19
تن ڏينهين منهنجو بينڪ مينجر، هوت چند مهيشوري، مِٺيءَ جو رهاڪو هيو، ننڍڙي قَد جو، سنهڙو سيپڪڙو هيو، عام ٿرين جيان کاري پاڻيءَ جي ڪري پيلا ڏند هوندا هيس، هو حساب ڪتاب جو انتهائي تيز هجڻ سان گڏ، هلڪو ڦلڪو، وياج جو ڪاروبار ڪندڙ ۽ هندو آسٽرالاجيءَ جو ماهر هُوندو هيو.هڪڙي ڏينهن ڪچهري ڪندي چيومانس، يار هوتچند منهنجي گهر مان پريشانيون وڃن ڪونه ٿيون، بُخارن ۽ بيمارين مان هڪڙو ڀاتي اُٿي ٿو ته ٻيو ڪريو پيو آهي.ڪو ڏَسُ ڏي !موٽ ۾ مون کان امڙ جو نالو پُڇي ڪاغذ تي لِکي چيائين صُبح جو سڀ ڪجهه ٻڌائيندس.
هوتچند ورندي ڏينهن ڪاغذ جو لکيل ٽڪڙو هٿ ۾ ڏيندي چيو هيو، ته سائين هيءَ توهان جي جنم پتري آهي. مون هندو آسٽرالاجيءَ مطابق ٺهيل اهو ڪاغذ انتهائي غور سان پڙهيو هيو. جنهن ۾ لکيل هيو ته مون کي 18 آڪٽوبر تائين تمام گهڻيون تڪليفون ۽ ڏک ايندا. انهيءَ بعد ۾ سُک ئي سُک آهن، ۽ منهنجون ٻه شاديون به آهن. آئون اهو ڪاغذ پڙهي، ڏاڍو کِليو هيس.سوچيو هيم، هي جنم پتري ٺاهڻ وارا به ڪيڏا نه عجيب وغريب ڪوڙ ٿا ٺاهين.آئون اهڙو ماڻهو آهيان جيڪو ٻن شادين جو سخت مخالف هوندي، برادريءَ ۾ ويجهن رشتيدارن جا به ٻه مڱڻا ٽوڙائيندو وتان. سو ٻه شاديون ڪيئن ڪندس، منهنجي چپن تي طنزيه مسڪراهٽ اُڀرندي ڏسي، هوتچند چيو هيو، سائين توهان ٻن شادين واري ڳالھ تي مُسڪرايو پيا، تنهن لاءِ ته آئون ڏهه هزار شرط ٿو رکان، جيڪڏهن ائين نه ٿيو ته توهان شرط کَٽي ۽ آئون توهان کي رقم ڀري ڏيندس نه ته توهان ايتري رقم مون کي ڀري ڏيندا، توهان رڳو اهو ڪاغذ سنڀالي رکو، حياتي رهي ته هڪڙي ڏينهن پاڻ انهيءَ موضوع تي کُلي ڳالهائينداسين.اُهو ڪاغذ مون ڳچ سالن تائين سنڀالي رکيو هيو.جيڪي ڪجهه لِکيل هُيو حرف به حرف سَچ ثابت ٿيو ۽ اڃان به ٿئي پيو.
چوندا آهن ته غُربت ۾ ايمان آهي، غربت هُئي ته اسان جي گڏيل گهر ۾ قرب هُيو.ماما، ويهه ورهيه ڪمداريون ڪندو رهيو، پويان سندس اولاد کي لَکا ڪونه پئي.امان ۽ ماما، جيتوڻيڪ ويڳا ڀاءُ ڀيڻ هوندا هيا، پر هيڏي ساري حياتيءَ ۾ هڪ ٻئي سان ڪڏهن ڪڙو ڪونه ٻوليو هيائون.زماني جا ماڻهو بابا ۽ ماما کي سڳا ڀائر سمجهندا هيا، ٿورو گھڻو پئسو آيو، خوشحاليءَ در تي دستڪ ڏني، ٻنهي جو اولاد جوان ٿيو ۽ پرڻيو پتريو ته سڀڪو پنهنجي پاسي سيرڻ لڳو. ماما سائين سڄا سارا ويهه ورهيه ڊينگاڻ ۽ ان جي اوسي پاسي ۾ڪمداريون ڪري، هارين تي حُڪم هلائي، جهور پوڙهو ٿي، جڏهن واپس پنهنجي اباڻين وٿاڻين وريو هيو، داٻن ۽ دهمانن لاءِ نه ڪا هارين جي رعيت هُئي، ۽ نه ڪو اهڙو راڄ هيو، جنهن تي حڪم هلن ها. لَٿي پَٿي شام جو اوطاق تي مچندڙ ڪچهريءَ ۾ انگريز دور جي ڪنهن رٽائرڊ ڪاموري جيان پنهنجي اوج جون ساروڻيون ور ور ڪري ورجائي ماڻهن کي ٻُڌائي ته واه نه ته ٻيو ٿيو خير. سڄو ڏينهن واندڪائيءَ ۾ نه ڪم نه ڪار، نه ڌنڌو نه ڌاڙي، مڙس صفا بيڪار ٿي جو گهر ويٺو ته هوريان هوريان گهر ۾ ڪِينرو شروع ڪيائين. چئي هيئن نه ڪريو، هونئن ڪريو، هيئن ڇو نه ٿيو وغيره وغيرھ.اُنهن ڏينهن ۾ جڏهن به نوڪريءَ تان گهر اچان ته امان اکيون پُسائي، ماما جا احوال اوري، ڪجھ ڏينهن ته ٻُڌو اڻ ٻُڌو ڪري ڇڏيندو هيس. ڪڏهن اٽي تي جهيڙو، ڪڏهن کير تي جهيڙو، ڪڏهن ٻوڙ تي ڪروڌ، هر ڀيري ڪانه ڪا نئين روئداد ٻڌي وراڻيان، امڙ اوهان ڀاءُ ڀيڻ پاڻ ۾ ڄاڻيو منهنجو ڇا وڃي؟ ڪڏهن ڪڏهن سوچيان ته، منهنجي مرحيات بابا، سڄي عُمر ماما جي در جا ڇيڻا ٻُهاريا، ڇورو ڇنو يتيم ٿي گهَرَ ۾ رهيو.شايد ماما کي منهنجا اڇا ڪپڙا نٿا وڻن ِ تڏهن ئي ته بينڪ جي نوڪريءَ کان منع ڪندي، هڪ ٻه ڀيرا چيو هيائين ته تون ٻني سنڀال، سيٺ عبدالعزيز ۽ غلام حسين شيخ پاران ضمانت لاءِ جواب ڏيڻ کي مشڪوڪ سمجهي اها به ماما جي چالاڪي سمجهندو هيس. وري ذهن کي جهٽڪو ڏيو چوان ته نه نه اهو منهنجو وهُم آهي.ماما اهڙو نه ٿيندو.
اها 15 آڪٽوبر1989 جي شام هئي، عمرڪوٽ کان ڊيوٽيءَ تان موٽندي، سج لهي چُڪو هيو، 12 ميل تي اچي بس مان لٿس، ته خبر پيم جيجل امڙ کي دماغ جي رڳ ڦاٽڻ سبب اسپتال نيو ويو آهي، اڃان اتي ئي بيٺو هيس جو امڙ جا مائٽ، امڙ سميت واپس موٽي آيا هيا، ريلوي اسپتال جي ڊاڪٽر علي محمد کين ٻڌايو هيو ته ڪنهن گوريءَ يا دوا جي ردعمل ۾ امان جي طبيعت خراب ٿي آهي. خير ٿي ويندو.اها رات جيجل امڙ آرام ۾ گذاري هئي، جيتوڻيڪ ڳالهه ٻولهه بند هيس، ان هوندي به فجر جو سجاڳ ٿي، ماساتِ کي سڏيندي چيائين، اُٿي نيرن ٺاههِ، اميربخش ڊيوٽيءَ تي ويندو. امڙ جي آواز تي ڊوڙي وڃي ڏٺم، ساڳيءَ ننڊ ۾ هئي جهڙي سَنجهي ۾هُيس. ايئن لڳو ڀانءِ ننڊ مان ئي سڏيو هُجيس. ايئن لڳو ڀانءَ بيهوشيءَ ۾ هُجي يا ڪوما ۾ هُجي. ٻئي ڏينهن ڀٽائي اسپتال ۾ داخل ڪرايم، سرجن عبدالستار لغاريءَ ڏسڻ سان ئي چيو ته دماغ جي رڳ ٽٽي وئي آهي ۽ هاڻي ته ڪافي دير به ٿي وئي آهيس. ٻه ڏينهن ساڳيءَ ڪوما ۾ رهي، ساڳي بيهوشي هيس، منهنجون ڌڻيءَ جي در دعائون هيون، اي رب تون رحم ڪر، منهنجو واحد سهارو مون کان نه ڦُرجانءِ، رب سائين منهنجي دعائن جا دَرَ بند نه ڪجانءِ، پر منهجون اهي دعائون، ڌڻيءَ جي در ڪونه اگهاڻيون، جڏهن گهڙيال رات جا 12 وڄايا، سترهين مان ڦري ارڙهين آڪٽوبر1989 ٿي هئي. ته جيجل امڙ جي روح جو پکيئڙو سڪون سان پرواز ڪري ويو، خبر ئي نه پئي، پَلڪن ۾ دُعائن جا دَرَ ٻيڪڙجي ويا.ان رات ڀٽائي اسپتال جي ڪمري نمبر 7 ۾ ڏاڍو رُنو هيس. گڏوگڏ انهيءَ رات ميرپورخاص ۾ مهاجرن جو ٻائيتال متل هُيو. تمام گهڻي فائرنگ پئي هلي. وڏي تڪليف سان ايمبولينس هٿ ڪري ڳوٺ پُهتا هياسين.امڙ کي بابا جي کاٻي پاسي دفنائيندي، منهنجيون هجڪيون بند ئي نه پيون ٿين.ٻنهي جي آخري آرامگاهن کي شڪايتي انداز ۾ ڀُڻ ڀڻ ڪندي پيو چوان، بابا ۽ امان اوهان مونکي ڪنهن جي آسري ڇڏي ويا آهيو. ايئن زماني جون سموريون ريتون رسمون پوريون ڪرڻ لاءِ تڏي تي ڏھ ڏينهن ويٺو رهيس.يارهين ڏينهن، عمرڪوٽ نوڪريءَ تي هليو ويس.
امڙ جي اوچتو دور ديس وڃڻ بعد، ماما جا رَويا ويتر بدليا، جڏهن گهر به اچان ته ماساتِ شڪايتن جون ڀَريون ٻُڌائي.سمجهايانس، چري پاڻ ٻنهي جو نه ڪو اوهي آهي نه واهي، ٻئي ڇورا ڇنا آهيون، منهنجو ته ناهي ڀاءُ نه ڀيڻ، نه چاچا نه چاچيون، پنهنجوگهر نياڻين سان ڀَريل آهي.پاڻ کي ماما سائينءَ جا مهڻا ۽ طعنا سَهي به وقت گڏ گُذارڻو پوندو. ڪنڌ هيٺ ڪري هلڻو پوندو. جيستائين پنهنجو پٽ خادم جوان ٿئي، پيرن تي بيهي۽ پنهنجو سهارو بڻجي، ماساتِ کي به اها صلاح وڻي، ۽ ان تي عَمل ڪيائين.اڳلي جو ڏٺو جو سندس سڀ ڪوششون اشارن ڪناين ۾ صاب نٿيون ٿين، ۽ هي همراهه جدا ٿيڻ جون نالو وٺڻ لاءِ تيار ئي ناهن. ته دلِ ئي دل ۾ زوريءَ جدا ڪرڻ جو فيصلو ڪيائين، هڪڙيءَ رات جو گهر اچان ته ماساتِ الڳ چُلهه تي ماني پچائي پئي. چيومانس چري ائين ڇو ڪيو اٿئي؟ روئيندي وراڻيائين، مِٺڙا ماسات، اَبا رمضان، پاڻ کي زوريءَ جُدا ڪري ڇڏيوآهي، چار هنڌ، کاڌي پيتي جا ٿانوَ ۽ چئن کٽن کان سواءِ ٻه ٻوريون ڪڻڪ جون ۽ گهر جا ٻه ڪمرا به ڏنااٿائين. ٻيو ڪجهه به ڪونه ڏنائين.ڳالهه ڪندي ڳوڙها ڳاڙيندي رهي، دلداريون ڏنيون مانس، چري روئين ڇو ٿي پاڻ کي الله ڏيندو، تون دل نه لاهه. پنهنجي نيت صاف آهي ته پنهنجي منزل به آسان آهي. تون ويهي ڏِس، جيڪو ڪجھ پاڻ کان ڦُريو ويو آهي، انهيءَ کان به ٻيڻو ٿي ملندو ۽ جلدي به ملندو. سڀ ڪجهه ٿي پوندو. تائين جا اکر چوندي پنهنجي اکين مان لڙڪ ڪونه روڪي سگهيو هيس. ميرن جي ڦڏي ۾ بابا جي هٿ ڪيل زمين اسان جي گڏيل ملڪيت هُئي، مال متاع به گڏيل هُيو، ايتريقدر جو بينڪ پاران ٽي سال نوڪري بعد قرض طور مليل موٽر سائيڪل به ڌار ڪرڻ وارن وٽان ڪونه ملي هيم. خاموشيءَ سان پنڌ ايندو ويندو رهُيس.نه آه ڪيم نه ڪنهن کي دانهن ڏنم. رڳو رنگيءَ جا رنگ ڏسڻ لاءِ، اُنهيءَ تي ڀاڙي، بلڪل ٻُڙيءَ کان محنت ڪرڻ شروع ٿيس، مالڪ ايترو ڏنو، ايترو ڏنو جو سنڀالي نه پيو سگهان.ڌن، دولت، عزت، مال، رزق ۽ وڏو نالو، پرالائي ڇاڇا مليو.اهو ئي ماما سڀ ڪجهه حسرتن سان ڏسندو رهيو۽ٿڌا ساھ به ڀريندو رهيو، اڄ سوڌو سندس احترام بابا ۽امان جيترو ڪندو اچان، ڪڏهن مُنهن گهنجائي به نه ڳالهايواٿمانس..
امڙ کان پوءِ واري زندگيءَ جي نئين باب جي شروعات ۾ مالي حالتون سُٺيون ٿي رهيون هُيون.جيتوڻيڪ عمرڪوٽ ۾ ياريون دوستيون ايتريون گھڻيون ٿي ويون هيون جو واندڪائيءَ جو وقت گذارڻ تمام سولو هوندو هيو. پر والدين جو وڇڙڻ، زندگيءَ ۽ زماني جا بار سِرَ تي اچڻ، ۽ پويان گھر جي اڪيلائيءَ تي، ٿورو مُنجهيل رهُندو هيس. سُتت ئي ڪوششون ڪري گهرو حالتن جو عُذر ڄاڻائي پنهنجي ٽرا نسفر، سيڪنڊ آفيسر جي حيثيت ۾ عُمر ڪوٽ مان کپرو ڪرايم، ته جيئن روزانو ڳوٺ اچي وڃي سگهان. کپرو اچڻ کان پوءِ وقت جو گاڏو تيزيءَ سان رڙهڻ لڳوهيو.هڪڙي تبديلي پنهنجو پاڻ ۾محسوس ڪرڻ لڳو هيس، سا اُها هئي ته بينڪ ۾ ايندڙ سُکين ماڻهن جي صُحبت ۾ اچي، صفا ٽانءِ ۾ ڀرجي خود کي وڏو ماڻهو سمجهڻ لڳندو هيس، صفا مسڪين، غريب ۽ يتيم جو پُٽ هيس، ڏُکن ۽ ڏولاون ۾ پَلجي، غريبن جي دنيا کان ڪوهين ڏور ٿي ويو هيس، حالت اهڙي وڃي بيٺي هئي جو اميرن، وزيرن، ڪارخانيدارن، سرمائيدارن جي صُحبت ۾ غريباڻي حال جون، ۽ وڏڙن جون ريتون رسمون، اوڙي پاڙي جا مرڻا پرڻا، ڀت برادريون سڀ وساري ويٺو هيس. اُن زماني ۾ سابق وزير حسن علي چانهيو، عثمان چانهيو، سهراب خان مري، سرفراز راڄڙ ۽ عبدالله شاهه خُراسانيءَ جي واسطيداريءَ سبب ڪنهن گري گنجي تي اک ئي ڪونه پئي ٻُڏيم.منهنجي سطحي سوچ اها هُئي ته دوستيون ۽ دعوتون منهنجي ذات کي آهن، ۽ آئون پاڻ هنن جهڙو ٽِسينگ آهيان. گهڻو پوءِ خبر پيم ته نه آئون ڀُليل هُيس. اهو سڀُ ڪجهه انهيءَ ڪرسيءَ کي عزت ڏيڻ جو طريقو هُيو، جنهن تي آئون ويٺل هُيس، صرف عطا محمد لغاري مرحوم ۽ حاجي عُثمان چانهيو اُن رشتي کي بنان ڪنهن طبقاتي فرق جي اڄُ سوڌو نباهيو. باقي ٿيو خير -! عطا محمد لغاريءَ جو سماجي ڪمن جي لحاظ سان کپري جي شهر ۾ وڏو ناماچار هيو. مرحوم سفيد پوش ۽ صوم و صلوات جو پابند سادڙو انسان هيو، شهر ۾ هوندي به سندس اوطاق آئي وئي جي آڌر لاءِ هميشھ کليل هوندي هئي. شهر جا جملي ڪامورا سندس در جا سلامي هوندا هيا، مرحوم جا وڏڙا بلوچستان، چوٽي زيرين ۽ ميرپور ماٿيلي کان ٿيندا اچي سانگهڙ لک باکوڙي ۾ آباد ٿيا هئا.باکوڙو ديوبند جماعت سان واڳيل هجڻ سبب علم ۽ ادب جو مرڪز هوندو هيو، مرحوم جي وڏڙن جا مولانا عبيداللھ سنڌيءَ سان گهرا واسطا هيا، ريشمي رومال تحريڪ ۾ پڻ هن خاندان جو وڏو ڪردار هيو، مرحوم پاڻ ٻڌائيندو هيو ته هن ٻاروتڻ ۾ والد ۽ ڏاڏي جي چيچ جهلي انگريز فيل مست ليمبرڪ سان ڪافي ملاقاتون ڪيون هيون.هو اڳوڻي جهوناڳڙھ رياست ۾ ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ سان گڏ پڙهڻ به ويو هيو.ڏيپلي ۾ پرائمري ماستر به رهيو هيو.اڄڪلھ جي ڏيپلائي ميمڻ آفيسرن مان گهڻا سندس شاگرد هيا. مرحوم ڪجھ وقت بعد سرڪاري نوڪري ڇڏي، کپري شهر ۾ پيٽرول ۽ ڊيزل جا ڊرم رکي، تيل وڪڻڻ شروع ڪيو هيو.ڏسندي ڏسندي کپري جي ٽرانسپورٽ ۽ تيل جي ڪاروبار تي ڇانئجي ويو هيو.ٽائون ڪاميٽيءَ جو چيئرمين ٿيو، شهر کي تمام وڏي ترقي وٺرايائين.گڏوگڏ پنهنجي اولاد لاءِ به گهڻو ڪجھ ٺاهي ويو. چاچي عطامحمد جو لائق فرزند عبدالغفار لغاري اڄ به پيءُ جي پَرِ پاريندو اچي. انهيءَ جي دوستيءَ ۾ سنڌ گريجوئيٽس ايسوسيشن جو ميمبر به ٿيس. هڪ ڀيري سگا پاران جيم خاني ڪلب ۾ پروگرام ٿي رهيو هُيو، وٽن ڪمپيئرنگ لاءِ دعويتل ماڻهو نه پُهتو، عبدالغفار لغاري گِهلي کڻي مون کي اسٽيج تي بيهاريو. مون شيخ اياز ۽ اُستاد بخاري جي شعرن سان پروگرام هلايو ته وڏو داد مليو. خلق خدا سمجهيو ته آئون شايد ڪو پروفيشنل ڪمپيئر آهيان، پوءِ مختلف پروگرامن جي دعوتن جا ڌوڙيا ٿي ويا، جتي ڪو به فنڪشن ٿئي ته اُتي پُهچان، بلڪل ائين جيئن سنڌي محاورو آهي، دُهل وڄي ۽ دوسو نه نچي. مون سان به دوسوءَ واري ڪار ٿي وئي.بينڪ ۾گهٽ ۽اسٽيج تي وڌيڪ نظر اچان.
جيمخانه ڪلب ۾ موسيقيءَ جي هڪڙي ٻي به رنگا رنگ محفل ٿي هئي، شازيه خشڪ، حنيف لاشاري، ثمينه ڪنول، جمن دربدر، شازيه بلوچ ۽ مصري جوڳي آيا هيا.ڪمپيئرنگ مون پئي ڪئي.مهمانن ۾ ڊپٽي ڪمشنر امداد علي رضا سيهڙ کان وٺي سڄي سانگهڙ ضلعي جا معزز هُجن. آئون ڪمپيئرنگ ۾ شازيه خشڪ لاءِ بار بار اديءَ جو لفظ پيو چوان. قاضي فيض محمد مرحوم جي مينجر قاضي الهرکئي، اسٽيج تي پرچي موڪلي ڏني، لکيل هُيو، سائين توهان جي قبيلي جي عورتن ڪڏهن کان ناچ گانو سِکيو آهي “؟ پرچي پڙهي ڪنڌ مٿي ڪري نهاريم، ته تاڙيون وڄي ويون. سڀني معززين صلاح ڪري تنگ ڪرڻ جو رِٿيو هُجي.
ترسجو ٿورڙو پوئتي ٿا موٽون، هڪڙو قصو اوچتو ياد آيو اٿم، پوءِ متان وسري وڃي، اڳو پوءِ ٻُڌندا هلو. قصو هينئن هيو ته جڏهن ڪيسٽي ڪلچر جو زمانو هيو ۽ ٽيپ رڪارڊرن رِيلون وجهي، وڏن وڏن لائوڊن سان تارون ڳنڍي ٻهراڙين جي ٻاکڙا هوٽلن تي ڪن ڦاڙيندڙ ڪلامن جا ڌُوڙيا وڄڻ جو دور شروع ٿيو هيو، تڏهن اسان اڃان نائين يا ڏهين درجي ۾ پڙهندا هياسين. مائٽ اسڪولن ڏي ويندي پهرين نصيحت اها ڪندا هيا ته متان اسڪول مان موٽندي ڪنهن هوٽل تي ويٺا آهيو. ۽ پوءِ ٿيندو به ايئن ئي هيو جو ڇوڪرا هوندي به ڪنهن پرديدار نينگريءَ جيان ڪنهن هوٽل تي ويٺل وانديءَ خلق جي اڳيان ڪنڌ هيٺ ڪري گذري ويندا هياسين. ڏهون پاس ڪندي ٿورڙي آزادي نصيب ٿي، ٻنيءَ ٻاري جي ڪم ڪار مان واندڪائي ملندي هئي ته جمعاڻي چانڊاڻي وڏو شوق ڪري، قميص جي جهوليءَ ۾ ان جا ٻه ٽي سير کڻي، ڪاڪي رُگهي يا الياس ڪنڀر جي هٽ تي وڪڻي، هڪڙو ميڊل جو سگريٽ ۽ سوپارين جي پُڙي خريدي، باقي پئسا کيسي ۾ وجهي، مِٺيءَ سوپاريءَ جا چاٻا ڏيندي، ميڊل جو سگريٽ دکائي دونهين جون لاٽون ڪڍندا، بيل باٽم وڳي جي ڊگهن پانچن واريءَ سُٿڻ سان رستي جي ڊُسڙ ٻهاريندا، ڪنهن نه ڪنهن هوٽل ڏي هوڪاريندا هيا هياسين.
تنهن زماني ۾ ڪيسٽي ڪمپنيون روزانو نوان نوان ڪيسٽي ڳائڻا پيدا ڪنديون هيون. جن ۾ مرحوم جلال چانڊيو، چاڪر چانڊيو، الحداد زرداري، ڦوٽو زرداري کان سواءِ گرم جلال، ٿڌا جلال، جهڙن نالن وارا يڪتاري پوٽا گهڻا مشهور ٿيا هيا. اوچتو هڪڙي ڏينهن ڪنهن هوٽل واري هڪڙي مشڪري جي چرچن واري ڪيسٽ وڄائي هئي. جنهن ۾ ٻين کوڙ سارن کلائڻ وارن گفتن کان وڌيڪ قوالن جي قوالين تي ڀوڳ هيا. پاڻ تن ڏينهين نوان نوان ڪچيءَ مسيت جا ٻُهاريدار ٿيا هياسين، سو مشڪري جي انهيءَ مشڪريءَ تي ڪاوڙ آئي ۽ ٻاکڙا هوٽل جي ڌڻيءَ کان ڪيسٽ جو کوکو وٺي نالو پڙهيوسين لکيل هيو ” جمن دربدر“. دل ۾ چيوسين مار پوين، جيڪي ههڙن ثنا خوانن تي چٿرون ٿا ڪن، سي هونئن ئي هوندا ته دربدر، پر رب سائينءَ به رُسي، اهڙي ته مَتِ کَسيِ اٿن جو پاڻهي پاڻ کي دربدر چوائيندا وتن.
اڃان ٿورو وقت مس گذريو هيو ته همراھ جي ٻوهياڙن واريون ڪجھ ڪيسٽون به مارڪيٽ ۾ آيون. ڳائڻ ٻائڻ ڪونه هيو سڌيون پڌيون هڪلون ۽ ٻوهياڙ هيا، ايئن لڳندو هيو ڀانءِ جيڪر همراھ کان باجو ۽ ڍولڪ پري ڪري ڇڏجن ته جهڙوڪر ٻاجهريءَ جي ٻنيءَ جي پيهي تي بيهي، جي اهڙا ٻوهياڙ ڪري ته هوند جهار ڀلي هڪلي.
ٿورڙو ئي وقت مس گذريو جو ڪامريڊي جهان ۾ آياسين ته نئين خبر پئي ته مار هيءُ مُڙس جمن دربدر به ڪوئي پڪو قومپرست آهي. ۽ شاعريءَ سان گڏوگڏ ماچيس جي دٻليءَ کي آڱرين سان وڄائي بهترين قومي گيت ڳائيندو به آهي. تڏهن وري پنهنجي اندر ۾ همراھ لاءِ رحم جو ذرو پيدا ٿيو. ۽ هوريان هوريان اهو رحم عزت ۽ احترام جي صورت وٺندو ويو. ٿيندي ٿيندي همراھ جو ”منهن مبارڪ“ به مڱڻهارن جي ڪنهن ٽوليءَ هڪڙي ڀت ۾ ڏيکاريو.
ايئن ٿيندي ٿيندي همراھ سان ياري ٿي وئي، پر ڪنهن شاعر چواڻي ته” هيءَ ياري هڪ ٻي ياري آ، ناهي ماڻهن واري“ سو اسان جي به ماڻهن واري نه پر هڪ ٻئي کي ٿونا هڻندڙ ڍورن واري ياري ٿي پئي، جتي گڏجئون هڪ ٻئي جا ڇوڏا لاهيو وجهون، جمن جڏهن ڏسي ته آئون بنهي گهڻو وڌيو ٿو وڃان ته ڪڪڙ جون ٻروچ سان ملندڙ خصوصيتون ٻڌائي، منهنجي منهن کي جهڙوڪر ليپو ڏَيو ڇڏي. انهيءَ وچ ۾ هو پِن سِن ڪري هندستان ۾ سنڌين جي ڪنهن دعوت ۾ ويو هيو ۽ آل انڊيا ريڊيو وارن سنڌ بابت کانئس هڪڙو گيت ڳارائي، رڪارڊ ڪيو هيو، جنهن هن کي مقبوليت جي آسمانن تائين پُڄائي ڇڏيو هيو. ايستائين حليم ۽ حاجيءَ ( حليم باغي ۽ حاجي ساند) جا نالا ڪنهن ڪنجهي جي ته ٺهيو پر ڪوپر جي وٽي تي به ڪونه هيا.
پوءِ وري اسان جي سنگت ۾ هُن جو سالو فقير ڀليڏنو ساند اچي گڏيو هيو، مرحوم هونئن ته حليم واري ٽولي جو ئي هيو ۽ عبدالواحد آريسر سان بنهي گهرائپ هوندي هيس ايتريقدر جو حجت ۾ خلق جي آڏو آريسر صاحب جو تعارف ڪرائيندي، آريسر صاحب جو ٿريءَ وارو اڌ نالو وٺندو هيو. سو فقير ڀليڏنو ۽ سندس ڀيڻويو جمن دربدر، عبدالواحد آريسر صاحب جي سچن عاشقن مان هوندا هيا، پر ڀليڏني فقير کي جڏهن به آريسر صاحب جي سنگت ۾ ڪا اوڻائي يا ڪمي پيشي نظر ايندي هئي ته سڀ ڪسرون جمن دربدر مان ڪڍندو هيو، ٻين لفظن ۾ اصل رَندي سان گهڙي لاهيندو هيس. جمن گهڻيئي هيڏاهن هوڏانهن ٿونا هڻندو هيو، پر فقير به بخشڻ وارو ڪونه هوندو هيو. پر مٿان وري فقير ڀليڏني جي اشاري تي آئون به ساٽڙيو گاڏڙيو بڻجي، کڻي اُکين تي کڻندو هيو مانس.
جمن دربدر مان ڦري ”ماما جمن“ طور مشهوري ماڻيندڙ شخص جڏهن ڪڏهن ڪچهريءَ ۾ ويهي ڳالهين جون ڳنڍيون کوليندو هيو ته بدين ۾ عبدالواحد آريسر سان گڏ ڪنهن تنظيمي دوري دوران ڀاڙي کٽڻ ۽ مائي ڀاڳيءَ جو مائٽ بڻجي، ڀت ۾ ڳائي ڀاڙي جا پئسا گڏ ڪرڻ وارين ساروڻين کان وٺي، ضيائي مارشل لا ۾ پنهنجي ٻَڌجڻ ۽ فوجين جي ڌِڪ ڌِڪان ۾ پاسي واري کيسي ۾ پيل ٻن انبن جي ڦسي پوڻ ۽ انهن تي مکين جي لامارن وارا قصا اهڙي ته ڀلوڙ انداز ۾ ٻُڌائيندو آهي جو ماڻهو ڀائيندو ته هوند سڄي رات ويٺو سندس قصا ٻُڌجي. ها سچي حليم کي چيڙائڻ لاءِ جڏهن کيس قومي ۽ مزاحمتي شاعر جي لُپري رکي، ۽اسڪولي ٻارڙن جي اهل تي چڙي پوڻ ۽ هلڪي ڦلڪي تون ڇا تون ڇا تي وڏي اخباري خبر لڳڻ جو قصو ٻُڌائيندو آهي ته حليم، حليم ڪونهي رهندو.
کپرو جيمخاني جي افتتاحي تقريب ڀانيان ٿو ته 1990 ڌاري ٿي هئي، جنهن جي راڳ رنگ واري محفل پئي هلايم، تنهن ۾ شازيه خشڪ کان وٺي کوڙ سارا فنڪار هيا. دوستيءَ جي ناتي جمن کي اسٽيج تي سڏائڻ لاءِ وڏي تهميد ٻڌي، وڏي ساراه ڪندي اسٽيج تي سڏيو هيو مانس. ۽ جيسين ڪارڊ ليس مائيڪ جي بٽڻ کي بند ڪريان ئي ڪريان، جمن سانَ پاڏي جيان ڌوڪيندو اسٽيج تي چڙهيو، ماشاءُ الله سان مڙس جي هڪڙي صورت اڳيئي موچاري هئي، مٿان وري قميص به ڪلهي وٽان ڦاٽل هجيس، پنجابين جي چادر نما سنڌي چُني مٿي تي ٻَڌل ڏسي، مون کي کِل اچي وئي. چيم ”هيڏيءَ وڏيءَ محفل ۾اهڙا ڪپڙا پائي آيو آهين“. جمن حاضر جواب ۽ پڪي گفتي وارو مُڙس هُيو ئي هيو.۽ هُن کي ڪهڙي ڪل ته مون مائيڪ جو بٽڻ بند ئي ڪونه ڪيو آهي سو زور سان چيائين. ” آئون هتي ڳائڻ آيو آهيان، ڪنهن سان نڪاح ڪرڻ ڪونه آيو آهيان جو سُٺا ڪپڙا پهري اچان“. سندس زوردار آواز پوري هال ۾ گونجيو ته کِل ۽ تاڙين جي هوڪرن سان جملي وڏا ننڍا اُٿي بيهي رهيا.ڳچ دير تاڙيون وڄنديون رهيون هيون.
تنهن جمن دربدر جڏهن ”وٺي هر هر جنم وربو، مٺا مهراڻ ۾ ملبو“ لکيو ته واھ واھ ٿي وئي هيس. نه جمن ۽ نه ئي سندس ڪنهن دوست اهو سوچيو هيو ته سندس اهي سٽون ايڏيون مشهور ٿينديون ۽ جمن کي اهڙو ايوارڊ ڏيارينديون جهڙو اڄ تائين ڪنهن کي به ناهي مليو. جو نيلسن منڊيلا جيان 28 سال جيل گهاريندڙ ۽ ڏکڻ ايشيا جي سئو سال تاريخ جي اهم ڪردار جي ايم سيد وصيت ڪئي هئي ته سندس جنازي جي مٿان ڏنل ڪپڙي تي جمن دربدر جون اهي ئي سٽون لکيون وڃن. ڀانيان ٿو ته روحل واءِ جي هن مسڪين ماڻهوءَ لاءِ انهيءَ کان وڏو ٻيو ڪو به ايوارڊ ڪونه هوندو. جو ايندڙ هزارين سالن تائين تاريخ جا شاگرد پڙهندا ته هڪڙي 28 سال قيد ۾رهندڙ عظيم ماڻهوءَ جي جنازي جي ڪپڙي تي روحل واءِ جي هڪڙي مسڪين جمن دربدر جون سٽون لکيل هيون ته
”وٺي هر هر جنم وربو، مٺا مهراڻ ۾ ملبو“.
ان زماني ۾ کپري ۾ ڊاڪٽر جبار قائمخاني ۽ سيٺ سليمان به وڏا پئسي وارا هيا پر الائي ڇو سندن سوچ مقامي ماڻهن کان مختلف هوندي هئي. هميشھ هوا جي ابتي رخ سان هلندا هيا.ان ڪري مقامي ماڻهو به سندن عزت گهٽ ڪندا هيا. تڏهن کپرو جي حبيب بينڪ جو مينيجر محمد بخش ڪنڀر هوندوهيو، سيڪنڊ آفيسر آئون ۽ايگريڪلچر فيلڊ آفيسر قاسم ٻگھيو هوندو هيو، ٽئي هڪ ٻئي جا گھرا دوست هوندا هياسون، خاص ڪري قاسم ٻگهيو ۽ آئون ته تمام گهاٽا يار هوندا هياسون. هڪ ڀيري قاسم ٻگهئي ۽ ان وقت جي وزير خليفي عاقل جي پٽ انور هڱوري، جيڪو پوءِ ايم پي اي به ٿيو هيو پر ڪڏهن هڪ لفظ به اسيمبليءَ ۾ نه ڳالهايو هيائين. انهن جي وچ ۾ ڏندا ڪشي ٿي پئي هئي. معاملو وڌندو ڏسي، محمد بخش ڪنڀر ٻنهي ڌرين جو ٺاه ڪرايو هيو، ٺاه ٿيڻ بعد مون قاسم ٻگھئي کي خليفي انور جي حوالي سان هڪڙي واهيات قسم جي گار ڏني هئي.قاسم ڪجھ دير ته انهيءَ گار تي سوچيندو رهيو ۽ اوچتو سندس ٽيبل تي پيل وزني پيپر ويٽ کڻي پوري طاقت سان مونکي هنيائين، آئون ته پنهنجو مٿو بچائي ويس، پيپر ويٽ ديوار ۾ لڳڻ بعد اتان ٿڙي منهنجي پويان ويٺل ڪيشيئر اميدعليءَ کي مٿي ۾ لڳو هيو.جيڪو به ذري گهٽ بيهوش ٿيو هيو. قاسم جو اڇلايل پيپر ويٽ ايترو ته زورائتو هيو، جو جيڪر سڌو اچي لڳيم ها ته منهنجا ٽپڙ پورا هيا. پوءِ جڏهن قاسم هوش ۾ آيو هيو ته ٻڌايو هيائين، ته توواري گار تي مون تصور ۾ سوچيو، انور هڱوري تي سوچيم ته غيرت اچي ويم.۽ ڌڪ هڻي ڪڍيم.
اُن زماني ۾ سموري ملڪ جي بينڪ آفيسرن ايسوسيشنون ٺاهي رجسٽر ڪرايون هيون.ميرپورخاص زون جي اليڪشن جي تاريخ طيءِ ٿي ته منهنجي ڪامريڊي رَڳَ ڦڙڪي پئي. اُٿندي ئي چيئرمين جي عهدي لاءِ فارم ڀرايم.حيرت انگيز حد تائين سنڌي، مهاجر، پنجابي، چپقلش منهنجي فائدي ۾ وئي.اليڪشن جي ڏينهن مهاجر آفيسرن به مون کي ووٽ ڪندي مد مقابل چوڌري خالد مسعود کي هارائي ڇڏيو هيو.ايم ڪيو ايم جو موجودھ اڳواڻ ۽پير آفتاب حسين شاه جيلانيءَ کان قومي اسيمبليءَ جي سيٽ تي هارائيندڙ رئيس احمد خان، حبيب بينڪ ۾ اسان سان گڏ نوڪري ڪندو هيو، ساڻس تمام سٺي دوستي ۽ حجت به هوندي هئي، رئيس احمد خان اسان جي ايسوسيئيشن جو جنرل سيڪريٽري هيو. ان وڏي ڪوشش ڪري ميرپورخاص جيمخاني ۾ حبيب بينڪ جي تڏهوڪي سنڌ جي سربراھ ۽ پوءِ نواز دور ۾ مهراڻ بينڪ اسڪينڊل ۾ جيل ڪاٽيندڙ يونس حبيب جو آجياڻو رکرايو هيو. ايسوسيئيشن جي ٻين اڳواڻن سان گڏ اسٽيج تي آئون به ويٺو هيس. ۽ پنهنجي واري اچڻ تي سنڌيءَ ۾ تقرير به ڪئي هيم جنهن تي تمام وڏو داد مليو هيو. پروگرام بعد مانيءَ جي وقفي جي لاءِ جڏهن يونس حبيب سان گڏ اسٽيج تان لٿس پئي ته سامهون حاجي محمد حسن راڄڙ بيٺو هيو جنهن وٽ آئون هاري هيس. مون وڌي وڃي کيس پيرين پئي هٿ ملايو هيو. ۽ يونس حبيب سان سندس تعارف ڪرائيندي ٻڌايو هيو ته هن صاحب وٽ آئون هاري هوس. جيڪو هن يقين نه ايندڙ حساب سان ٻڌو هيو. اُتي ئي سيٺ عبدالعزيز، سيٺ نسيم عمر به مليا هيا، جن منهنجي بينڪ ۾ ضمانت ڏيڻ کان انڪار ڪيو هيو، ساڻڻ به وڏيءَ اڪير سان ملي کين پنهنجو تعارف ڪرائيندي ٻڌايم ته سائين آئون اهو آهيان جنهن جي توهان بينڪ ۾ ضمانت ڏيڻ کان انڪار ڪيو هيو.ٽيئي ارب پتي سيٺيا پوءِ به ڦڪائيءَ جي ڦڪي کل کلندا رهيا. حرام جي ڪو منهن ۾ گُھنج آين. تن ڏينهين شبير سيتائي حبيب بينڪ جو نئون نئون زونل چيف ٿيو هيو، ساڻس مينيجريءَ دوران ئي گھري واسطيداري هيم. سو هڪڙي ڏينهن حبيب بينڪ کپرو جي سرڪاري دوري تي آيو، منجهند جي مانيءَ تي ويٺاسون ته مون کي چيائين ته تون سيڪنڊ سيٽ تي ڪونه ٿو ٺهين، هل ته توکي ڪٿي مينيجر ڪريان. ايئن چوندي محمد بخش ڪنڀر کي مونکي رِليو ڪرڻ جو زباني حڪم ڏنائين. ان ئي شام جو کپرو مان روانگي به ٿي واپسيءَ ۾ شبير صاحب جي گاڏيءَ ۾ ساڻس گڏيو آيس. ٻئي ڏينهن ئي مونکي ڇور جي مينيجر جو آرڊر هٿ ۾ ڏيندي چيائين، منهنجون دعائون توسان گڏ آهن.ايئن هڪڙو ڏينهن به آرام نه ڪيم اتان ئي سڌو ڇور جي بس ڏي تاڻي اچي ڇور جا وڻ وسايم.