيءُ مڙس جڏهن ٻنيءَ جي ڪم ڪار کان ويٺو ته وڏيرن وڙن ۽ ڪمدارن ڪاراون کي چئو چوان ڪرائي ڪڻڪن توڙي ڦٽين جي کرن تي ڪانگتڙو ٿي ويهندو هيو. پوءِ بس کٽ تي ويٺو ئي رهندو هيو ۽ چانھ ڪاڙهي کري تي رسائڻ جو بار پُٽس عنايت جي ڪنڌ ۾ اچي پيو. جنهن کي هو گهڻو ڪري ٻوڙو ٻوڙو ڪري سڏيندو هيو. خدا جي قدرت اهڙي ٿي آهي جو سندس وڏو پُٽ عنايت به نِسُ پِسُ پيءُ جهڙو آهي. ايئن جو ايئن ديڳڙي چاڙهيندو، پر حرام جو ڪنهن کي چانھ جي ڍُڪ جي به صلاح ڪري ، پوري ديڳڙي چَٽُ ڪريو وڃي. همراھ مون کان ڪي ٻه چار ورهيه ننڍو ٿيندو.جوانيءَ ۾ پير ڏنو سين ته شهيد ڀُٽي خلاف اچي واويلا ٻري، تان جو ضياءُالحق اچي ڌُو ٻاروچا ڪيو ۽ ڀُٽي صاحب کي جيل ۾ وڌائين. هڪڙي ڏينهن عنايت سهڪندو اچي منهنجو پاسي ۾ ويٺو ۽ هوريان هوريان هوريان پڇڻ لڳو يار! مون کي اهو ته ٻُڌاءِ ته ڀٽو صاحب ته جيل ۾ هليو ويو. هاڻ بيگم نصرت ڀٽو کي گهر ۾ اٽو ڪير وٺي ڏيندو هوندو؟ آئون سندس سادگي ۽ ڀورپ ڏسي حيران ٿي ويس. 1990
جي ڏهاڪي ۾ جڏهن ڌاڙيلن سموريءَ سنڌ ۾ رِڻُ ٻاري ڏنو هيو، تڏهن هيءُ همراه حاجي محمد حسن جو هاري هيو، سو هڪڙيءَ رات ٻن ٽن ميگهواڙ هارين سان گڏجي پاڻيءَ جي واري تي پئي ويو، ته اوچتو ڪمند جي فصل مان ڌاڙيل عباس چانڊئي جو ٽولو اچي منهن ۾ پِيُنِ. همراھ ٻَڌو ٽُپ ڏئي وڃي هڪڙي کامي ۾ بيٺو، چيلئي ميگهواڙ ڌاڙيلن کي هَڪل ڪري روڪيو. ته ڌاڙيل عباس چانڊئي پنهنجي سيني تي سَجيل گوليون ٽارچ هڻي هنن کي ڏيکاريون. ميگهواڙ ويچارو هونئن ته گهڻو ئي دلير هيو پر گوليون ڏِسي صفا ڍَرو ٿيو هيو، ته هڪڙي ڌاڙيل هڪل ڪري کانئن پڇيو، هاڻ اوهان ٻڌايو ته ڪير آهيو؟ چيلئي ميگهواڙ سڀني هارين جون ذاتيون ٻڌايون. شر ذات ٻُڌي ڌاڙيل عباس چانڊئي ڇِرڪ ڀري ٻئي ڌاڙيل کي چيو ، فقير هوشيار ٿي اهو کامي ۾ بيٺل همراھ شر ٻروچ اٿئي ۽ ڀانئيان ٿو ته ڌڪ تاڙيو بيٺو اٿئي.!! هي عنايت مڙس اڳي ئي ڊڄڻو هيو ۽ ڌاڙيل ڏسي ويتر ساھ ٿي نِڪتس، مَٿان وري جو ڌاڙيلن به هڪ ٻئي کي هِن تي اک رکڻ جو چيو ته مڙس جو هيٺيون ساھ هيٺ ۽ مَٿيون مٿي رهيو. خير جيئن تيئن ڪري ڌاڙيلن مان جان آجي ڪرائي هي يارڙو ۽ ٻيا هاري ڳوٺ بچائڻ بجاءِ ڳوٺ کان پرتي جهنگ منهن ڪري وٺي ڀڳا ۽ ڌاڙيل ڳوٺ ڏي وريا پر اسان واري اوطاق کان پاسو ڏَيندا ،اڳتي وڃي احمد ڪانهي ۽ بيکي ميگهواڙ جي نالي چٺيون ڏيندا هليا ويا. هنن هاري همراهن جو اُتر ڏي منهن ڪيو سو ڪڻو ڪڻو ٿي ويا عنايت سڀني کان الڳ ٿي ٻن ٽن ميلن جو ڦيرو ڪري ،ڳوٺ جي الهندئين ڇيڙي تي سندس سوٽ مرحيات الهبچائي جي گهر وٽ جيئن تيئن رَسيو، اُتي ئي وڏي رڙ ڪري ڍَڪرجي ويو، گڏوگڏ سيئو تَپُ به اهڙو ته چڙهيس جو ڄَاڙِيون نه پِيون بِيهنس. جيڏيءَ مهل سَوڙِ مان منهن ڪڍي، تيڏيءَ مهل مٿان بيٺل ڪنهن نه ڪنهن عزيز کي ڏسي ته رڙ ڪري چوي تون بچي وئين؟ تون جيئرو آن ، هان ، پوءِ ڌاڙيلن ڪنهن ڪنهن کي ماريو؟ ڇا ڇا ڦريائون؟
ساڳين ئي ڏينهن ۾ هڪڙيءَ سنجها جيءَ ويل جو ئي اچي ڪنهن ماڻهوءَ ٻُڌايو هو ته ڳوٺ جي اڀرندين پاسي ڌاڙيلن جو ٽولو ڏِسي آيو آهيان. انهيءَ رات اسان جي برادريءَ جو ڪو ڀَتُ هجي ننڍو وڏو قطارجي اوڏنهن هليو هُجي. گهر گهر ۾ڪي ايڪڙ ٻيڪڙ مَڙها ۽ ڪي مَڙِهيون موجود هجن. ۽ ميگهواڙن واري راڄ کان سواءِ شرن ۾ مرد ماڻهو مورڳهين ڪي ٽي چار هجون. چئني جي صلاح بيٺي ته ڳوٺ تي حملي ٿيڻ کان اڳ۾ ئي جنهن ٿُم ۾ ڌاڙيل لِڪل هجن تنهن تي پاڻ ئي هلان ڪري ڏيون. هڪڙو همراھ گهرن واري مورچي تي ڇڏي پاڻ مان ٽي ڄڻا اڳتي ٿا نڪرون. عنايت کان پڇيم ته ڏي خبر تون ڪيئن ڪندين؟ ته پنهنجي ڪُٻي ڇاتي ٺوڪي چيائين، “ ڀائو هاڻ پاڻ اڳيان ڊڄڻا عنايت ناهيون،پاڻ وارا اڳيان ڊپ ڊاوَ ويا الائي ڪيڏانهن، هاڻ صفا مڙس ماڻهو به نه پر شينهن ٿي ويا آهيون ، ڌاڙيل هجن يا ڪي ٻيا پاڻ اصل واھ جو وڙهنداسين. سندس اهڙيءَ دليريءَ تي حال گهڙي حيرت ته ٿي هئي ۽ پوءِ اسين ٻئي ڄڻا ڌاڙيلن جي ڏَسائيندڙ ٿُم طرف وڌيا هيا سين. ميل کن پنڌ ڪيو سين ته ڏکڻان وات سان هَنيل سِيٽي ٻُڌڻ ۾ آئي، وري ايتري ئي پنڌ تي اُتران به سِيٽي وَڳي. اسان ٻنهي جا ڪن به سَرلا ٿيا. پڪ ٿي ته همراھ ٽُٽل آهن ۽ هڪ ٻئي کي پيا ڳولين. تڙ تڪڙ ۾ هِن کي چيم ته اُترين سيٽي پري آ ۽ ڏکڻين ويجهي آ. تون هينئن ڪَرِ جو هِن واٽر جي ڦِٽل ڀَڏي ۾ ويهي سيٽيءَ جو جواب ڏي، آئون چوڪڙي کن اڳيان ناليءَ جي ڀَڏي ۾ ٿو ويهان. ڏکڻيان همراھ تنهنجي سِيٽيءَ تي واڪيا ايندا. ۽ بي خبريءَ ۾آئون کين ڀُڃي لاهيندس. مون ناليءَ جي ڪپ کي مورچو ٺاهي پير پڪا ڪيا، هُن به وڃي سيٽي هنئي، هڪڙي ٻي ٽي، سامهون به جواب آيس . پوءِ ٻنهي پاسي هوريان هوريان بلڪل ماٺار ٿي وئي. ماٺار تي منهنجي پريشاني وڌڻ لڳي. نه چُري سگهان نه پُري سگهان . نه ڪو کَڙڪو ڪري سگهان ڇو جو اندازي موجب جي ڌاڙيل هِن واريءَ سيٽيءَ تي آيا هوندا ته هاڻ منهنجي آس پاس ئي هوندا. ڪلاڪ کن ساھ گُهٽيو پيو هيس، نيٺ ڊپ اچي ورايم ته عنايت کنڀجي ويو الائي ڇا؟ پوپيٽ ڀَر ريڙهيون پائيندو، ناليءَ جو پيٽ ئي پيٽ وٺي هُن واري ٿُم تي پڳس ته ڪاريءَ وارا ڪک هجن. همراھ جو ڏس نڪو پتو. زمين پيرن هيٺان نڪري وئي، وري به ريڙهيون پائي جُوءِ ڇڏڻ جي ڪيم. ڪلاڪ کن جي اندر اچي ڳوٺ جي ويجهو ٿيس ته ڳوٺ جي ٻاهران مُک مورچي جي هيٺان باھ ٽمڪندي ڏٺم. ويجهو ٿيندي ڏسان ته هي يارڙو سڀني ڳڻتين کان آجو ٿيو چانھ جو ڪِٽَل باھ تي رکيو سُڪون سان ويٺو آ. هڪل ڪري چيو مانس نڀاڳا ايئن ڪيئن ڀڄي آئين ؟ ته ڏاڍي سڪون ۽ اعتماد سان وراڻيائين “ ادا سيٽيون وڄائڻ کان پوءِ عقل آيم ته، سُکيو به تونآهين ، مال ملڪيت به تو وٽ آهي ،ڌاڙيلن هٿان ڦُربين به تون، جي کڄندين ته به تون. پوءِ مان ڇو پنهنجو پاڻ ٻُوهي ۾ وجهان؟ ان ڪري دل ۾ چيم ته ڌوڙ وڃي پائي اميرو!!! اُٿ ڙي عنايت ۽ هلي ڪي ڪڙڪ چانھ جا ٻه ٽي ڍُڪ پيءُ ته ڊپ به لهئي ۽ ٿَڪُ به.
ساڳئي زماني ۾ ڳوٺ تي پهري جي صلاح بيٺي، هرڪنهنجا وارا ٺهيا، هن کي ڪير گڏ کڻي ئي نه ، سڀ چونس تون ڊڄڻو آهين، ڀاڙيا اسان کي ئي مارائيندين. ته وڏو ٽهڪ ڏيئي وراڻيائين، اڙي بابا هي بندوقن جا ڌوڙيا ٻُڌي ٻُڌي هاڻ شينهن ٿي ويو آهيان، اوهان آزمائي ته ڏسو، پر هڪڙو هٿيار به ڏيو. پوءِ ڏسو منهنجي مُڙسي. نيٺ مڙس کي گڏيائون ، هٿيار مون ڏنومانس، قدرتي ٿي ڦِٽيس. جنهن رات هن جو وارو هجي، تنهن رات ڳوٺ کي ڏکڻين پاسي کان ٿي باھ لڳي. ٻيا همراھ ڀڳا باھ وسائڻ ۽ هن گوهي ڏني گهر ڏانهن. رڙوڙ رڙ تي سمورو اوڙو پاڙو اُٿي پيو ،اچي مَچي ڪري باھ وسائي وڌائون. نيٺ سڀني کي عنايت ياد آيو. اڙي هي درويش عنايت ويو ڪيڏانهن؟ هرڪنهن جي وات تي آيو ابا مڙس جي خبر چار وٺو.. ڪيڏيءَ مهل ڏسئون ته ڳوٺ جي اڀرندين پاسي کان ريشمي سوڙ مٿي تي رکيو، هڪڙي ڍڳي جو رسو هٿ ۾ جهليو پيو اچي، پويان مڙهي ماءُ به گِهلبي پئي اچيس. پڇيومانس، تون ته پهري تي هئين. پوءِهينئر آڌيءَ رات جو ماءُ ۽ ڍڳي سوڌو سَوڙ مٿي تي رکيو، ڳوٺ جي ٻاهران ڪٿان پيو اچين؟. ته منهن تي پڪائي آڻيندي وراڻيائين ادا ڪڏهن ڪڏهن سُڃائي به ڪم اچِيووڃي. ڳوٺ کي لڳل باھ ڏٺم ته سوچيم، سُکين جا مال متاع ۽ گهر سڙندا، پنهنجي پونجي آ هڪڙو ڍڳو، هڪڙي ريشمي سوڙ ۽ هڪڙي امان، سو انهن کي وٺي ڳوٺ مان هليو ويس ۽ هو تو وارو هٿيار به ڍڳي جي آهُري ۾ اڇليو اٿم، بيھ ته امان ۽ ڍڳو گهر ڇڏي هٿيار ڳولي اچان، ڏئيس نه ڪو ياروءَ پارو ڇورو ٻَرو. ۽ پوءِ لوھ نه ٿيون وري تو منجهان!!!
هونئن ته مڙس چوريءَ چڪاريءَ کان وونءُ وڃي ، پر چانھ جي چُوس تي آڌيءَ اَسُر ماڻهن جي گهرن ۾ گِهڙي ٻڪرين مان کير ڏُهي اچڻ، اڄ به هِن جي ڏائي هٿ جو کيل آهي، جيتوڻيڪ هن عمر ۾ انهي تان هڪڙي هلڪي ڦُلڪي ٺيپَ به کاڌي اٿائين پر مُڙي پوءِ به نٿو. ٺيپ کائڻ وارو قصو ٿيو هينئن جو هڪڙيءَ رات لُنڊي واٽر جي پاڻِيءَ جي واري تي هجون. همراھ اسان کان لِڪي ٻنيءَ جي ڀَر ۾ ويٺل ڪنڀارن جون ٻڪريون چوريءَ ڏُهڻ ويو ته جيئن ڪڙڪ ۽ دودپتي چانھ پي سگهي. اوڏيءَ مهل ڪي چور ڪنڀارن جون ٻڪريون چوريءَ ڪرڻ لاءِ اڳي ئي گهٽي جهليو بيٺا هيا ، چنڊ لڙي چڪو هيو پر چانڊاڻ اڃان به هيس، پري کان ماڻهو سُڃاڻجي نه سگهي پر دُڦ ڏسڻ ۾اچي پئي سگهيو. سو هن همراھ به تاڙِيو ته ، هائو ٻيلي مون کان وڏا شڪاري ته اڳي ئي بيٺا آهن. هاڻ اچي ڦاٿو، جي ٿو هڪل ڪري ته چور ٿا مارين ۽ جي ٿو رڙ ڪري ته چور ڀڄي ويندا، پر ڀاڳين مان ٿو اڙجي، ته ميان تون رات جو ٻين وڳين هتي ڇو آئين؟ نيٺ عقل جي دوڙ لڳائي پنهنجو پاڻ کڻي زمين تي ڇڏيائين، ۽ ڪِرندي ئي رڙ ڪيائين، گھوڙا ڙي!! ٽَنگ ڀڄي پئي. چورن جو اوچتي رڙ ٻڌي سي وٺي ڀڳا، ڀاڳيا به ڪونه جاڳيا ته هن به رکي رَلي ڪُلهي تي. چورن جو ٻڌو ته ٻئي ڏينهن نه را را ٿي نه ورهڙو ٿيو ته انهن کي به پڪ ٿي ته مڙس ڀاڳيو نه پر ڪو ٻيو هيو. نيٺ هڪڙي رات اڳ ڦري آيس، گهڻيئي قرآن کنيائين، ته اهو مان ڪونه هيس پر منهنجو ڀاءُ هيو پر هنن مڙسن به ڪو آواز مان سڃاڻي ورتو هيس. سوکِيسي پيل ٻه ٽي سئو روپيا به ڪڍيائونس، ٻِيڙين جو پاڪيٽ به ڦريائونس، ٿوري گهڻي ٿڦا ٿوڦي به ڪيائونس، جيڪا اڄ ڏينهن تائين باسڻ لاءِ تيار ڪونهي. ۽ پوءِ به پراين ٻڪرين مان چوريءَ کير ڏُهڻ کان اڃان به ڀان ڪونه ڪئي اٿس.
خير اهي قصا پوءِ ڪبا پاڻ هلون ٿا اڳتي ، ناني گل حسن جي جوڙيل اوطاق جِي انهيءَ لانڍيءَ ڏي .جنهن جي پويان ۽ لڳولڳ اَسان جا جُهڳين جهڙا چار پنج گَهر هُوندا هيا. جِن کي مال جي ڀاڻَ جا وَڏا ڍِڳ جنهن کي اروڙي به چئجي ، سي اوطاق کان اَلڳ ڪَيو بِيٺا هُيا. اوطاق مان نِڪري اولهه مُنهن ڪَبوهيو ته گهر نظرِ ئي ڪونه اِيندا هُيا . رڳو ڀاڻ ئي ڀاڻ هوندو هيو. تن ڏينهين مال جي گاھ ڪُترڻ جون مشينون نيون، نيون آيون هيون،اسان جي سَڀنِي وڏڙن ، گهر ڏِٺ ڦوڙِي ڪري ،گاهه ڪُتِرڻ جي هڪڙي مشين وَرتِي هئي، جيڪا اوطاق جي ٻَٻُرن هيٺان پٿرن سان فٽ ڪري رَکِيلَ هُوندي هُئي.سڀڪو پنهنجي مال جو گاھ انهيءَ مشين تي اچي ڪُتر ڪري، بوه سان مَلي، مال کي ڏيڻ لاءِ گھر کڻي ويندو هيو. هرروزشام ويلي، جڏهن بابا سائين، قميص لاهي گاهَه ڪُترڻ جي مشين ڇِڪيِندو هُيو، ته آئون خَرچيءَ لاءِ بابا جِي قميصَ جا کِيسا ڳوليِندو هُيس. پر اُتي سدائين ڪارِيءَ وارا ڪَکَ هوندا هُيا . آئون بابا جي سهڪندڙ ساهن ۾ نيڻن جا ڪٽورا ڀرجندا محسوس ڪندو هيس، سندس نيڻن جا ڪٽورا ڇُلڪڻ تي هوندا هيا، يا ڪڏهن ڇُلڪي به پوندا هيا. پنهنجي اڪيلي پٽ جون محروميون ڏسي. ايئن قصو هلندو پئي آيو، هڪڙي ڀيري ٿيو هينئن جو بابا پاران گاھ جي ڀري اڇليندي، ڪُڪِڙ جا ڪجھ ٻَچا گاهه جي ڀَرِيِن هيٺان دَٻِجِي ويا هيا ۽ گاھ جي مُٺِ سان گڏ ڪُتِرجِي، ڳترا ڳترا ٿي، سامهون نِڪرَندا ڏِسي، بابا اُلٽيِن جا ڌَڌَڪا لائي ڏنا هيا۽ پوءِ باقي سمورِي حياتِيءَ ۾ ڪُڪڙ جو گوشت نه کاڌائين .ٻيو ته ٺهيو پر ڪٿي رت جا ٻه ڦڙا به ڏٺائين ته اُلٽين جا ڌڌڪا شروع ٿي ويندا هيس. ڪٿي ٻنيءَ ٻاري تي ڪو نانگ بلا ڏسندو هيو ته، انهيءَ جي مُنڍيءَ تي لٺ رکي، ڀڄڻ کان روڪي، پُٺيرو بيهي ،اوسي پاسي ۾ بيٺل ڪنهن ٻئي هاريءَ کي سڏ ڪندو هيو، ته ٻيلي وارو ڪر اچي مارينس. جيتوڻيڪ اوڏانهن منهن به ڪونه ڪندو هيو، پر پوءِ به تصور ۾ اهي ڪڪڙ جا ٻچا ايندي ئي، الٽيون شروع ٿي وينديون هيس.
چون ٿا ته ميراڻيءَ ٻنيءَ جي حاجي اسلم صاحب پاران مقاطعي کڻڻ بعد اڳيون مقاطعيدار حاجي قيصر خان راڄڙ، رگهي مل تي تمام گھڻو ڪاوڙيو هيو، کيس رڳو شڪ ڪونه هيو پر اها پڪ هئي، ته حاجي اسلم کي مقاطعو ڏيارڻ ۾ رگھي مل ئي ميرصاحب کي سفارش ڪئي آهي. انهيءَ ڪاوڙ ۾ ڊينگاڻ ڀرڳڙيءَ ڏي وڃي،ڀرڳڙين جون کوڙ ساريون زمينون مقاطعن تي ورتيون هيائين،۽ ماما رمضان کي هاريءَ مان ترقي ڏيئي ڪمدارُ ڪري، ڊينگاڻ ڀُرڳڙي ڏي وَٺِي وِيو هيو. هاڻي جو ماما اوڏانهن ويوهيو ، ته بابو سائين اڪيلو ٿي پيو هيو. ۽ جيئن ته انهيءَ زماني ۾ اسان ميراڻي ٻنيءَ جي مقاطعيدارن وٽ ٻن جوڙن جو هارپو ڪندا هياسين، تنهڪري بابا سان ٻئي جوڙي تي هڪڙي ٻئي سرڙئي هاريءَ جو گڏ هجڻ ضروري ٿي پيو هيو. جنهن لاءِ انهيءَ سال کان بابا سان گڏ، ٻئي جوڙي تي ،جانجهو ميگهواڙ سِرِڙِيو هاريِ ٿِي ڪَمائِڻ لڳو. جنهن لڳ ڀڳ پندرهن سال بابا سان گڏ اها جوڳ پچائي هئي. هونئن ته اها خبر اسان کي به ڪونه پوندي هئي، ته جهانجهي ڪيترا سال بابي سان گڏجي سور پٽيا هيا. پر پيريءَ ۾ هو پاڻ اسان کي ٻُڌائيندو هيو ته مون پندرهن ڪَتيون اڪبر سان گڏ هارپو ڪيو هيو. واضح رهي ته تنهن زماني ۾ سال به فصلن جي حساب سان ڳڻبا هيا. جانجهي جون پندرهن ڪَتيون معني پندرهن ڪَتيءَ جا فصل ٿيندا.
حاجي اسلم صاحب جا گھڻي وقت کان جماعتي فقيرن سان تعلقات تمام گھاٽا هوندا هيا، نه رڳو جماعتي فقيرن سان پر پير صاحب پاڳاري سان پڻ تمام ويجها تعلقات هيا، پير صاحب، ته هميشھ جيان اڄ به کيس تمام گھڻو ڀانئيندو آهي. انهيءَ ڪري سندس هرهڪ واٽر تي ڪونه ڪو جماعتي فقير، قاضي يا ڪمدار هوندو ئي هوندو هيو. سندس هرهڪ واٽر تي هڪڙي اڌ جماعتيءَ فقير جو گهر به لازمي هوندو هيو. سوانهي ڪري ئي هُن، اسان جي ڳوٺ ۾ رائت مل وارن جي خالي پِيَل ڪوٽَ ۾ ڦتُوءَ نالي هڪڙي مهرفقير کي ويهاريو هيو. ڦتُو مهر، قداورمُڙس هيو ،پر جي پاڻ ايئن چئون ته پنج هَٿيو مڙس هيو ته به ڪو وڌاءُ ڪونه ٿيندو، چاپئين ڳاڙهِي ڏاڙهِي هوندي هيس، سُفيد مَلمَل جي پَٽِڪي ،سُفيد قَميِصَ ۽ گوڏِ سان وڏيءَ ڏَيا ۽ هَشمتَ سان ڳوٺ ۾ هَلندو وتندو هيو.اسين پنهنجي وَڏِڙن جي واتان اڪثر اهي خبرون ٻُڌندا هُياسين ته ڦَتُو فقير مهر ،پنهنجي وَقتَ جو وڏو ڌاڙيل هيو .ڌاڙيل ٻُڌي اسين ٻارَ ويتَرِ سندُس هَشمت جا دِيوانا ٿِي چورِيءچوريءَ ڏانهَس ڏِسندا هُياسين. جيتوڻيڪ چاچو ڦتو پوءِ ڪجھ وقت بعد هتان لڏي ڪنهن ٻئي هنڌ وڃي آباد ٿيو هيو. ۽ گھڻو پوءِ مون کي خبر پئي هئي ته جنهن ڦتوءَ مهر کي اسان جي ڳوٺ جا سٻاجهڙا ماڻهو ڌاڙيل چوندا هيا. سو ڌاڙيل نه پر آزاديءَ جو ويڙهاڪ اهڙو غازي هوندو جنهن پنهنجي مرشد جي حڪم تي لبيڪ چئي انگريزن جي خلاف جنگ جوٽي هوندي. جيئن عام ويڙهاڪن لاءِ انگريزن هُلائي ڇڏيو هيو ته اهي ڌاڙيل آهن. سو ڪاڪو ڦتو مهر به اهڙو ئي سرفروش هوندو. پوءِ ته وري ڪاڪي ڦتوءَ سان ملڻ جو شوق جاڳيو، پر ايستائين ڪاڪو ڦتو به اوڏانهن وڃي چڪو هيو جتان ڪوبه ڪونهي وريو.
تن ڏينهين الائي ڪٿي جا شر ۽ مري، ڪنهن ٻانهن جي چڪر تان پاڻ ۾ ٽڪريا هيا، ۽ هڪ ٻئي جي گهرن تي هلائون ڪيون هيائون. تنهن تان اسان جي وڏڙن کي اچي ڦِڦڙيءَ ورايو هيو، ته متان مري ٻروچ اسان جا هيکلا گھر ڏِسي حملي آور نه ٿينِ. يا ڀانيان ٿو ته حاجي ورند نالي هڪڙي منڊڙي مريءَ، سندس راڄ پاران ٿيندڙ صلاحن بابت ڪو اندر جو احوال اوريو هين. ڇو جو حاجي ورند ۽ هن جا وڏڙا ڪي ڪيترا سال مال جي سانگي سان هتي رهيا پيا هوندا هيا. ۽ اسان جي وڏڙن سان ايئن رستو ٿي ويو هين جهڙا گهر جا ڀاتي هجن. انهي ڊپ جي سوران مامو رمضان اڳئين ٻوٿ واري هڪڙي ويگن ڀاڙي تي ڪري آيو هيو جنهن ۾ چڙهي سمورين مائين جو لشڪر، اسان ڇوڪرن سميت پٽيل سمي جي ڳوٺ ۾ وڃي رهڻ لڳو هيو، مال متاع تي ابو اڪيلو واهي ٿيو ويٺو هوندو هيو. پٽيل سمي خان هيڏين سارين آڪهن کي جيءَ ۾ جايون ڏيندي پنهنجو گهر خالي ڪري ڏنو هيو، گڏوگڏ اٽو، ٻاٽ توڙي لوڻ مرچ به هڙان وڙان وٺي پيو هڙني کي کارائيندو هيو. تن ڏينهين مرين پاران ٿيندڙ ڪنهن اويل سويل جي امڪاني حملي ۾ مدد لاءِ ڪاڪو ڦتو مهر ۽ حاجي محمد رحيم مهر پاڻ هرتو ، پنهنجون رائفلون کڻي اچي، سڄي سڄي رات ابي سان گڏ اسان جي خالي گھرن تي پهرا ڏيندا هيا. ٿورين گهڻين ڏينهين اهو قصو هڪڙي پاسي ٿي ويو ته سڀڪو وري اچي پنهنجي ڪکين آباد ٿيو هيو. ڦتوءَ ۽ محمد رحيم مهر جي ڏکئي وقت ۾ ڪيل مدد تي اسان توڙي اسان جا وڏڙا سندن اهي ڳُڻ هميشھ لاءِ ڳائيندا ايندا آهيون.
گھڻو پوءِ مرحوم محمد خان جوڻيجي جي بادشاهيءَ واري دور ۾ هن علائقي جي حُرن فقيرن ۾ توڙي عام خلق ۾وَڏِي ناماچار پيدا ڪندڙُ ،فقير عبدالله مَهر ،اُن وقت تمام گهڻي ڪَسمپرسيءَ ۽ غُربت جي حالت ۾ حاجي اسلم جو سَٺ روپيه ماهوار پگهار تي ڪمدار ٿِي ڇَنَ ۾ آيو هُيو، هو پنهنجي ذات ڀائيءَ ڦَتُوءَ بَجاءِ، نانا گل حسن وٽِ مانيِ کائيندو هُيو. ڇاڪاڻ جو نانا گل حسن جي گهر واري جماعتڻ هوندي هئي، عبدالله فقير، پنهنجن وڏڙن جي ڌرميلي جي حساب سان کيس پُڦي چوندو هيو. اَڪثر ڪري مَلمَل جو پَٽِڪو سيراندِي ڪَري، مَنجهند جي ننڊ به نانا گل حسن جي اُنهيءَ اوطاقي صندُل تي ڪندو هُيو .پوءِ مٿس رب سائين راضي ٿيو ته سندس وارا نيارا ٿي ويا، مرحوم هوندو به راڄن جو مَٽُ هيو، سوالي ايندڙ امير هجي غريب، واقف هجي اڻواقف، آڌي هجي اَسُر هجي ، عبدالله فقير ، سندس سڏ تي نڪرندو ته پٽڪي ٻَڌڻ جي به دير ڪونه ڪندو هيو، پٽڪو ڪڇ ۾ کڻيو ايندو، سو به انهيءَ جي ڪم لاءِ هلندي هلندي ٻَڌندو هيو. ۽ گھڻو پوءِ مرحوم جڏهن هي جهان ڇڏيو هيو ته سندس جنازي ۾ ماڻهن جا انبوھ ڏسي ڪامريڊ رمضان ميمڻ مون کان پڇيو هيو ته، هن ماڻهوءَ جي زمين ڪيتري هئي، مون جڏهن ٻُڌايو هيو مانس ته صفا غريب هيو ۽ ڀانيان ٿو ٻني صرف اٺ ايڪڙ هيس ، ته ڪامريڊ رمضان به، مڙس جي هيڏي وڏي راهوڻي ڏسي حيران ٿي ويو هيو.
مهيني ماس،جڏهِن ماما رمضان ڪمداريءَ تان اِيندو هُيوته اُن جا پاڙيسرِي دوستَ، عالم ڪيريو،آچر ڪورِي ۽ ٻيا گهڻا اَچِي گڏُ ٿيندا هُيا . اوطاق تي وَڏيِ ڪچهري مچنديِ هُئي.اُنهيءَ ڪَچهريءَ جو مورُ هوندو هُيو مجنو مرحياتُ . مجنو، پنهنجي نالي پَٽاندڙ سادِڙو ، سَٻاجِهڙو،الله لوڪُ بَندو، ڊِگهي قَد سان ،چاپُئين ڏاڙهِيءَ سان ،مَلمَل جو پَٽِڪوٻَڌِيو ،ميرڙا ڪپڙا پَهرِيو،سُٿَڻ جو هِڪُ پانچو هيٺِ ٻِيو مَٿي ڪَرِيو،سڄي ڳوٺ ۾ مُرڪندو پِيو هلندو هُيو.سندس سادگي اهڙي هُئي، جو جيڪَر لُوسڻ جو گاهه لُڻَڻَ ويهندو ته وِيندو لُڻندو، ويندو لُڻندو ، پهر گذري ويندا هيا، مرحيات پوئتي لَوَڻو ئي ڪونه ڦيريندو هيو.پويان ڪونه ڪو شاهِينگ ڀَرِيُون ٻَڌِي گاههُ کَڻِي وِيندو هيو. مجنو مرحيات، گاھ لُڻي،لُڻي جڏهن دل ئي دل ۾ سَمجهندو هيو، ته هاڻي ٻه ٽي ڀَرِيُون گاهُه ٿِي ويو هُوندو. تڏهن پوئتي لَئوڻو ڦيريِندو هيو ته گاهه جُون مُرڳهين ٻه ٽي سَٿرِيُون پيون هونديون۽ پري پري تائين ڪو ماڻهُو به ڪونه ڏِسبو هيو . تڏهن مڙس حيران ۽ پريشان ٿي ويندو هيو. ۽ شام جو حيرت مان ڳوٺ وارنِ کي ٻُڌائيندو ادا اڄ ،جان ڀانِيان ٿو، جِنَ منهنجو لُئل گاهُه کڻِي وِيا هيا،جان ڀانِيان ٿو، گاھ لُئو ئي ٿورڙو هُيم.وڏي ڳالھ ته گاھ جا چورَانهيءَ ڪچهريءَ ۾ موجود هُوندي پِيا کِلندا هيا ۽ مجني مرحيات جي خبرن جا مَزا وَٺندا هئا.
آچر ڪوري ۽ عالم ڪيريو، مجني مرحيات سان تمام گھڻا چَرِچا ڪندا هئا، ته خلقَ وڏا ٽهڪ ڏيئي کِلَندي هئي ،اصل ڪُوڪِرِيا ٿِي ويندا هيا. ۽ جڏهن مجنو مرحيات، هُنن جي هر چَرچَي جو جوابُ چَرچَي ۾ ڏِيندو هيو، پر سندس چرچي تي کِلندو ڪير به ڪونه هيو، سڀ چپ ڪري ويٺا هوندا هيا. مرحيات هيڏانهن هوڏانهن نهاري چوندو هيو، ادا ،ڀانيان ٿو ته مون وارو چرچو ڪونه لڳو. اِئين چئيِ پاڻ ئي کِلَ ۾ ٻُڏِي ويندوهيو.سَهِپَ ۽ سادگِي اَهڙِي هوندي هُيس جوهِڪڙي ڀيري ڳوٺ ۾ کدڙا فقير ساليانو لاڳُ وٺڻ آيا، ڪَنهن ماڻهوءَ کين هڪڙو روپيو ڏَئي سَمجهايو ته مجني سان جهيڙو جوٽيو، ته تو اَسان جِي حَدَ ۾ ڪِنو ڪمُ ڪَيو آهي، گَهڙِي ئي نه گُذرِي ته کدڙن فقيرن همراهه کي ڌوڙ ۾ دَسي ، پير ۾ مينهن جي رسي جهڙي سُرڪڻ وجهي، وڏيءَ ٿوڻيءَ ۾ ڪلي وَرُ ڏئي کڻي ٻَڌو، چئي ،اسان جي حَد ۾ ڪِنو ڪمُ ڪَيو اٿس، اُن ڪري مَڙهِيءَ۾کڻِي وينداسُونس. چئوکنڀي ٻڌل، مجني مرحيات جون رَڙِيون ۽ رڙين سان گڏ کِل بند ئي نه ٿِئيِ ،وَرِيو وات تي آڱُر رکي سوچي، چوي ٻيلي، اهڙو ڪِنو ڪم ته يادِ ئي ڪونه ٿو اَچيمِ، پَر اَوهان سَچا هُوندا، اِنسانُ خطا جو گھرُ آهي، مونکان به ڪونه ڪو ڪنو ڪم ٿي ويو هوندو.هِيءُ ڀيرو مونکي معافِي ڏِيو، آئينده اِيئن ڪرڻ کان توبهه ڪَيَمِ.
تن ڏينهين، سانگھڙ جو رهاڪو جمعو ميربحر، هن تر ۾ مکيءَ ڍنڍ جون مَڇيون وڪڻندي وڏي راهوڻي ڪري ويو هيو. هر ننڍي وڏي سان قرب جا پير ڀريل هُيس .انهيءَ جي ڀَتَ تي هن تر جي هرڪنهن راڄَ جا ڊَزنُ کن همراهه سنبِريا. تڏهن سانگهڙ وَڃڻ جو واحد ذريعو ريل گاڏي هُئي . جهول جي اسٽيشن تي ريل گاڏيءَ مان لَهِي، پوءِ پيادل، ڍڳي گاڏين يا ٽانگن ۾سانگھڙ وَڃِبو هُيو. سو هن راڄ جا مڙس ڀَتُ کائي واپس ورندي مهل،جڏهن ريل جي اسٽيشن تي پهتا، ته ان وقت ٽڪيٽون وَٺڻ واري هَمراهه ٽڪيٽون ته سڀني جون پوريون وَرِتيون ،پر سنگت آڏو ڪينچي ڇاپ سگريٽ جي پاڪيٽ جو ڳاڙهو ٽُڪرو ڪَٽِيو کَڻيو آيو ۽ چيائين ،ادا پوري ٽيشڻ تي مَرداڻيون ٽِڪيٽون هُيون ئي يارهن ۽ پاڻ ڄڻا آهيون ٻارهن،مجنو رَهِجِيو ٿي ويو، سو اُن لاءِ مجبوريءَ ۾ هيءَ زَنانِي ٽِڪيٽ آندِي اَٿمُ، ٻي ريل به الائي ڪڏهن اچي، تنهنڪري مڙس اڻائو سڻائو پاڻ سان گڏ ئي هلي گھر ڀيڙو ته هلي ٿئي. تڏهن مجني مرحيات، سندس لاءِزناني ٽڪيٽ آڻيندڙ انهيءَ ڳوٺائيءَ جو اَحسان مند ٿيندي، کيس چيوهيو ته، چڱو ڪيئه يارنه ته رُليِ وڃان ها. هاڻي مجني مرحيات لاءِ مسئلو اهو ٿيو هيو ته همراھ ڀائيءَ مان مائي ڪيئن ٿئي . ان تي سموريءَ سنگتِ صلاح ڏِنَسِ ته ,ڀائوُ مائِي ٿيڻ لاءِ، پَٽڪو لاهي چيلهه سان ٻَڌُ، جُتي لاهي ڪَڇَ ۾ ڪر،۽ انهيءَ ٻِپُڙي اَجرڪ ۾ ويڙهجِي سيڙِهِجي وڃِي ريل ڀيڙو ٿيءُ ، پوءِ کَٽن ڀاڳ. ۽ پوءِ سنگت جي صلاح تي عمل ڪري، ٻِپُڙيءَ اجرڪ ۾ويڙهجي سيڙهجي، گھونگھٽ ڪڍي اچي ريل گاڏيءَ جي گاڏي ۾ ڪُنڊڙي وٺي مُڙسن جي وچ ۾ ويٺو.۽ جڏهن ريل جو ٽڪيٽ ڪنڊيڪٽر گاڏي ۾ ٽِڪيٽون چيڪ ڪرڻ آيو. تڏهن مجني مرحيات جي سنگت، زور سان هِڪَ ٻِئي کي چَوي ته ادا ! ڏسو ماڻهو ڪيڏا نه شيطان ، اَکِ پور ۽ نرڄا آهن، جو مَرد هُوندي به مايُون ٿِيو پِيا ريل ۾ سَفرُ ڪَنِ، اصل نه حياءُ نه شرم .ته مرحيات کينِ ٺونٺيون هَڻِيو، هوريان هوريان ڪري اُوُن هُون، اُوُن هُون . مارايو نه ٻيلي .ايئن جهول کان ريل جو اهو ڊگھو سفر ڪاٽي، جڏهن مڙسن جو اهو قافلو ميرپورخاص پهتو ،ته ميرپورخاص جي اسٽيشن تي مجنو مرحيات اَجرڪ لاهي، جوتا ڪڇ مان ڪڍي ڇنڊي پائي،تکو تکو هلندي، ٽِي ٽِيءَ کي ڇاتيءَ ۾ سڌيون تِريون هڻي، ٻُٽ ڀَڄِي وِيو هيو.
تن ڏينهين، مرحيات وٽ پنهنجو ڪو ڍڳو ڍور ڪونه هوندو هيو، سدائين سرڙيو هاري ٿيو پيو هِن يا هُن وٽ ڪمائيندو هيو. حاجي اسلم صاحب جي هارپي واري ڪم ۾ سختي ڏسي ۽ مجني مرحيات جي سادگي ڏسي، ٻنيءَ جي ڪم رُلڻ ۽ حاجي صاحب جي ڪمدارن ڪاراون جي ڇڙٻن جي ڀئوَ کان ڪير کيس سرڙيو هاري به ڪونه بيهاريندو هيو. ان ڪري حاجي اسلم صاحب کيس واندو۽ بيڪار ويٺل ڏسي کڻي پگهار تي رکيو، ته هو ڇَنَ ڏانهن ايندڙ ڪچيءَ رستيءَ تي ڇٽڪار ڪندو ڪري. پوءِ مجنو، بالٽيون ڀري سڄو ڏينهن رستيءَ تي ڇٽڪارون ڪندو وتندو هيو.تن ڏينهين حاجي صاحب وٽ هڪڙو سماٽ قبيلي جو ڏِنگو مڙس ڪمدار هُيو ، سو ايندي ويندي، ڏني نه ورتي، مجني مرحيات کي روزانو دڙڪا ۽ داٻا ڏَيو ويندو هيو. نيٺ مُڙس تنگ ٿي هِن، هُن سان صلاح ڪئي ته ،ٻيلي! مان جهڙو تهڙو تڏهن به رئيس آهيان، ٻروچ آهيان، هي ڪمدارڙو، سو به سماٽ جو، سو اچيو روزانو مونکي دڙڪا ٿو ڏئي، صلاح ڏيو ته ڇا ڪريانس؟. ڪنهن صلاح ڏنس ته، ڪمدار کي ڪن ۾ چَڪُ هڻي، ڪِرِي پئو. ۽ پوءِ ٻئي ڏينهن اصل دير ئي ڪونه ڪيائين. ڪمدار جو اچي کيس هاها ڪرڻ ۽ هن جو کيس ڪن ۾ چَڪُ هڻي ڪري پوڻ. هاڻ ڪمدار سميت ڌُوڙ ۾ ٻنهي جون ليٿڙيون هجن . ۽ هوڏانهن ڪمدار جون رڙيون هجن، ٻيلي وارو ڪريو، مڙس ڪَنُ پَٽي ويندو. تڏهن خدا جي خلق اچي مَسين، مَسين، ڪمدار جي ڪن مان مجني جي ڏندن کي جيئن جا تيئن زور لائي ته ٺهيو پر ڪاٺين جا گهوڪا هڻي آجو ڪرايو هيو. جڏهن اهڙي دانهن مقاطعيدار حاجي صاحب کي مِلِي هئي، تڏهن پڇيائينس ته ، رئيس مجنا خان، ٻُڌاءِ ڀلا ايئن ڇو ڪيئه؟ تنهن تي ٺھ پھ وراڻيائين، سائين مان جهڙو تهڙو تڏهن به رئيس آهيان، ڏِس تون به ماکي، رئيس ۽ خان ٿو چئين، ته هن سماٽ جي ماڻهوءَکي ڪيئن ٿي اهڙي همت ٿئي جو ماکي روز روز داٻا ڏيو وڃي. تڏهن حاجي صاحب سميت ڪچهريءَ ۾ ويٺل سمورو راڄ ڏاڍو کِليو هيو. ۽ اهو فيصلو ايئن ئي آيو ويو ڪندي ،حاجي صاحب ٻنهي همراهن کي ڀاڪر پارائي، اڳتي لاءِ ڪمدار کي به سختيءَ سان هدايت ڪندي چيو هيو ته هو مجني کي اڳتي لاءِ رئيس مجنو خان چوي. تڏهن مجنو خان خوشيءَ مان ڪنڌ ڌوڻي حاجي صاحب جي انصاف تي ڏاڍو خوش ٿيو هيو.
سو اهڙا دَرِويش ۽ سادڙا، سٻاجهڙا ماڻهو،اوطاق جي اُنهيءَ صندُل تي ، ڏينهن ٺارِڻ لاءِ اچي ،صُبح جي پورهئي جا سمورا ٿَڪَ لاهي، کِل خوشيءَ جا ڪُوڪِرا ڪري،اوراڙِ پَراڙِ جُون خبرون ڪري، شام ٽاڻي ،وري پنهنجين ٻَنين ٻارن جي ڌنڌي ڌاڙيءَ تي راهِي ٿيندا هُيا.
مجني مرحيات واري قصي کان پوءِ دل چوي ٿي ته ته هنن جي گهر جو به سمورو قصو ڪندو هلجي. قصو هيئن آهي ته اسان کي جڏهن کان ٿوري گهڻي متِ اچڻ لڳي هئي تڏهن کان ڏٺو هيم ته هيڏي ساري ڳوٺ ۾ اسان جي ٻروچڪن چئن ڀونگن مان هڪڙو هُنن جو به هيو. نه هُين ڪا ٻائي نه ئي ڪا ٻُٽي، هُيون ته هُيون سڄيون ساريون چار سِرن جون بلائون پنهنجن سِرن سان. هڪڙو قاضي سَنهيون، ٻيو مَجنون، ٽيون حُسين ۽ چوٿون قاضيءَ جو پٽ مَٽو. مُڙس پاڻ پچائين، پاڻ کائين، نه ڪا رڌڻ واري نه پچائڻ واري. ۽ وري جي ٻنيءَ تي کيڙيءَ کاٻار لاءِ وڃن ته نيرانا ئي الله توهار ڪن، پويان ڪا مانيءَ کڻي وڃڻ واري ته ٺهيو پر پچائڻ واري به ڪونه لَڀين، تنهنڪري مانجهاندي وارو ويلو ڀر پاسي جي هاريءَ جي آيل اڻڀي سڻڀيءَ مانيءَ تي ئي گذاري وٺندا هيا. گذارو به ڪهڙو، مڙوئي لَٻو ٿَٻو ٿي ويندو هين. باقي رهي رات جي ماني، سا مڙس پاڻ پچائيندا هيا، اسين اڃان ڇڙي چولي ۾ هلندڙ ٻلونگڙا هياسين، سو مُڙسالن کي اٽو ڳوهيندي، ٻوڙ رڌيندي ، مانيون پچائيندي، ٿانوَ ڌوئيندي ۽ ڦَريو( ٻُهاري) ڏيندي ڏسي حيران ٿيندا هياسون. ڇو جو اسان جي سمجھ موجب اهي سڀ زالاڻا ڪم هيا ۽ مُڙسالن جي ڪرڻ جا ئي ڪونه هيا.
وڏڙن واتان ٻُڌو هيوسين ته جڏهن هو هتي پنهنجيءَ پڦيءَ ( نانا گل حسن جي گهر واريءَ )جي سانگي سان لڏي آيا هيا تڏهن ڀرئي ترئي گهر وارا هيا. قاضي سنهيون ۽ مجنون ٻئي سڳا ڀائر هيا ۽ حُسين فقير سندن سوٽ هيو. حسين فقير کي ٻه ڀيڻون هيون جيڪي قاضيءَ ۽ مجني سان پرڻيون هيون . قاضيءَ مرحيات تي کي هڪڙو پُٽڙو مَٽو پيدا ٿيو، ٿورن ڏينهن جي وٿيءَ سان ٻئي ڀيڻون راھ رباني وٺي ويون هيون. ۽ پوءِ هوريان هوريان مجنون ۽ قاضي به رمندا رهيا ، پر قاضي مرحيات ويندي ويندي پنهنجي پُٽ مَٽوءَ کي پرڻائيندو ويو هيو. رهيو حسين فقير، تنهن باقي سموري ڄمار پنهنجي ڀاڻيجي مٽوءَ جي در تي گذاري ڇڏي ۽ جَتي سَتي رهيو، نه پرڻيو نه پتريو. نه ڦُٽو نه ڦاٽو، نه وڌيو نه وِيجهيو. بس جهڙو آيو جن کان، تهڙو ويو تن ڏي.
حسين فقير کائيندو پيئندو ته پنهنجي ڀاڻيجي مٽوءَ جي گهران هيو پر سندس رهائش هوندي هئي اسان واري گڏيل اوطاق. جيتوڻيڪ سندس وڏڙا پيرصاحب پاڳاري جي فرق واري جماعت سان تعلق رکندا هيا، نه ڪنهن جي ٿانَو ۾ پاڻ کائيندا هيا ته نه وري ڪنهن کي کارائيندا هيا. جيئن ته اسان جي سموري ڳوٺ ۾ حسين فقير هڪڙو ئي جماعتي هيو۽ سو به فرق وارو، سو الائي ڪڏهن کان هوريان هوريان فرق کي ڦٽو ڪري، سالم جماعت جو حصو ٿي ويو هيو.
مرحيات مال جون ڳانيون، ڳانڍيا، نُڪتا، مُهرا ۽ مُڇيون ٺاهڻ کان سواءِ کوڙ سارن قسمن جي کٽن واڻڻ جو جراح ڪاريگرهوندو هيو. جن ۾ ڪانءَ پيريءَ کٽ واڻڻ کان وٺي ڪِلين تي سنهڙي مُڃ سان ٻارين ۽ گلن واري واڻيل کٽ به هوندي هئي. تنهن ڏينهين اسان جي گهر ۾ هڪڙو سرينهن جو وڏو وڻ هوندو هيو، ابي مرحيات انهيءَ کي وڍي، چيرائي کوڙ ساريون هارپي جي ڪم جون شيون ٺهرايون هيون، انهن کان سواءِ چار کن کٽون به هيون، جيڪي حسين فقير کي واڻڻ لاءِ ڏنائين ۽ مونکي سندس مدد ڪرڻ لاءِ چيائين. مُڃ جي واڻ جي لڙهيءَ کي کولي پري تائين وڪڙن کان بچائي سڌي رکي پوءِ انهيءَ جا ڍيرا ٺاهيندي مرحيات حسين فقير چيو ”ابا هيءُ کٽن واڻڻ جو به بنهي وڏو هنر اٿئي. سکي وٺندين ته ڪڏهن اوکيءَ ويل ۾وڏو ڪم ڏيندئي“. ايئن انهن چئن کٽن کي لڳ ڀڳ ٻن اڍائين مهينن ۾ واڻيندي، هن مرحيات مونکي به کٽن واڻڻ جو هنر سيکاري ڇڏيو هيو. پوءِ ڪي ڪيترا سال گهر جون توڙي اوڙي پاڙي جي ويجهڙن عزيزن جون کٽون، مفت ۾ گهڻو ڪري آئون ئي واڻيندو هيس. ۽ مٿن پنهنجي پنهنجي ڪاريگريءَ جو ڌاڪو به ويهاريندو هيس.
گهڻو پوءِ حسين فقير جا هٿ ڪنهن بيماريءَ جي ڪري بنهي گهڻو ڏڪڻ لڳندا هيا پوءِ به ڳوٺ جا ماڻهو پڇاڙيءَ تائين به مرحيات حسين فقير کان مينهن جي مُڇين جون ڳنڍيون ڏيارڻ ايندا هيا. ۽ هو ڏڪندڙ هٿن سان به ڏاڍي ڏُکيائيءَ سان اهي کين ڏئي ڏيندو هيو ۽ کٽون واڻائڻ وارن کي چوندو ٻيلي هاڻ هٿ چيو ڪونه ٿا ڪن، اوهان پاڻ واڻيو آئون مٿان بيهي ٻُڌائيندو ٿو وڃان ته هتان نوڙي هيٺان ڇِڪيو ۽ هُتان مٿان واريو. جيتوڻيڪ جوانيءَ ۾ هو ڍڳن جي ڳچيءَ ۾ پارائڻ لاءِ ڀلوڙ ڳانيون ٺاهيندو هيو. ۽ اهي به جي ڪنهن سنگتيءَ ساٿيءَ کي وڻيون ته ڍڳن جي ڪنڌ مان زوريءَ ڇوڙي ويندو هيس. مرحيات ارهو ٿيڻ جي بجاءِ اڳلي جي ارھ زورائيءَ تي رڳو پيو کلندو هيو. وري ٻئي ڏينهن هِتان هُتان چار پئسا اُڌارا سُڌارا هٿ ڪري ، شهر ويندڙ ڪنهن ماڻهوءَ هٿان رنگ برنگي مڻيا گهرائي واندڪائيءَ ۾ ويهي، وري ٻي ڳاني ٺاهڻ شروع ڪندو هيو. حياتيءَ جي پڇاڙڪن ڏينهن ۾ شوڪارا ڀري چوندو هيو ” ير ڳانيون ته ويون ڳانين جي ماڳ، هاڻ ته ملڪ ۾ ڍڳو به ڳولئي ڪو وڙلي ٿو لڀي. الائي ڀٽارين ڍڳين ويامڻ ئي ڇڏي ڏنو آ الائي ڇا.
حسين فقير جي شروع کان اوطاقي هجڻ ڪري، اسان جي جوانيءَ واري دور جي سمورن روپوش ڪامريڊن سان سندس ڪچهريون ٿينديون هيون، جلالي طبيعت ۽ سنهڙي هاٺي هجڻ ڪري کيس وڄ جا پاڻي هوندا هيا. ڪامريڊن جي ڪيل طبقاتي ڇيدن تي ڀڙڪو کائي چوندو هيو، هلو اٿو، هينئر ئي ٿا هينئن يا هونئن ڪريون. ڪامريڊ غلام حسين شر پارا ته ساڻس هڪل ۾ حامي هوندا هيا. پر تاج مري جنهن سان هن جا پيچ مرڻ گهڙيءَ تائين اهڙا گهرا هيا جهڙا جوانيءَ ۾، سوئي کيس سمجهائي ٿڌو ڪندو هيو. پر جي ڪنهن ڪامريڊ حر جماعت لاءِ ڪجھ غلط سلط چيو ته همراھ اهڙو بگڙندو هيو جو ڌڻي ڏئي امانُ. پوءِ ٻه ٽي ڏينهن هنڌ بسترو کڻي مَٽوءَ جي گهر هليو ويندو هيو، نيٺ ميڙون منٿون ڪري مَس جيئن پرچائيندا هياسونس. پڇاڙيءَ ۾ اها ريت نه ڇڏيائين ،ڀائيجي سان ڪاوڙيو ته ٻه ٽي ڏينهن ماني ٺُپ نه کائيندو هيو، اوڙي پاڙي واري سان ڪاوڙيو ته ٻه ٽي ڏينهن ساڻس ڳالهائڻو ناهي ۽ جي اوطاق تي ڪنهن ڇوڪر ڇٻر جو ڪو گفتو نه وڻيس ته مڏي مٿي تي هل مَٽوءَ جي گهر. ٻه ٽي ڏينهن گذريا، وري ساڳي اوطاق ، ساڳيو حسين فقير.
سندس آخري وقت ۾اسڪولن جي پڙهاين جي گهٽجڻ جي اُلڪي سبب مونکي منهنجي اڌ مَڏي شهر ۽ اڌ ڳوٺ ۾ ڪرڻي پئي. ۽ پوءِ منهنجو ڳوٺ وڃڻ اٺين ڏهين ڏينهن ٿيندو هيو، پر جڏهن به ويندو هيس ته لڙيءَ رات جو ڳوٺ جي مسيت مان سندس ذڪر جي مِٺڙي هُو هُو هُو تي گهريءَ ننڊ مان جاڳ ٿي پوندي هيم ۽ صبح جو جيڪر حسين فقير منهنجي ڳوٺ اچڻ جو ٻُڌندو هيو ته لٺ تي رڙهندو الله لله ڪندو، ڊگهي تسبيءَ جا مڻيا سوريندو اچي پهچندو هيو،۽ ڏک سُک جا قصا اوري هينئين جو بار هلڪو ڪندو هيو، گڏوگڏ هڪڙي نصيحت به ڪندو هيو ته ”ٻيلي تنهنجي ابي جو جوڙيل هي تڏو نه ڦٽاءِ، ڇڏ شهر جي پچر، بنهي نه رهين ته جوان پُٽن کي اوڏانهن موڪل، تون هتي موٽِي اچ ته ڏکيءَ سُکيءَ ۾ هڪ ٻئي جا حال ڀائي هجون ۽ ويڙهو به ويران نه ٿئي“. نئين زماني ۾اسان جي ڳوٺ جي نئين سامايل ننڍي پوش مُلپ ڏي گهڻو وري پئي هئي، حسين فقير جي انهن سان ٺُپ ڪونه پوندي هئي، نماز به کانئن الڳ پڙهندو هيو. جي نماز جو ٽائيم ٿي ويو ته بسم الله ڪري اذان ڏئي، نماز پڙهي هليو ويندو هيو، ٻانگي ۽ پيش امام لاءِ ڪونه ترسندو هيو. خاص ڪري فجر جي اذان ختم ڪرڻ مهل لائوڊ تي ئي هڪڙي دل کي وڻندڙ دعا گهرندو ” ته اي صبح جا سائين !! جڳ جهان جو خير ڪجانءِ، هندوءِ مسلمين جو خير ڪجانءِ، حُر جماعت جو خير ڪجانءِ، جيت جڻي جو خير ڪجانءِ، پکيءَ پکڻ جو خير ڪجانءِ، ۽ انهن سڀني جي صدقي هن ڳوٺ جي ماڻهن جو، ماڻهن جي مال رزق جو به خير ڪجانءِ“.
پڇاڙڪن ڏينهن ۾جڏهن به ساڻس ڪا ڪچهري ٿيندي هئي ته وصيعتون ڪندو هيو ۽ سڌو سنئون ڳوٺ جي ننڍي پوش وارن مُلن ڏي هٿ کڻي انهن جي سامهون ئي چوندو هيو ته ” منهنجي مرڻ کان پوءِ نه مون کي هي غسل ڏين ۽ نه ئي منهنجو جنازو پڙهن، (جيتوڻيڪ سندس پُڦيءَ جي سـڱ ۾ اُهي سڀئي سندس به ڏوهٽاڻ ٿيندا هيا) ۽ ها مونکي دفن به شڪور شاھ جي قبرستان ۾ عبدالله فقير مهر جي قبر جي پاسي ۾ ڪجو جتي منهنجي سڄي جماعت جا دوست دفن ٿيل آهن“. چوندو هيومانس ”فقير! تنهنجون باقي سڀ شرطون منظور، باقي قبرستان واري ضد تان لھ ٻيلي ڏاهو ٿيءُ، انهيءَ قبرستان ۾ نه پنهنجو مِٽ نه مائٽ، ڪنهن سان ڪچهريون ڪندين ۽ ٻيو آهي به پري ڪير چار قل پڙهڻ به ڪونه ايندئي“. ته وڏو ٽهڪ ڏئي وراڻيندو هيو” منهنجا مِٽ مائٽ منهنجا جماعتي آهن، جيڪي اُتي کوڙ آهن، پيا ڪچهريون به ڪنداسين ته ذڪر به ، پُٽ پَهي هونئن ئي ڪونهيم، باقي اوهان جي دل نه چوي ته پنڌ کڻي نه ڪجو،چار قل هتان ئي پڙهي بخشي ڇڏجو، پاڻهي ثواب ملي ويندم“. ۽ پوءِ خدا جي ڪرڻي ٿي به اهڙي جو جڏهن سئو ورهيه پورو ٿيس، ته سج لهي منهن ميراڻ ٿي هئي، قدرتي سڀئي نوڪرين وارا به ڳوٺ ۾ ئي هياسون. جڏهن سندس ڪفن لاءِ ڪنهن کي ڏوڪڙ ڏيندي سنبيريم پئي ته پريان هڪڙي همراھ روڪيندي ٻُڌايو ته مرحوم حسين فقير ڪفن ۽ دفن جي خرچن جي رقم گهڻا سال اڳ گڏ ڪري، ٽن ماڻهن کي شاهد ڪري ڳوٺ جي فلاڻي دڪاندار وٽ رکي ڇڏي آهي. انهن پئسن مان ڪفن آيو، غسل ڏيندي ، عبدالله فقير مهر جي پُٽ سميت پنجن ستن جماعتين جا فون آيا ته ”ابا حسين فقير اسان کي غسل ۽ جنازي نماز بابت بار بار وصيعت ڪندو هيو ته حُر جماعت جا ماڻهو ئي اهو ڪم ڪن ٻيا نه. توڙي دفنائڻ لاءِ به شڪور شاھ جي قبرستان بابت چوندو هيو“. کين وراڻيم ” ادا، فقير مرحيات مون سميت سموري ڳوٺ کي به اهي وصيعتون ڪندو هيو، هڪڙي غلطي سمجهو يا ڏوھ ته سندس جنازي کي غسل اسان ڏياري ڇڏيو آهي، باقي رهيل ڪم سندس وصيعت موجب صبح جو اچي اوهين ئي ڪجو“ . ۽ پوءِ جيئن ئي درويش جي وصيعت هئي، تيئن ئي سندس ميت حر جماعت جي هٿان سينگارجي شڪور شاھ جي قبرستان حوالي ٿيو.