16
گڏوگڏ مونکي به بينڪنگ ڪائونسل طرفان آفيسر گريڊ 111 جي انٽرويولاءِ ليٽر پُهتو هيو. راڻي باغ حيدرآباد ۾ شاميانا لڳائي، لِکت جو امتحان ورتائون.اميدوارن جو تعداد هزارن ۾ هيو. اُتي جو اُتي ئي لکت جي امتحان جي ڪلاڪ ٻن اندر نتيجا لائوڊ اسپيڪر جي ذريعي ٻڌائڻ شروع ڪيائون. ڇنڊڻ جو رهاڪو امير بخش جوڻيجو، وزير اعظم جو ويجهو عزيز ۽ اهم سفارشي هُيو. پر لکت جي امتحان ۾فيل ٿي پيو هيو. آئون پاس ٿيوهيس. ته وڏي واڪ احتجاج ڪندي چوڻ لڳو هيو، سفارش مون ڪرائي هئي ۽ پاس تون ٿيو آهين. اها نالي جي ڀُل آهي.آئون هينئر جو هينئر ٿو وزيراعظم سان ڳالهايان ڏِسجانءِ ڪيئن ٿي رزلٽ تبديل ٿئي.ان ڏينهن واقعي به مون کي ڏاڍو ڊپ اچي ٿيو هيو، ته ڪٿي هي سفارشي وڏيرو مون غريب جي حق کي نه ماري وجهي. ڪُل ملائي پنجاھ کن اميدوار پاس ٿيا هياسون، جن کي ٻئي ڏينهن ئي زباني امتحان لاءِ گھرايو ويو هيو. ٻئي ڏينهن شهباز بلڊنگ ۾ بينڪنگ ڪائونسل وارن جي ٽيم سان گڏ ٻن سنڌي ڪمشنرن محمد هاشم ميمڻ (ڀانئيان ٿو)۽ نثاراحمد صديقيءَ زباني امتحان ورتا هيا. انتهائي اهم ۽ ڏکئي انٽرويوءَ ۾ گهٽ ۾ گهٽ اڌ ڪلاڪ تائين ماضيءَ جي گذاريل گهڙين سميت، علم ۽ ادب بابت اهم سوال ڪيا ويا هيا. بينڪنگ ڪائونسل وارا ڪامورا ته مکيل چکيل ۽ سوٽيڊ بوٽيڊ هيا، پر روينيو جي ٻنهي ڪامورن جڏهن مونکان ذاتي زندگيءَ بابت سوال ڪيا، اهڙن چُڀندڙ ذاتي سوالن تي منهنجي ڀرجي آيل نيڻن ڏانهن ڏسي، پاڻ به اکيون ڀرائي ويٺا هيا ته پڪ ٿيم ته هو به مون جيان غريب مسڪين خاندان جا فرد آهن ۽ ڪافي ڏکين ڏهاڙن کي ڪاٽي هتي پُهتا آهن. تڏهن ئي ته منهنجي دُک جي داستان تي اکڙيون افسرده اٿن.
اڄ سوڌو گهڻا ماڻهو سمجهندا آهن ۽ چوندا آهن ته مون کي ۽ خان محمد کي، وزير اعظم محمد خان جوڻيجي نوڪرين ۾ آندو هُيو. اُن لاءِ عرض ڪندو هلان ته جوڻيجو صاحب مرحوم نه ته مون کي سڃاڻيندو هُيو نه ئي ڪڏهن مون لاءِ ڪنهن چيس.خان محمد به خود هينئين جي زور تي وڃي ملندو هيس.بنان ڪنهن سفارش جي، اصل ۾ ائين هُيو ته ايم آر ڊي تحريڪ ۾ سنڌين جي پاڻ ارپڻ واري جذبي سول ۽ فوجي بيوروڪريسيءَ جون وايون بتال ڪري ڇڏيون هيون. ان بعد ئي فوجي ۽ سول بيوروڪريسيءَکي سنڌين جي احساسِ محروميءَ جواحساس ٿيو هُيو.خود مرحوم محمد خان جوڻيجو به هزارين سنڌين جي ڏنل عظيم قربانين جي سِلي ۾ ئي ته وزير اعظم ٿيو هيو ۽ ضياءَالحق ۽ ان جي ساٿين جي نئين پاليسي هُئي ته وفاقي کاتن ۾ سنڌين کي ڪجھ ڪوٽا ڏياري کين ٿڌو ڪجي. ان ڪري ئي 85-84 ۾ فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن جي امتحان مان رهجي ويل سنڌين کي سڏائي نوڪريون ڏنيون ويون. بينڪنگ ڪائونسل پاران پڻ راڻي باغ ۾ شاميانا لڳائي انٽرويو ڪرڻ، اُتي جو اُتي لائوڊ تي نتيجا ڏيڻ، او جي ڊي سي ايل جو تاريخ گذرڻ بعد انٽرويو وٺڻ، سڀ اُن سلسلي جون ڪڙيون هُيون. ڪافي سنڌي استادن ۽ يونيورسٽين جي پروفيسرن کي ڊي ايم جي ۽سيڪريٽريٽ گروپ ۾ سڌو سنئون کڻڻ به ان سلسلي جي ڪڙي هيو.جيتوڻيڪ آمر ضياءَ، پير پاڳاري جي چوڻ تي مرحوم جوڻيجي جهڙي ڪوڙي گوري کاڌي هئي، پر ظاهري طور شريف ڏسڻ ۾ ايندڙ مرحوم جوڻيجو ضياءَ جي نڙيءَ ۾ مڇيءَ جي ڪنڊي جيان اٽڪي پيو هيو، سو هڪڙو الڳ داستان آهي.اهو به مڃيان ٿو ته مرحوم جوڻيجي جهڙي شرافت ڪنهن سياستدان وٽ ڪونه هُئي.پراهو به چوندس ته نوڪرين جي معاملي ۾ وٽس ايتري سخا به ڪونه هُئي.کائنس اڳ شهيد ذوالفقار علي ڀُٽي، غلام مصطفي جتوئيءَ، ممتاز ڀُٽي۽ کائنس پوءِ غوث علي شاهه، مظفر حسين شاهه ۽ ڄام صادق عليءَ پنهنجي علائقي جي پڙهيل لکيل نوجوانن جون انتظامي پوسٽن تي سِڌيون ڀرتيون ڪيون هيون. ۽ جڏهن وقت گذريو، ته تڪليفن جي دور ۾ اُهي ڪامورا کين ڪم به آيا.پر مرحوم جوڻيجي ائين ڪونه ڪيو هيو. نه ڄاڻ ڇو؟ شايد هن پنهنجا اصول ٽوڙڻ ڪونه پئي چاهيا يا هو مورهيان ئي ان معاملي ۾ ڪنجوس هيو، سو رب ٿو ڄاڻي!. اِن تي زور اُن ڪري به ڏئي چوان ٿو ته آفيسر ٿيڻ بعد جڏهن هيڊ آفيسن ۾ اسان جون فائيلون ڏٺيوسين ته مرحوم جوڻيجي اسان جي درخواستن تي نوٽ لڳايا هُيا ته، جيڪڏهن درخواست گذار ميرٽ تي پورو لهي ته کيس نوڪري ڏني وڃي. اهڙي نوٽ کي سفارشي ٻوليءَ ۾ سفارش نٿو چئي سگهجي.
ٻيو ته اُنهيءَ سال مون کي ٽي نوڪريون مِليون هيون، شماريات، پي ٽي ويءَ ۽ بينڪ ۾، پبلڪ سروس ڪميشن مان ڊپٽي سپرٽنڊنٽ جيل جو لکت وارو امتحان پاس ڪيو هيم ۽ساڳيءَ ڪميشن مان سنڌي ليڪچرار جوبه. خان محمد کي ٻه نوڪريون مليون هيون، او جي دي سي ايل ۽ تعليم کاتي ۾ ايڇ ايس ٽي. اڳ ۾ به ذڪر ڪيو اٿم ته وزير اعظم جو ويجهو عزيز اهڙي ئي نوٽ سبب لکت جي امتحان ۾ فيل ٿي گهر هليو ويو. خدا جي خلق چوندي آهي ته خان محمد مَهر کي به محمد خان نوڪري ڏياري هُئي پر آئون سمجهان ٿو ائين ڪونهي.منهنجي ڄاڻ مطابق هُو خليفي عاقل جي بلدياتي وزير هُجڻ واري عرصي ۾ ڪراچي ميونسپل ۾ لڳو هُيو. پوءِ پنهنجي مُڙسي ۽ ذهانت سان اڳتي وڌندو ويو هيو. ان ۾ هن کي ڪنهن به سفارش جي ضرورت ڪونه هئي.مرحوم جوڻيجي پنهنجي ويجهي دوست ساجن راڄڙ جي ايم اي پاس پُٽ محمدخان راڄڙ کي به نئين روشني پراجيڪٽ ۾ هلڪي ڦلڪي نوڪري ڏياري هئي، جيڪا هن جي دور ختم ٿيڻ سان هلي وئي، ٻئي ويجهي دوست حاجي صابو پهوڙ جي ڀائيٽي قاسم پهوڙ کي ايئر پورٽ سيڪورٽي فورس ۾ صوبيداري ڏياريائين، جيڪا هو ڇڏي ڀڄي آيو هيو.
ڊسمبر 1985 جي آخر ڌاري حبيب بينڪ ۾ آفيسر گريڊ III جو آرڊر کوڙ ڏينهن جي دير سان ٽپال ۾ رُلندو اچي مليو هيو. انهيءَ ڏينهن ڏاڍو خوشِ خوشِ گهر آيو هيس. جيجل امڙ کي اچي اهو آرڊر ڏيکاريوهيم، ان مهل امڙ مسڪرائيندي چيو هيو ته، ”پُٽ اڃان نٿو مڃين ته ماءُ جي دُعا ڇا ڇا ٿي ڪري“!!!؟ انهيءَ مهل خوشيءَ جا لڙيل لڙڪ قميص جي ٻانهن سان اُگهندي، ڊوڙي وڃي امڙ جا پير ڇُھيا هيم. موٽ ۾ امڙ کوڙ ساريون دعائون ڏنيون هيون ته ٻچڙا رب ڪندو، سدائين اڳئين کان اڳرو هوندين. ٻچن مان شهر ٿيندئي. ڪڏهن ڪوسو واءُ ڪونه لڳندئي. ڀانئيان ٿو ته اها گهڙي رب جي سرڪار وٽ غريبن جي دعائن جي اگھامڻ جي گهڙي هئي، ۽ ان ڏينهن جيجل امڙ جي اها ڪوسي واءُ نه لڳڻ واري دعا اگھامي وئي هئي، جنهن جو مٺو ثمر اڄ ڏينهن تائين پيو کاوان.
اُن زماني ۾ بينڪ جي نوڪريءَ حاصل ڪرڻ بعد بينڪ ۾ دخلڪاريءَ لاءِ ٻن قسمن جون ضمانتون ڏيڻيون پونديون هيون، پهرين هوندي هئي پنجاھ هزار روپين جي ذاتي ضمانت، جيڪا نئين ملازم جي لاءِ بينڪ ۾ اڪائونٽ هلائيندڙ ڪوبه ماڻهو لکت ۾ بينڪ جي تجويز ڪيل هڪڙي دستاويزي فارم ذريعي ڏئي سگهندو هيو.۽ ٻي هوندي هئي ٻه هزار پنج سئو روپيه روڪ رقم جي ضمانت، جيڪا نئون ملازم روڪ جي صورت ۾بينڪ ۾ جمع ڪرائي، انهيءَ جي رسيد پاڻ وٽ رکندو هيو. روڪڙي ضمانت جو مرحلو ٻئي درجي جو هيو، جنهن ۾ اڃان ڪجھ دير به هئي. پهرين پريشاني اها اچي ٿي هيم ته وڏي ۽ پنجاھ هزار واري دستاويزي ضمانت ڪير ڏيندو؟ ڇو جو تنهن زماني ۾ ڪنهن جا بينڪ ۾ پنجاھ هزار هجڻ تمام وڏي ڳالھ هئي ۽ ٻيو ته ڪو به اهڙو واسطيدار سنگتي ساٿي توڙي مِٽ مائٽ سُکيو ڪونه سُجهندو هيم، جنهن جو بينڪ ۾ اهڙو اڪائونٽ هلندڙ هجي، جنهن ۾ ڇھ ماهي مجموعي رقم ۽ حاضر رقم ٻئي گهٽ ۾ گهٽ پنجاھ هزار يا انهن کان به مٿي هجن.
سوچيندي سوچيندي اوچتو يادگيرو آيم ته ماما رمضان، ڊينگاڻ ڀرڳڙيءَ ۾ ٽيهارو ورهين کان ڊِنگ ڊِنگ وڏيرن جون ڪمداريون ڪندو وتي، ڇو نه کيس وڃي چوان ته سندس مُجيرين کان اهڙي ضمانت وٺي ڏئي. يادگيرو ايندي ئي مُٺيون ڀيڙي ڀڳس ڊينگاڻ واريءَ لاريءَ ڏي، جيڪا تنهن زماني ۾ ميرپورخاص جي قائم ٽاڪيز سينيما وٽان ماڻهن ۽ مال سان سٿجي جهلوريءَ واري رستي سان هوريان هوريان لُڏندي لَمندي ڊينگاڻ ويندي هئي. لاريءَ مان لهي ڊينگاڻ کان رئيس عبدالقادر ڀرڳڙيءَ جي ديھ ميما واريءَ ٻنيءَ جي ميل ڏيڍ پنڌ کي وکون ئي چار ڪيم. رات ماما وٽ رهي صبح جو کيس گڏ وٺيون آيس ته جيئن شهر ۾ موجود سندس نوَن توڙي پراڻن مُجيرين کان ڪائي ضمانت ڏياري سگهي، جنهن جي رات ماما پڪ به ڏني هئي ته هو کيس انڪار ڪونه ڪندا ۽ ضمانت ڏيندا.
پهرئين پهرئين سيٺ عبدالعزيز نواب خان وٽ اناج منڊيءَ ميرپورخاص جي سندس ڪاروباري آفيس ۾آياسين، جنهن وٽ رئيس عبدالقادر ڀرڳڙيءَ جي زمين مقاطعي ۾ هئي جنهن تي ماما ڪمدار هيو. جڏهن نوڪرن ٻڌايو ته سيٺ صاحب موجود آهي ته مون ۾ جهڙوڪر ساھ پئجي ويو هيو. ماما، ساڻس ڳالهائڻ لاءِ سندس ڪمري ۾ اندر ويو هليو، آئون ٻاهرينءَ ڪرسيءَ تي ويهي پِير سوريندو رهيس، ڳچ دير کان پوءِ ماما ٻاهر نڪري ٻڌايو ته سيٺ عبدلعزيز چوي ٿو ته اسان جواول ته ڪنهن بينڪ ۾ کاتو ناهي ۽ جيڪر هوندو به ته انهيءَ ۾ پنجاھ هزار جيتري رقم ڪونه هوندي. ماما جي ڳالھ ٻُڌندي ٺَپ ئي ٺري ويم. حيرت ۽ عجب مان ماما جي مُنهن ۾ نهاريندي سوچيندو رهيس.
ته هڪڙو ماڻهو ميرپورخاص جي نواب ڪاٽن فيڪٽريءَ جو مالڪ آهي جنهن ۾ڪروڙن جي ڦٽين، تيل ۽ ڪڪڙن جو ڪاروبار ٿئي ٿو، ڪراچيءَ ۾ پراڻن بحري جهازن کي خريدي ٽوڙي انهن پرزن کي اسڪريپ جو ڪاروبار اٿس ۽ هزارين ايڪڙ زمين جو مالڪ به آهي ته مقاطعيدار به. پر چوي ٿو ته بينڪ ۾ ايترا پئسا ئي ڪونه اٿم جو ڪنهن جي ضمانت ڏئي سگھجي!!
منهنجي ٻوٿ تي ٻارهن وڄندي ڏسي، ماما پنهنجي ٻئي واسطيدار ۽ ميرپورخاص جي وڏي واپاريءَ غلام حسين شيخ وٽ وٺي ويو، جنهن وٽ به ڪمداري ڪئي هيائين. جتان به بقول ماما جي بينڪ ۾کاتي ئي نه هُجڻ جو جواب مليو هيو، وري وڍيو هيوسين پنڌ کي سيٺ نسيم عُمر چنيوٽي ڏي، جنهنجي ڪارخاني ۾ ٿورڙيون ڦٽيون ڏيندا هياسون، ان کان به ساڳيوجواب مليو. ماما هڪڙي ڏينهن جي چئن پنجن ڪلاڪن ۾ٻن ٽن جاين تان روڪڙا جواب ٻُڌرائي، بي اونو ٿي، وڍيو پنڌ کي ڊينگاڻ ڏي ۽ ويندي ويندي چوندو ويو، ابا اميرا ! ڌوڙ وجھ نوڪريءَ کي، تون ماٺڙي ڪري وڃي هر ڪاھ ۽ پنهنجي مائٽاڻي چار ٻارا ٻنيءَ کي سنڀال. ٻيو ته بينڪ جي نوڪريءَ ۾ ڊينگاڻ جي آس پاس جي هڪڙي وڏيري جو پُٽ ته اهڙو ڦاٿو هيو جو ڪي سال جيل ڪٽيائين هاڻ به پڻس سموري ٻني وِڪڻي، سندس ٽوٽ ڀري آ پر پوءِ به جان ڪونه ٿي ڇُٽيس. ماما جي اهڙي اونڌي صلاح ڏاڍي ڏکي لڳي هيم.روئڻهارڪو ٿي چيو هيم نه ماما نه آئون ڪهڙيءَ به حالت ۾ نوڪري ڪندس.
پوءِ ته هڪڙي، ٻي ۽ ٽين رات پريشانين ۾۽ نيون نيون اٽڪلون رٿيندي گذرندي هئي، اصل ننڊون حرام هُجنم. اهڙو سُکيو جيڪو ضمانت ڏئي تنهن کي ڳوليندي، ست ڏينهن گذري ويا، نيٺ الهبچائي مرحوم، نجب الدين لاشاريءَ کي وڏين منٿن سان ضمانت ڏيڻ لاءِ راضي ڪيو هيو.جيڪو تن ڏينهن ۾ هلڪي ڦلڪي ٺيڪيداري ڪندو وتندو هيو.الهبچائي جي گھڻي زور ڀرڻ تي، پروپوزل واري فارم تي صحيح ڪيائين، سندس اڪائونٽ مسلم ڪمرشل بينڪ لميٽيڊ سرسيد روڊ برانچ ۾ هيو. اتي جي مينيجر کان نجب الدين مرحوم جي صحيح ويريفاءِ ڪرائي، کڻي حيدرآباد ڀڳُس، ۽ اهو ڪاغذ حبيب بينڪ وارن کي ڏيکاريم ته قبول ڪيائون، گڏوگڏ اصلي دستاويز ڏيندي چيائون، ته هاڻي هيءُ اصلي دستاويز صحيح ڪرائي اچ. ان وچ هڪڙي رات گذري وئي هئي.
وري الائي ڪهڙو ڦرڪو ڦِريو جو مرحوم نجب الدين لاشاري، الله جنت نصيب ڪريس، ڦيرو کاڌو. ڏٺائين هي غريب جو ٻار، صبحاڻ بينڪ ۾ ڪا هيرا ڦيري ڪري وجھي ته آئون ٽَنگِبُس. ان ڪري صحيح نه ڪرڻ گهرجيم، ۽ هو الهبچائي کي سنگت ۾ سڌو سنئون جواب ڪونه ٿي ڏئي سگهيو، ان ڪري گم ٿي ويو. سندس ڳولائون ۽ پڇائون ڪندي، سڄو ڊسمبر گذاري ويس. هڪڙي رات مرحيات نجب الدين جو ڪراچيءَ ۾ ڏس مِليو، سج لٿي ويل بس ۾ سوار ٿي ڪراچيءَ ويس ۽ سندس ڀائيٽيو ابوالحسن به گڏ هليو هيو، سڄي رات ڳولائون ڪندي به مڙس هٿ نه آيو، تڏهن گلشن اقبال ۾ مرحوم الهبچائي کي ڳولي هٿ ڪيم. جنهن وڏي وٺ وٺان بعد اصغر جروار جي مدد سان فجر ڌاري نجب الدين ڳولي هٿ ڪري ڏنو. پوءِ اصغر جروار، ميان پير محمد، الهبچائي ۽ مرحوم غلام حسين ڪيرئي ڳچ دير جي منٿن بعد کيس راضي ڪيو هيو. تڏهن وڃي ڪاغذن تي صحيح ڪئي هيائين. دير سان يا سوير صحيح ڪرڻ کان هٽي ڪري به مرحوم نجب الدين جو اهو ٿورو لاهڻ جو ئي ناهي، پر جيڪر سموري ڄمار ڳائجي ته به گهٽ آهي.
اڄ به اهو يقين سان چوان ٿو ته مرحيات نجب الدين منهنجي ضمانت نه ڏئي ها ته منهنجي زندگيءَ ۾ هيءَ تبديلي ڪونه اچي سگهي ها. تنهن زماني جو مارڪسي لينني ڪامريڊ ۽ هاڻوڪو تبليغي مولوي ميان پير محمد، مرحوم غلام حسين ڪيريو، پي آئي اي جو اصغر جروار ۽ مامو الهبچايو کيس ريهي ريبي، ياريءَ دوستيءَ جا واسطا ڏئي، ميڙون منٿون ڪري آمادھ نه ڪن ها ته اڄ به پرائمري ماستري ڪندي، ڪنهن وڏيري جو مُنشيپو به ڪندو هجان ها. يا ته مورڳهين ٻارن جي ولر جي پاندي پوري ڪندي ڪندي مري کپي چُڪو هجان ها.
اها 07 جنوري 1986 جي باک ڦٽڻ جي ويل هئي، ڪراچيءَ ۾ مرحيات نجب الدين جنهن فليٽ ۾رهيل هيو، سو الڪرم اسڪوائر ۾ ميان پير محمد جي ملڪيت هيو. ۽ اتان ئي حيدرآباد جون بسون ملنديون هيون، بسن جي انهيءَ اڻ اعلانيل اڏي آڏو ريڙهي تي ٺهيل هٿرادو هوٽل تان بيٺي بيٺي چانھ جو ڪوپ پي، حيدرآباد جي بس ۾ وڃي ويٺس، وڌيل ڏاڙهي، ميرڙن ڪپڙن، اڻڀن وارن ۽ ڦاٽل چتيون لڳل چمپلن سان صبح جو نوين وڳين کان اڳ، حبيب بينڪ سرڪل آفيس حيدرآباد پهتو هيس، جتي ڊيوٽيءَ تي پهچندڙ هرهڪ آفيسر منهنجي اجڙيل حالت ڏي گهري نظر سان ڏسندو، ڪوئي قرض وٺڻ وارو، تتڙينگ ننڍو آبادگار سمجهي پنهنجي ڪرسين تي ويهڻ لاءِ هليو پئي ويو. تن ڏينهين بينڪ جي سرڪل آفيس جو اسٽاف آفيسر اختر حسين هوندو هيو، جيڪو پوءِ وائيس پريزيڊنٽ به ٿيو هيو. انهيءَ موصوف کي جڏهن پنهنجو ڪم ٻڌايم ته مٿي کان وٺي پيرن تائين منهنجي حال کي طنزيه انداز ۾ هڪ، ٻه ڀيرا ڏسي، مون کي سرڪل چيف وٽ وٺي ويو، جنهن به منهنجي حالت تي اڇاتري نظر وجهندي، مونکان صرف اهو پڇيو ته ڪٿي جو آهين؟ ۽ مير پور خاص جو ٻڌائڻ شرط ميرپورخاص زون جو ليٽر ڏيڻ جو حڪم ڏنائين، ايئن پنهنجي قسمت بدلائڻ وارو اهو لفافو لوڏيندو لوڪل بسن ۾ ڌڪ کائيندو اچي حبيب بينڪ جي ميرپورخاص زونل آفيس پهتس.جتي به منهنجي حالت تي سڀ آفيسر هوريان هوريان سرٻاٽن ۾ عجيب وغريب تبصرا ڪندا رهيا. اسٽاف آفيسر هڪڙو مهاجر خوجا هيو، نالو وسريم ٿو. موصوف انتهائي ڏنگو ماڻهو هيو، الائي ڪيترا ڪلاڪ زونل چيف سان ملائڻ لاءِ انتظار ڪرائيندو رهيو، اتاولو ٿي هڪ ٻه ڀيرا صاحب سان ملائڻ جي گذارش ڪرڻ تي ڇڙٻون به سَٺم. نيٺ گھڻي انتظار بعد زونل چيف اقبال احمد خان سان ملاقات ڪرايائين. جنهن صاحب حبيب بينڪ جي غريب آباد برانچ ۾ ٽريني آفيسر جي حيثيت ۾ جوائن ڪرڻ جو حڪم لکت ۾ڏنو. ان وقت ڏاڍو خوش هُجان. جيجل امڙ جي دعائن وارا سمورا لفظ پَل پَل پيا ياد اچن. هاڻي بينڪ مان موڪل جي وقت جو انتظار هُجيم، ته ڪڏهن گَهر پُهچي امڙ جا پير ڇُهان. تان جو موڪل به ٿي، بسن ۾ ڌڪ کائيندو، شام جو ڳوٺ پُهتس.۽ امڙ جا پير ڇهيم، وري وري دعائون ورتم.
اوڙي پاڙي مان مُبارڪون مليون.هرڪو پاسي ۾ ويهي هوريان هوريان پُڇي پيو، ته بينڪ ڪهڙي آهي؟ ، ڪيئن آهي؟ ، بينڪ ڇا هوندي آهي؟ اسان جي ڳوٺ جي ماڻهن جي غربت جا حال اهي هُجن، جو اڪثر ڳوٺ وارن بينڪ ڪونه ڏٺي هئي. ايتريقدر جو منهنجي مرحومه ماسيءَ حيرت مان پڇيو، ابا، بينڪ ڪهڙي آهي۽ ڪيئن آهي؟ ؟ وراڻيومانس، ماسي تون ڇا ٿي سمجهين ته ڪهڙي هوندي؟ ؟ چوڻ لڳي هئي اڙي ابا، آئون ڀانيان ٿي ته پئسن جي ڪا ڀريل ڪوٺي هوندي ۽ تون اُن تي لٺ کڻي پهرو ڏيندو هوندين!!.ڪو وڏڙو وري چوي، ابا خيال ڪجانءِ، متان پرايو ڪو روپيو، پئسو اڳتي پوئتي ٿي وڃئي ته ڪاٺ ۾ نه پئون. ماما به ٻن ٽن ڏينهن بعد ڳوٺ آيو هيو، تنهن ته ويتر هيانءُ ئي ڪڍي وڌوهيو. چئي ڊينگاڻ ڏي هڪڙو ٻه وڏيرن جا ٻار بينڪ جي نوڪرين ۾ ويا هيا، اتي ڪا چوري ڪيائون يا ٺڳي، همراھ جهلجي جيل ۾ پيا آهن، مائٽن سموريون زمينون وڪڻي بينڪ کي پئسا ڀري ڏنا آهن ته به جان ڪونه ٿي ڇُٽين. ٻيلي تون ڀلائي ڪجانءِ اسان غريبن ۾ ڪا به دٻ جهلڻ ڪانهي.
منهنجي بينڪ ۾ وڃڻ جي شروعاتي زماني ۾ ڳوٺان ڪوئي ماڻهو پنهنجي ڪم ڪار سان شهر ايندو هيو، ته بينڪ جي اڳيان وائڙن جيان ٻه ٽي ڦيرا ڏيندو هيو.گيٽ تي بيٺل بندوق واري جي ڀَئوَ کان اندر اچڻ جي همت ڪونه ساريندوهيو.دروازي يا دريءَ مان مٿن نظر پوندي هيم، ته ڊوڙ پائي کين اندر وٺي ويهاريندو هيس.اسٽاف وارن کي ٻُڌائيند و هيس ته هيءُ منهنجو عزيز آهي.سندن پراڻن ميرن ڪپڙن، وڌيل ڏاڙهين ۽ اڻڀن وارن ڏي ڏسي اسٽاف جا عملدار خاص ڪري صابر مهاجر کلندا هُيا ۽ ٺٺولين جي انداز ۾ ساڻن ملندا هُيا. اهوسڀُ ڪجهه سمجهندي به کين ڪجهه ڪونه چوندو هُيس. رڳو دل ئي دل ۾ چوندو هيس ته ويکي جا مولا دي رنگ.
اُن سال ئي حبيب بينڪ آفيسرس انسٽيٽيوٽ مان بينڪ آفيسر جي ٽريننگ لاءِ ڪراچيءَ موڪليو ويس. تڏهن به لالو کيت ۾، سنڌي هوٽل جي سامهون، انفرميشن کاتي جي ڪلارڪ الاهي بخش ساهوال جي هڪڙي ڪمري واريءَ کُڏيءَ ۾، مرحيات الهبچائي بندوبست ڪري ڏنو هيو. جتي مڇرن جي شديد مارا ماريءَ کان بخارن ۾ وٺجي ويو هيس جتان پوءِ مازيه اسڪوائر ۾ اسٽيٽ بينڪ جو حاجي خان جروار، پي ٽي وي جو حفيظ ميرجت، ۽ حبيب بينڪ جو اعجاز ميمڻ گڏ رهندا هياسين. حفيظ ميرجت جا ٻڌا ٽهڪ ۽ تڪيه ڪلام آنٽي، اڄ تائين ڪونه وسريا اٿم. ڪجھ وقت بعد اصغر جروار جي فيملي ڳوٺ رهڻ لڳي ته گِھلي، يوسف پلازا وٺي آيو. نيٺ آخر ۾ حبيب بينڪ جي ڪجھ دوستن گڏجي يوسف پلازا ۾ C-71 فليٽ مسواڙ تي ورتو.جتي خيرپور ميرس جو انور ميتلو، ميرپور خاص جا حميد ملڪ ۽ رضا مهاجر گڏ رهندا هيا. ٽريننگ انسٽيٽيوٽ، بينڪ جي اينڪسي بلڊنگ ۾ نيو چاليءَ ۾ هُوندو هيو. جڏهن پهرئين ڏينهن ٽريننگ تي ويو هيس ته بس مان لهڻ ۽ چڙهڻ وارين جاين جون نشانيون ياد ڪري ڇڏيون هيم.شروعات ۾ احتياط سان اچڻ وڃڻ لڳو هيس ته ڪٿي هيڏي وڏي شهر ۾ ڀُلجي نه وڃان.ڀلجڻ واري ڳالھ تان ياد آيم ته جڏهن ڪراچيءَ پهريون ڀيرو مرحوم الهبچائي سان گڏ پي ٽي وي جو انٽرويو ڏيڻ ويو هيس، ته تين هٽي پل وٽ بس بيٺي هئي، منهنجي اڳيان مرحوم الهبچايو هجي، سو جيستائين لهي ئي لهي، سگنل کلي ويو هيو، بس اوچتو رواني ٿي مون ڏٺو ته واقفڪار همراھ لهي ويو هاڻ رُلي ويندس. سو ڊپ مان هلندي بس مان کڻي ٽُپ ڏنو هيم، ذري تي ٽنگون ڀڃايون هيم.گھڻو پوءِ ۽ نيٺ آهستي آهستي شهر جو واقف ٿيڻ لڳو هيس.۽ پوءِ گهڻن جو سونهون ٿي کين ڪمين ڪارئين ڪراچيءَ ڏي پيو وٺي ويندو هيس.
مهينو کن ميرپورخاص ۾ نوڪري ڪئي هيم، پر پگهار ڪونه مليو هيو، هتي اچي بينڪ پهرين ٻن مهينن جو گڏيل پگهار، هر ماه 1701 روپيه جي حساب سان ڪراچيءَ مان مليو ته ڏاڍو خوش ٿيس. پهريون ڀيرو پنهنجي ايڏي وڏي ڪمائي ڏِسي اکين ۾ لُڙڪ اچي ويا هيم. تن ڏينهين بس ۾ صدر مان گذرندي، ريڊي ميڊ ڪپڙن جي دُڪانن تي خوبصورت زنانا ڪپڙا ڏسي، دِل چوندي هُئي، ته خدا ڪندو جام پئسا ٿيندا، امڙ ۽ گهر واريءَ لاءِ اهڙا ٺهيل وڳا وٺندس.پگهار ملندي ئي امڙ گهر واري، ڌيئرن ۽ خادم لاءِ خوبصورت ريڊي ميڊ جا وڳا وٺي ڳوٺ پهُتو هيس.ٻار خوشيءَ ۾ نه پيا ماپن.امڙ ۽ ماسات ِ ڪَپڙن کي اُٿلايو پُٿلايو، هڪ ٻئي ڏِسيو پيون مُسڪرائين.۽مون کي چون پاڻ ٻروچ ماڻهو، پنهنجو ويس، هُلواڻ جو گهگهو ۽ گربيءَ جي سُٿڻ، هي ڇا آندو اٿئي چريا؟ اِنهيءَ سان ته برادريءَ وارا پاڻ کي راڄ ڪاڄ مان ئي ڪڍي ڇڏيندا.وڏي بحث بعد به امڙ اهڙي ويس پَهرِڻ تي راضي نه ٿي هئي، ٻئي جوڙا ماساتِ کنيا هيا.اُنهيءَ فيشن ۽ تبديليءَ تي اوڙي پاڙي راڄ برادريءَ جيڪي طعنا، تنڪا ۽ مِهڻا ڏِنا هيا سي ڪيترا سال ڪنن ۾ آڱريون وجهي ٻُڌا هيم.
اسين اڃان ٽريننگ لاءِ ڪراچيءَ ۾ ئي هُجون جو مهاجرن ۽ پٺاڻن ۾ ٻاڪُر ڪٽو پيو هيو، ٿيندي ٿيندي اورنگي جي پهاڙين تان پٺاڻن حملا ڪري، ڳپل مهاجر ماريا هيا، ته سموري شهر ۾ ٻائيتال ٻري پيو هيو.پٺاڻن جي ڀريل دُڪانن کي لُٽي، سامان وچ روڊ تي رَکي، باهيون ڏيئي هٿ پير ٻڌل پٺاڻن کي ٻرندڙ باهه ۾ جيئرو پئي جلايائون، جيئري انسان جي ماس جلڻ جي بوءِ اسان کي يوسف پلازه جي فليٽن ۾ ويهڻ ئي نه پئي ڏئي. ان وقت جي سرڪار سموري شهر ۾ ڪرفيوءَ جو اعلان ڪيو ته اجرڪون ۽ سنڌي ٽوپيون پَهري، يوسف پلازا کان ڪينٽ اسٽيشن تائين پيادا زور زور سان هڪ ٻئي سان سنڌيءَ ۾ ڳالهائيندا پُهتاهياسين.چڱو ٿيو جو ميرپورخاص جا ٻئي مهاجر آفيسر حميد ملڪ ۽ رضا، سنڌي ڳالهائي ويندا هُيا. نه ته خير سان ڪونه پهچون ها.ڪرفيو ۽ جهڳڙن جي اها راند سڄو سال وقفن وقفن سان جاري رهي هئي.ڪڏهن ڪڏهن ڪرفيوءَ ۾ ته ٻه ٻه ڏينهن فليٽ ۾ واڙِيا ويٺا هوندا هُياسين. ڪنهن ڪلاڪ اڌ جي وقفي ۾ کاڌي پيتي جو سامان وٺي ايندا هياسين. ڪڏهن وري ڳوڙها آڻيندڙ اکين ۽ نڪ مان پاڻي ڪڍندي هئي سو ته ٿيو خير پر جيڪي ڇِڪون اينديون هيون انهن سان گڏ وائي بادي به نڪري ويندي هئي. تڏهن دل ئي دل ۾ مهاجرن تي گارين جا ڌوڙيا لائي ڏيندا هياسين.شروع جي مهينن ۾ پريڪٽيڪل ٽريننگ لاءِ لالو کيت برانچ ۾ وڃڻ لڳو هيس. لالو کيت، هاڻي لالوءَ جو نه پر لياقت علي خان جي لياقت آباد هوندو هُيو.سنڌي ڳالهائڻ ۽ سمجهڻ وارو ڪوبه نه ملندو هُيو.سنڌي فلمن ۽ ٽيليويزن جي مشهور اداڪاره شهزاديءَ جو گهر به اُنهيءَ علائقي ۾ هوندو هُيو ۽ اڪائونٽ اُنهيءَ بينڪ ۾هيو. هوءَ پنهنجي نالي جي اڳيان ڊاڪٽر لِکَندي هُئي. منهنجي هوندي جڏهن پهريون ڀيرو بينڪ ۾ آئي هئي ته سوچيم هيءُ چهرو ڏٺل پيو لڳي.ڪافي سوچ ويچار بعد به ڪونه سُجهيو هيم، رڪارڊ مان پتو پيوهيو، پوءِ وڌي وڃي تعارف ڪرايم، هوءَ بينڪ ۾ سنڌي ڳالهائڻ وارو ڏسي ڏاڍي خوش ٿي هئي. مون کي ايئن محسوس ٿيو ڄڻ هوءَ ڪنهن اهڙي ديس ۾ هجي جتي پنهنجي ٻولي ڳالهائڻ وارو ڏسي ماڻهو حد کان وڌيڪ خوش ٿئي. پوءِجڏهن به بينڪ ۾ايندي هئي ته منهنجي ٽيبل تي ايندي هئي، ساڻس وڏيون ڪچهريون ۽ کِل ڀوڳ ٿيندا هيا. جيتوڻيڪ هوءَ اُن وقت وهيءَ کان چڙهيل هُئي پوءِ به سندس اکيون ۽ سندسُ حسن تجلاپيو ڏيندو هُيو.ڪڏهن ڪڏهن ته ڀوڳن ڀوڳن ۾ مونکي چوندي هئي، ڇورا تنهنجا ڳل ته ڇورين جهڙا آهن هيترا سال هُئين ڪٿي ماريا؟ ۽ آئون نياڻين جيان شرمائي، هيٺ ڪنڌُ ڪندو هيس ته مُسڪرائي هلي ويندي هُئي. ٿوري وقت بعد يوسف پلازا ويجهو، النور سوسائٽي برانچ وڃڻ شروع ڪيم، ماساتِ جهڙن مهانڊن واري انچوليءَ جي رهاڪو شيعا فرقي جي شاهانه ساڻ هوندي هُيم.نه ڪو رشتو نه ڪو ناتو، بس ۾ ساڳيءَ سيٽ تي گَڏُ، انسٽيٽيوٽ ۾ پاسي وارين ڪُرسين تي گَڏُ، نه هُن جي مَنَ ۾ ميرُ نه منهنجي من ۾ دغا.النور ۾ وڃون ته پنهنجي مانيءَ سان گڏ مون لاءِ به ٻه مانيون ٻڌيو اچي.النور جي سيڪنڊ آفيسر پنجابي سيٽلر آفتاب مون کي سنڌيءَ ۾ ٽوڪڻ شروع ڪيو.ٿيندي ٿيندي آئون به آفتاب سان چرچن ۾ شامل ٿيو وڃان.ڪڏهن ته وات مان گُٿا اکر به نڪريو وڃن. اسان ڀانئيون ته مائيءَ کي ڪهڙي خبر ته سنڌيءَ ۾ ڇا پيا چئون؟ سال کن بعد منهنجي الوداعي دعوت ۾ جڏهن بِلُ ڦوڙيءَ کان وڌيڪ آيو، ته آفتاب جي نراڙ تي پگهر جا ڦُڙا ڏِسي پڇيم ڇا ٿيو اٿئي هڪڙا پگھر لهن ٻيا چڙهنئي پيا؟
۽ تڏهن انهيءَ مائيءَ صاحبه کان به رهيو ڪونه ٿيو هيو ۽ ٺيٺ سنڌيءَ ۾ چيوهيائين، ڀائوڪهڙو کنڊ جو جهاز ٻُڏو اٿوَ. مائيءَ کي سنڌيءَ ۾ ڳالهائيندو ڏسي، اسان ٻنهي جا ٻُوٿ ٻه آنا ڇھ آنا ٿي ويا هيا.۽ ڦڪائيءَ مان ڪنڌ کڻي هيٺ ڪيا هياسون.مائيءَ وري به اڳرائي ڪندي چيو هيو ته ادا، آئون حيدرآباد ڄائي آهيان، سنڌي ڳالهايان ٿي، اوهان جا مون بابت سمورا رمارڪ، تبصرا ۽ ٽوڪون، سڄو سال صبر سان پئي ٻڌم ۽ سَٺم، اِنهيءَ ڪري ته اوهان صرف رِمارڪ ڏنا پئي. ٻي ڪابه هلڪڙائپ ڪانه پئي ڪَئي. ۽ انهن ڳالهين کي درگذر ڪندي به آئون اوهان جي اخلاق کان مُتاثر آهيان، اوهان ڪنڌ هيٺ ڇو ٿا ڪريو؟ تڏهن وڃي اسان جي نراڙ تان سياري جا ٿڌا پگهر سُڪا هئا ۽ پيٽ ۾ به ساھ پيو هيو. انهيءَ ئي مائيءَ جا هند سنڌ جي مشهور فنڪار مهدي حسن جي خاندان سان اچ وڃ جا واسطا هوندا هيا، مهدي حسن جو گھر به النور سوسائٽيءَ ۾ هوندو هيو. سندس پُٽ ۽ ڌيئرون به بينڪ ۾ ايندا رهندا هيا. هڪڙي ڀيري انهن سان گڏجي مهدي حسن جي گھر به ويو هيس ۽ ساڻس تمام ڊگھي ڪچهري ڪئي هيم. مونکي مهدي حسن فقير منش لڳو هيو، هيڏو وڏو فنڪار هوندي به نه ٽانءِ نه ٽيڳر، صفا سادو ۽ سڌو ماڻهو.
ان زماني ۾ حبيب بينڪ جو دستور هُيو ته، ٽريننگ بعد سنڌ جا آفيسر پنجاب موڪليا ويندا هئا. هڪڙي ڏينهن سوچيم ته انهيءَ جو اڳواٽ ڪو بِلو ڪريان.اصغر جروار صلاح ڏني هئي ته پنهنجي تر جو هڪڙو وڏو ماڻهو، پاڪستان جي وڏيءَ حيثيت وارو آهي، انهيءَ تائين پنهنجي رَسائي نه سهي، ڇو نه انهيءَ جي فرزند سان مِلبو رهجي جيئن اوير سوير ڪم اچي سگهي. ۽ پوءِ ايئن ڪيو هيوسين. موصوف سان ملي پنهنجي ماجرا ٻُڌائي هئي سون. وري حاجي محرم ڪانهيو هڪڙي ڀيري ڪراچيءَ آيو هيو، ته اُنهيءَ سان گڏجي به ساڻس وڃي مِليو هيس. ائين واسطا وڌائيندو رهيس، ٽريننگ جي آخري مهيني ۾ هلي مَلهي وڃي موصوفَ کي عرض ڪيم ته قبلا منهنجي بدلي هيئن پنجاب ڏي ٿيڻي آهي، سو توهان جيڪر اڳواٽ فون ڪري ڪنهن ڪاموري ڪڙي کي ڪنُ کڻايو ته هي اسان جو ماڻهو آهي ۽ جتي چوي ٿو اُتي ئي کيس رکو، ته مون غريب جو ڀلو ٿي پوندو. منهنجي رڳو ڳالھ پوري ڪرڻ جي دير هئي، موصوف فورن ٽيليفون ڪري اسلام آباد ۾وزير اعظم جوڻيجي جي سيڪريٽريءَ محفوظ کي مون واري ڳالھ نوٽ ڪرائي هئي.. دل ئي دل ۾ کڳيون هڻندو، وڃي فليٽ تي ڀلور ننڊون ڪيم. ٻئي ڏينهن وڏيءَ ٽيڳر سان ٽيلارڙا ڏيندو وڃي، هيڊ آفيس مان وڃي پُڇا ڪيم ته مون لاءِ وزير اعظم صاحب جو اسلام آباد مان ڪو سفارشي فون آيو هيو؟ جواب مليو ته نه اهڙو ته ڪوئي فون ڪونهي آيو.. تڏهن وري ڊوڙيس وري صاحب ڏي ۽ سهڪندي سموري ماجرا ٻڌائي مانس. هُن صاحب وري به اسلام آباد فون کڙڪايو. ايئن هڪ ٻه ٽي ڀيرا ڪيم، پر پوءِ ته هر ٻئي ڏينهن وٽس وڃان، نيٺ هلي هلي جُتيءَ جون کُڙيون گسي ويون ۽ صاحب به روز فون گهُمائي. ڳالھ سمجهه ۾ نه اچيم ته وزيراعظم جو پٽ، هرروز فون ڪري وزير اعظم جي سيڪريٽريءَ کي چوي، پوءِ به ڪم نه ٿئي؟ !!. وري سوچيان مون کي مطمئن ڪرڻ لاءِ خالي فون ته ڪونه پيو گهُمائي!!، وري دِل کي ڏڍ به ڏيان، ته نه نه ائين ڪونه هوندو.هيڏو وڏو ماڻهو ائين ڪيئن ڪندو.؟ !!