7
تنهن زماني ۾اسڪول وڃڻ لاءِ اسين پنڌ ئي پنڌ ڳوٺان نِڪرِي دوسي جِي پٽڙيءَ جي ڊُسڙ تان هَلندا،پر جي چئون ته ڊُسڙ جهاڳيندا، حاجي دودي ڪانهيي جي ڳوٺَ جي سامُهون دوسي تي رَکِيل ڪاٺِي اُڪِرِي، محمد خان جوڻيجي جي فارم تان بَسِ ۾ چڙهندا هُياسين. رستي ۾ دوسي جي پَٽِڙيءَ تي گھاٽن کَٻَڙنِ جو هڪڙو جُهڳِٽوهوندو هُيو، جيڪو اڃان به ساڳيءَ حالت ۾ موجود آهي ،جنهن کي نَنڍِڙو لوڙهوڏِنلُ هوندو هُيو.حاجي دودي جي ڳوٺ جا ڪانِهيا ،پنهنجي فوت ٿِيَل معصوم ٻارڙن کي اُتي دَفنُ ڪندا هُيا.اُنهيءَ جاءِ کي هو حيدرشاهه چوندا هُيا. مون کي اُتان ايندي ويندي ڏاڍو ڊِڄُ ٿيندو هُيو. ڪوشِشِ ڪري اُتان لنگھڻ وقت سَڀنِي جي اڳيان اڳيان ۽ تِکو تِکو هلندو هُيس. جڏهن انهيءَ کٻڙن جي جُھڳٽي کان گھڻو اڳتي مَٽي ويندا هياسين تڏهن وڃي ساھ ۾ ساھ پوندو هيو.ڪُجهه وقت بعد وري ٻيو ڏچو پيدا ٿيو جو جوڻيجي فارمَ جو رَهاڪوُ چوکو ڀِيل دُڪاندارچريو ٿِي اِيندَنِ وِيندَنِ کي ڀِتَرهڻڻ لڳو هيو، پوءِ ته اسان لاءِ نسورو ئي ويل ٿي پيو هيو، هڪ ٻه ڀيرا ڀتر لڳا ته ڀڄي جان ڇڏائي سون، نيٺ اسان ڊَپ ۾ اُتان اچڻ وڃڻ ئي ڇڏيو ۽ پوءِ سِڌا دوسي جي پٽڙي وٺي وڃي پڪي روڊ جِي موريءَ تان روڊ تي چڙهِي ،لاريءَ ۾ ويهندا هُياسين. جيڪو پنڌُ ڳوٺ کان لڳ ڀڳ چار ڪلوميٽر هوندوهُيو، صبح جو ته ٿڌ جي پهر ۾ پنڌ جي پرواھ ڪونه هوندي هئي، پر شام جو واپس ورندي مهل بُکَ جا سَتايَل ڪتابن جون هَڙُون کڻِي، ساڳيو چار ڪلو ميٽر جو پنڌ ڪندي ڳوٺِ پُڄندي پُڄندي هچُ ٿي پوندا هُياسين. امتحانن جي ڏينهن ۾ اسٽاپ تي بيهي، بسن جو انتظار ڪرڻ بجاءِ دوسي تان روڊ تي چڙهي پنڌ ئي پنڌ ڪاٺڙي هليا ويندا هياسين. انهيءَ خيال سان ته جيڪڏهن بس خراب هجي ۽ ٽائيم تي نه اچي ته اسان جو پيپر رهجي ويندو.اڄ جڏهن پنهنجي ئي اولاد کي اهو پنڌ موٽرن ۾ ويهي ڏيکاري چئون ٿا ته اسان هينئن به پنڌ ڪري ايندا هياسين ته اها ڳالھ سندن ڊُول ۾ ئي ڪونه ٿي ويهي ۽ هنن لاءِ ناقابل يقين ٿي هجي.
مڊل اسڪول ڪاٺڙيءَ جي هيڊ ماستر سائين نور محمد ناريجي جي حشمت کان، شاگرد ته ڇا پر اُستاد به لَهرائيندا هُيا.مرحوم جي چيلهه ڪُٻِي هئي، نيٽَ جي لڪُڻ تي ٽيڪَ ڏئي هلندو هُيو. خاص ڪري اٺين درجي کي انگريزِي پڙهائيندو هُيو . ۽ گھڻو ڪري ڪلاس روم بجاءِ اسڪول جي اڳيان بيٺل جهنگ جليبيءَ جي وڻ هيٺان پڙهائيندو هيو. سندس پڙهائيءَ کي ياد ڪري ،اڃان بيٺل جهنگ جليبيءَ جي وڻ کي ڏسي اڄ به اکيون آليون ٿيو ٿيون وڃن. ٻيو ته ٺهيو پر کلئي ميدان ۾ ايئن پڙهائيندو هيو ڀانءِ ڪا فلم هلندي هجي. حرام جو ڪو ٻار هيڏانهن هوڏانهن لوڻو هڻي، ڀلي ته پاسن ۾ ڪو بيٺو دُهل ڌماچا وڄائي . مرحوم الھ بخش ڀٽِي،جنهن کي ماتا جا سينورا مُنهن تي هوندا هيا، سنهڙو سيپڪڙو هوندو هيو،سو ٽنڊي الهيار جو رهاڪو هوندو هيو، اتي ئي ڪاٺڙيءَ ۾ ڪنهن وٽ رهندو هيو، سو خاص ڪري سڀني ڪلاسن کي انگريزي گرامر پڙهائيندو هيو. پڙهائڻ وقت ايئن لڳندو هيو ڀانءِ انگريزي گرامر جو ڪو طوفان اُٿندو هجي، حرام جي ڪا هٻڪ هجيس، حرام جو گھڙيءَ کن لاءِ ئي ڪنهن ڪتاب مان سهارو وٺي ، پوءِ ڪجھ اسان ٻارن کي ٻُڌائي. اصل ايئن سمجهبو هيو ته گرامر جا جملي ڪتاب ۽ جملي بيهڪون، جملي نشانيون۽ جملي زمان سندس اندر مان اُڌما ڏئي پيا نڪرن. گھڻو پوءِ ساڳئي اسڪول مان ئي ڪنهن اوڙي پاڙي جي نڀاڳي يار مان سائينءَ کي ڀَنگ پيئڻ جي عِلت پيدا ٿي، ايئن ٿيندي ٿيندي فقيري رنگ ۾ هليو ويو، نيٺ هڪڙو ڏينهن اهڙو به آيو جو نوڪري ڇڏي ٽنڊي الهيار ۾ ڪنهن صوفي بزرگ جي درگاھ وڃي وسايائين، ۽ پوءِ الائي ڪيترا سال اڙيال سنڌين کي مفت ۾ ڌاڳا ڦيڻا ڪندو ۽ ڏيندو رهيو. سائين الله بخش ڀانئيان ٿو ته هاڻ هن جهان ۾ ناهي رهيو.
۽ اسان جو پرائمريءَ جو سائين محمد حيات جروار، جيڪو پرائمريءَ جو استاد هوندي به ساڳئي اسڪول ۾ ڊيپوٽيشن تي پڙهائيندو هيو، سو ته اسان سڀني شاگردن کي پُٽن جيان پيار ڪندو هيو. خاص ڪري اسان لاءِ ته ڇپر ۽ ڇانوَ هيو، هڪڙو ته هو اسان جي ڳوٺ ۾ ماستر رهي ويو هيو ۽ بقول سندس ته منهنجي پيٽ ۾ اوهان جي مائٽن جا کارايل اَڀرا سَڀرا ٽُڪر اڃان ڳَريا ئي ڪونهن.گڏوگڏ ماما رمضان سان لوهان لوه ياري به هوندي هيس. ان ڪري به اسان بنان روڪ ٽوڪ ۽ جهل پل جي سندس گھر هليا ويندا هياسين، سندس گھرواري ۽ والدھ اسان لاءِ امان ۽ ڏاڏيءَ برابر هونديون هيون، ۽ ڀائينديون به اوترو ئي هيون.
انهيءَ سالِ 1970 وارا ووٽ ٿيا هُيا، تڏهن مون کي حڪومتُن ،ووٽن ۽ سياست جي سُڌِ ٻُڌِ ڪونه هُئي، رُڳومُون کي نه پر مُون جيڏن سڀنِي جو ساڳيو حال هُيو. ڪڏهنِ ڪڏهنِ ووٽن لاءِ ايندڙ وڏيرن جي جِيپُن جو جلوس ، ڌُوڙِ اُڏائيندو،اچي رُگهي مل جي اوطاق ۾ وارِد ٿيندو هُيو.ڪير ڪهڙيءَ پارٽيءَ جو آهي۽ ڪير ڪنهن جو ساٿي آهي. اَسان ٻارن کي اها سُڌِ ئي ڪونه هُوندي هُئي. پوءِ هڪڙي ڀيري الائي ڪِٿان، ڪنهن هِڪَ جيڏي جي وات مان جيئي ڀٽو جو اکر نِڪتو، پوءِ ته اصل رونشو ٿِي پِيو، اِيندڙ وِيندڙ جيپن اڳيان ڌوڙ اُڏائي جيئي ڀٽو جا اُڀَ ڏاريندڙ نعرا هڻندا هُياسين. اها خبر ئي ڪونه هوندي هُئي ته ڀُٽو ڇا آهي ۽ ڀٽو ڪيرُ آهي؟. بَس جيئي ڀٽو جي ڌُوم هُوندي هُئي . ۽ جڏهن ڀُٽي جي مُخالفن آڏو به ساڳيا نعرا هڻندا هُياسين ته جيپن وارا وڏيرا چِڙِي، جِيپُون روڪي ڀوُنڊا ۽ گاريون ڏَئِي،ڀتر هڻي اسان ٻارن کي رستي تان ڀَڄائي هَليِا وِيندا هُيا.رُڳو ڀوُنڊنِ ۽ گارين تي به خيرڪونه ٿيندوهو. پَرَ ايندڙ ڏينهن وري اسان جي وَڏِڙن لاءِ وڏي شامَتَ اِينِدِي هُئي. چئي، اوهان اسان کي ڏِسِي ٻارن کي چوري جيئي ڀٽو جا نعرا هَڻايا آهن . مصيبتن جا ماريل ويچارا وڏڙا، پوءِ وڏيون ميڙون مِنٿُون ڪري پنهنجي جانِ ڇَڏائيندا هُيا. جيتوڻيڪ هرڪو وڏڙو، وڏن ماڻهن جون ڇِڙٻُون ، داٻا ۽ دڙڪا ٻُڌي ، پيرن تي ڪري لِيلائي معافيون وٺي، جان آجي ڪرائي ، گھر پهچي اسان ٻارن جي چڱي موچاري ڪن مَهٽ ڪندو هيو. ڪو ته ڦيھ به ڪڍندو هيو، پر اسان ٻارنِ جِي ٻِئي ڏِينهن وري به ساڳِي کيتي ۽ ساڳي جيئي ڀُٽو جي ڌُومَ هُوندي هُئي. .
اُن سال پولِنگ، يونين ڪائونسل ڪاٺڙيءَ جي بلڊنگ ۾ ٿِي هُئي. جيڪا کنڊرن جيان اڄ به اُڀي آهي. اسان جي ڳوٺَ مان ووٽ ڏيڻ لاءِ چاليهارو کَنُ ڍَڳي گاڏِيون ڀَرجِي نِڪتِيون هُيون .اَسين رونشي ڪوڏِيا ٻارَ بهِ ڍڳي گاڏين ۾ چَڙهِي پِيا هياسِين. ماما رمضان، مير تاج محمد جي چَوڻَ تي، ڀُٽي جِي پارٽيءَ جي مير علي بخش ٽالپر( موجودھ ايم اين اي مير منور ٽالپر جو والد) جو ايجنٽ ويٺو هيو، جنهن تي اوڙي پاڙي جا ڪافِي ماڻُهو ماما رمضان تي ناراض ٿيا هيا . جيئن هاڻ عام طور تي اسان جي ڇِڪ ۾ ووٽن ۾ پيپلا ۽ ليگلا آمهون سامهون هجن ٿا، تيئن اڳي به ايئن ئي هيو، ڀُٽو صاحب ،جنرل ايوب جي سنگت ڇڏي عوامي عدالت ۾ آيو هيو، اڃان ايوب جو داٻو ملڪ تي هيو، خاڪين جي مارن ۽ خوارين کان چڱا موچارا وڏيرا، تڏهن ايوب جي ٺاهيل ڪنوينشن ليگ جا هيا. ڪي ايڪڙ ٻيڪڙ نانگا ماڻهو اچي ڀُٽي ساڻ بيٺا هيا. اڄ جي شهيد ڀُٽي واري پارٽيءَ جا ڊِنگ ڊِنگ تڏهن ڪَن لِڪائڻ ۾ پورا هوندا هيا.تن مان گھڻا تڻا ته گھڻو پوءِ به هر چڙهندي سج جا سلامي ٿيا ۽ ٿيندي ٿيندي ڀُٽي جي پارٽيءَ جا وارث ٿي ويا، وري جڏهن ضياءَ جو وارو آيو ته مڙس طوطا ڪٻڍي ڪندا ڀٽي جي پارٽي مان هليا ويا . ۽ ڀُٽو صاحب بي ڏوھو ٽنگجي ويو، رڳو غريب ، مسڪين ماڻهو پوءِ به ڀُٽي سان بيٺا رهيا. باقي هنن مڙسن جي ڪنن تي جونءَ به ڪانه سُري. پرانهن مان ڪي ته وتيا ٻيون ٻيون ۽ ٽيون ٽيون شاديون ڪندا. وري بينظير صاحبه آئي ته مڙس ڪُڏڪارون ڪندا ، ڳُڙ تي مَکين جيان وريا. ايئن اڄ ڏينهن تائين ڪندا اچن ،پر سندن واسڪوٽين جي نه ڪڏهن استري ڦِٽي، نه ئي وري اهي ڪڏهن ميريوُن ٿيون. پاڻ گھڻي ڦَلر ۾ ڪونه ٿا پئون، نالا لِکڻ شروع ٿياسين ته اصل ڪم اتي ئي رهجي ويندو. رڳو ڪَن ڳَڻائي چئون ٿا ته موجودھ پيپلز پارٽيءَ جو ميرپورخاص وارو صدر، قابل احترام ۽ عظيم انسان مير علي بخش ٽالپر جو فرزندِ ارجمند ۽ ايم اين اي ، مير منور خان ٽالپر، شهيد ڀٽي کي ڦاسي ڏيندڙ جنرل ضياءَ جي مجلس شُوري عرف عام مجلس شُودا جو ميمبر هيو. موجوده پيپلز پارٽيءَ جو ڊويزنل سربراه پير آفتاب شاھ جيلاني، ضياءَ جي لاڏلي رئيس غلام مصطفي جتوئيءَ جي نگرانيءَ ۾ وفاقي وزير هيو. بس شادي پلي ، ڍَڪِي ڀَلِي.
قصو پئي هليو ،ڍڳي گاڏين ۾ چڙهي، ڪاٺڙيءَ جي پولنگ تي ووٽ ڏيڻ جو ۽ هليا وياسون الائي ڪيڏانهن ، سو ڍڳي گاڏِين تان ياد ٿو اچيم ته ، اڳي گهر گهر ۾ ڍڳي گاڏيون هونديون هيون. بابو غريبت هوندي به ڍڳي گاڏين جو لٺِ شوقين هوندو هيو،انهيءَ شوق ئي کيس حيدرآباد جي واڍن جو پاڙو ڏيکاريو هيو.پهريون ڀيرو مرحيات جمعي ڪيرئي، کي سونهون ڪري ساڻ وٺي ويو هيو، پوءِ ته سڄي راڄ جو سونهون ٿيو، پاڻ پيو گڏيو پيو ويندو هيو. هونئن به اوڙي پاڙي ۾ ڪنهن هاريءَ وٽ ڪا موچاري ڍڳي گاڏي ڏسندو هيو ته واپار ڪري،پنهنجي ڍڳي گاڏيءَ ڏيڻ سان گڏ چڱو موچارو اُتر ڏئي اها وٺندو هيو. ۽ ها اڳي اوڙي پاڙي ۾ شادين مُرادِين جون ڄَڃُون، ڍڳي گاڏِين ۾ وينديون هُيون. ڄَڃَ چڙهڻ کان گهڻو اَڳُ تياريون ٿينديون هيون، ڍڳنِ کي وڏن شيشن سان تيلَ جا ڍُڪَ ڏِبا هيا. ڪجھ تيلُ بچائي ڍڳن جا سِڱَ به چَمڪَائِبا هئا ،سُهڻا مُهرا، نُڪُتا ، ٽَئنور، سُهڻِيون واڳُون، ڳانڍيا ، ڳانيون، گهنگرا ۽ مٽر ٺَهِرائِبِا هيا .جِنِ ۾ رَنگبَرنگِي ڦُندڻَ توڙي مَڻيا لَڳلَ هُوندا هئا. ڏاند گاڏِين جي دُريِن ۾چاڪن کي تيلَ جُون اَڳِڙيُون ٻوڙي سنهين شيخن سان تيل ڏبو هيو، ته جِيئن گاڏيءَجي هَلڻَ وَقت ٺَڙِ ٺَڙِ جا آوز نِڪرَنِ.۽ اوڙي پاڙي وارا به چون ته واھ مڙس تنهنجي گاڏي. ڪي مُڙس وريو گاڏيءَ جي بَانڪُنِ ۾لَئِيءَ يا ديوِيءَ جُون سنهيون تَلهِڙيُون گولائيءَ ۾ٻَڌِي مَٿَسِ سُهڻِيُون رَلِيون ٻَڌنَدا هُيا، ته پَردو۽ ڇانوَ به ٿِي ويِندي هُئي. اُن کي رانوتِي چوَندا هيا. ڄَڃَ جي گاڏِين جو جُلوس جڏهن ڳوٺَنِ جي ڀَرسان گُذرندو هُيو ته ڍڳي گاڏين جي مَڪِڙِيِن تي ويٺل سُوارَ، ڍڳن جي پُڇن تي ٻِليُون رکِي وَڏِيون ٻُچِڪارُون ڪري، رَنگِين گُلنِ واريِن واڳُنِ کي ڄاڻي واڻي تَڻَڪ ڏيندا هيا ته ڍڳا ٻِلينِ جي تڪليف سان تِکا ٿِي ڪَنڌَ ڌُوڻَ ڪندا هيا، تڏهن سندُن مَٿَنِ، سِڱَنِ ۽ پيرن ۾ ٻَڌَل گُهنگُهرن جي آواز ۽ مائين جي ڳِيچن ،هار ٿو جوڙائي، يا ٻانهين جوڙائِجِ نِهِرِي، سان عجيب قِسم جي موسيقيت پيدا ٿِيندي هُئي. اهڙي موسيقيت ٻُڌڻ لاءِ اڄ به روح سَٽُون ٿو کائي، پر ڇا ڪجي اهي ڏينهن پاڻ سان گڏ رڳو پنهنجون يادون ئي ڇڏي ويا آهن. اڄڪلھ جي جواڻ مڙسن کي ته ڍڳي گاڏيءَ جي پرزن جي نالن جي به خبر ڪونه هوندي. اسان جي ٻاروتَڻ ۾ کوڙ سارن هڪ جيڏن جي شادِين جُون ڄَڃُون ڍڳي گاڏين ۾ مختلف ڏِسُن تي ويون هيون. جن ۾ وڏي شوق سان شريڪ ٿي فخر محسوس ڪندا هياسين.تنهن کان سواءِ عام طور تي به چڱن مَٺن جي سواريءَ جو واحد ذريعو ڍڳي گاڏي ئي هوندي هئي. ڪن ڪن وٽ اڪيلي سر چڙهيءَ لاءِ گھوڙا به هوندا هيا. نه ته امير توڙي غريب جي باقبيلي سواريءَ لاءِ ڍڳي گاڏيون ئي هونديون هيون.
ڳالهه پئي هلِي 1970 جي اليڪشن جِي. سو اسان جي وڏڙن مير تاج محمد جي چوڻ تي ڀُٽي جِي پارٽيءَ جي ميرعلي بخش ٽالپر کي ووٽ ڪري ، هن تر جي سموري وڏيرڪي راڄَ جو ناراضِپو سِرَ تي کَنيو هيو. مير علي بخش صاحب ته نه اڳُ ڏِٺو هُيائون ۽ نه وري پوءِ ڏسڻ نصيب ٿيُنِ. پر انهن ووٽن ڏيڻ سان ايترو ضرور ٿيو هيو جو ڳوٺ مان، اوڙي پاڙي جي وڏيرن ڏاڍِيون چورِيون ڪَرايون هيون.اصل رات خالي ڪونه هوندي هئي، هِڪَڙيءَ راتِ چور اسان جا ڏاند به ڪاهِڻ آيا هئا ، ۽ بابو جاڳِي پِيو هيو، ۽ ڏاندن وٽ ڌاريو همراھ بيٺل ڏسي هَڪلَ ڪيائين ۽ هڪل ساڻ چورن گھوٻاٽو اڇلي هنيُس. ۽ ان تِکي گَھڙيل گهوٻاٽي جِي چُهنب بابا جي ٽَنگ ۾ کُپِي وئي هئي. بندوق جو هِڪڙو فائرُ ڪري، بابا ويهي رهيو. ٽَنگ مان ڇِڪي گهوٻاٽو ڪڍيوهيائين . اُنهي رات ٺينڍيون ڪري وهندڙ، بابا جورتُ ڏِسي، مُنهنجي ڊِڄڻي طبيعت ۾ الائي ڪِٿان دليري آئي هئي، جو هڪدم بابا کي چَيو هيم، بابا آئون وڏو ٿِي چورُ ٿيندس ۽ تُنهنجو پلاند ڪندُس. ۽ پوءِ ايئن ٿيو به،پر الائي ڪيئن پڙهي پيس ۽ ڪامريڊ مان ڪاٽڪو ٿيندو وڃي ڪامورو ٿيس.
هوڏانهن ڪاٺڙيءَ ۾ اسان جي پڙهائِي ڌڙا ڌڙ جارِي هُئي، اُن وقت سائين گل محد لاشاري نئون ماستر ٿي آيو هيو ،ڏاڍو ماريندو هُيو،هرو ڀرو به هرڪنهن کي چڱي موچاري ڦيھ ڪڍي ڇڏيندو هيو.اسين هرروز صُبح جو دُعا گُهري اسڪول ويندا هُياسين ته ،الله ڪري اَڄُ سائين گل محمد کي تَپُ اچي. پر الله سائين اسان جون دعائون ڪونه اگھائيندو هيو، ۽ هرروز صبح جو سائين چڱو ڀلو ۽ نوبنو اچي اسڪول ۾ وارد ٿيندو هيو. سائين گل محمد گهڻو پوءِ ماستري ڇڏي ، يوسف لغاريءَ سان وڪالت ڪرڻ لڳو، اُتي به دِل نه لَڳسِ. ته گهر ويٺو رهيو ،۽ الله الله ڪندو رهيو.الله وَڏي حياتِي ڏئيس!.
سُتتِ ئي 1971 جي پاڪ ڀارت جنگِ لڳِي هئي، ته سرڪاري حڪم سان ماستر قومي رضاڪار بَڻجي ،واهَن۽ شاخُن جي پُلين تي پَهرا ڏيڻ کان سواءِ ،ڳوٺِ ڳوٺِ وڃِي، جنگ جي حملي کان بچاءُ جون تَدبِيرون ٻُڌائڻ لڳا هيا . اسان جي ڳوٺَ ۾به رضاڪار آيا هيا، سموري ڳوٺ کي سَڏي گَڏُ ڪري سمجهايائون ته رات جو بَتِي يا باه نه ٻاريو. ڇاڪاڻ ته سوجهري تي مَٿان اُڏامندڙ دشمن جو هوائي جهاز بَمُ ڪيرائي سگهي ٿو. اُن کي بليڪ آئوٽ ٿي چيائون. زمين تي ليڪا ڪڍي انگريزيءَ جي وِي جَهڙي شِڪَل جا ٻه چار کڏا کوٽِرايائُون، پوءِ ڳوٺ وارن کي سمجهايائُون، ته هوائي جهاز جي حملي جي صُورت ۾ ڊوڙِي اُن کاهيءَ ۾اونڌي مُنهِن سُمهِي رَهِجو ته وڏو بچاءُ ٿي ويندانوَ. جنگ جي ڏينهن ۾ هر روز ريڊيو پاڪستان تان مائي نورجهان جي مَڌُر آواز ۾ فوجين جي همت وڌائڻ لاءِ گانا هلندا هُيا . ميريا ڍول سپاهيا، تينون رب دِيان رَکان جهڙا گانا تن ڏينهين تمام گھڻو مشهور ٿيا هيا. وِچَ وِچَ ۾ گانا روڪي جنگ جي تازِين خبُرن۾اعلانَ ٿيندا هُيا ته پاڪ فوج اوڀر پاڪستان ۾فِلاڻو محاذ فتح ڪري اڳتي وڌي پئِي،دشمن جا هيترا هوائي جهاز ،هيتريُون ٽينڪون تباهه ڪيون اَٿئون، الهندي محاذ تي هيترا ڪارناما سرانجام ڏناسون وغيره وغيره. اهي خبرون ته جڏهن وڏا ٿياسون، تڏهن پِيون ته نورجهان جي گانن جي هِيرن ۽ جوڌن،وطنِ عزيز جي لَکين هزارين ڪنوارين نينگرين جون لڄُون لُٽي،لکين بنگالين جو ڪوس ڪري، پنهنجو ئي وطن پئي فتح ڪيو. تن ڏينهين ريڊئي پاڪستان جي اهڙين خبرن تي ڏاڍا خوش ٿيندا هياسون. وڏيون کڳيون هڻندا هياسون. هڪ ڏينهن ريڊيو خبر ڏِني ته چوڌري اسلم ،صدر يحيٰ خان سان مُلاقات ڪري جنگ جي فنڊ ۾ هڪ لک روپين جو امدادي چيڪ ڏنو آهي .چوڌري اسلم اَلائي ڪهڙو هُيو پر واه واه ٿي اسان جي مُجيريءَ جي. سڀڪو پيو چوي ڀَلا ڀُورا تُنهنجِي دِلِ!!! سڄو سارو لَکُ روپيه. هَتِ،واه سائين واه.!!! ها سچ ٻهراڙيءَ جون مايون گھڻو ڪري صدر صاحب جو نالو ڪونه وٺنديون هيون، جيڪي نالو کڻنديون هيون سي به ڦِڪيون ڦِڪيون پيون ٿينديون هيون، اصل اهڙيون جو ڪنن جون پاپڙيون به شرم کان ڳاڙهيون ٿي وينديون هُين.ڪي وريو چونديون هيون مُئا پٺاڻ ڪي چريا آهن، هيڏي ساري ڀائيءَ جو نالو ڪهڙو نه ڪِنو رکيو اٿن.
هڪڙي ڏينهن صبح صبح جو باھ جي مچ ۾ بچي پيل ٽانڊن تا هٿ پئي سيڪياسون ته سِج اُڀرئي ساڻ ئي هندستاني جهاز زُوزاٽ ڪندا، اسان جي ڳوٺ جي مَٿان مَٽي ويا.گَهڙِي نه گُذري جو ميرپورخاص جي اسٽيشن تي بم وسائي موٽِيا . بمن جا ڌوڙيا اسان هتي به پئي ٻُڌا، ايئن پئي لڳو ڀانءِ ڌرتي پئي ڌُٻي . حملي ڪندڙ جهازن کي نه لهر نه لوڏو آيو!!، نه رَنڊَ نه روڪ ٿي!!. ڪو به روڪِڻ وارو ڪونه مِليو، پوءِ ته ڄڻ هِري پيا ۽ گَسُ لَڀي پين، هر روز صُبح جو اُڀرندان تيزيءَ سان زوزاٽ ڪندا ايندا هُيا، پنهنجي مرضِيءَ سان جتي وڻندو هين اتي، ڀَرپُور حملا ڪري، آرام سان هليا ويندا هُيا . ريڊيو پاڪستان پوءِ به اعلانن ۽ روز نوان محاذ فتح ڪرڻ جا ڌوڙيا لايو بيٺو هوندو هُيو.اوڀر پاڪستان ۾ مُڪتي باهني خلاف وڏِيون فتحون ٿيڻ جا اعلان ٿيندي ٻڌندا هُياسين. الشمس ۽البدرجا ڪارناما ته وڏا ٿي پوءِ خلقن واتان ٻُڌاسون۽ حمودالرحمٰن ڪميشن جي رپورٽ ۾ پڙهياسون.تڏهن سوچيوسين ته انهي زماني جي هنيل کڳين تي ٻُڏي مرڻ گھُرجي ها ته بهتر هيو.
هڪڙي ڏينهنِ، ڪاٺڙيءَ ۾ سائين نور محمد ناريجو جهنگ جليبيءَ جي وڻ هيٺان اسان کي انگريزي ڊِڪٽيشن لکرائي رهيو هيو. جو ڳوٺ جو هِڪڙو ماڻهو فلپس ڪمپنيءَ جووڏو ريڊيو هَٿَ ۾ لوڏِيندو وَڏِيُون ٻرانگهون ڀَريندو آيو .۽ سائينءَ کي چَيائين ماستر ، يحييٰ خان جو قوم کي خطاب ٿو ڪري اوهان به ٻُڌو. چٽو ياد آهي ته ڏڪندڙ آواز وارِي، يحيى خان جي تقريراَسان ٻارن به ٻُڌي هئي، جنهن ۾اوڀر پاڪستان۾ جنرل نيازيءَ پاران، جنرل جگجيت سنگھ اروڙا آڏو هٿيار ڦِٽا ڪَرڻ بعد ،مغربي محاذ تي به رات جو ٻارهين وڳين کان جنگ بنديءَ جو اعلان ڪيوهيائين. اُن راتِ عمرڪوٽ طرف وڏا وڏا ڌماڪا ۽ باهه جا شُعلا آسمان سان ٽَڪرائِبا ڏِٺاسين ، چون ٿا ته جنرل ٽِڪا خان مشرقي پاڪستان جي هار جو بدلو وٺڻ لاءِ اَڪَ وَڍي جي ڀِٽَ تائين پُهتلَ هندستاني فوج تي وڏو حملو ڪري کين تمام وڏو جاني نقصان ڏنو هيو.
جيتوڻيڪ نيازيءَ جهڙي جوڌي ، پنهنجي جوڌپائيءَ سان اڌ ملڪ وڃايو هيو،گڏوگڏ لڳ ڀڳ نوي هزار جوڌا هندستان جي تُرم ۾ واڙايا هيا.هڪڙو نيازي ڇو چئون ، سندس پويان راڄ نيازين جا هيا.ڪهڙا ڳڻي ڪهڙا ڳڻيون. جيتوڻيڪ انهيءَ وقت به سنڌ بنگالين سان گڏ بيٺي هئي، ۽ سنڌ جي سڄاڻ ماڻهن جو اندازو هيو ته هنن کان پوءِ اسان جو وارو به ايندو. سنڌ مان ڄام ساقي پهريون سياستدان هيو. جنهن پنهنجن جوڌن جي ڪُڌن ڪرتوتن جا بي بي سي ذريعي ڇوڏا لاٿا هيا.۽ قاضي فيض محمد ته عوامي ليگ جو مرڪزي وائيس چيئرمين هيو. تنهن به حڪمرانن جي انهيءَ پاليسيءَ تي سخت تنقيد ڪئي هئي. پوءِ جڏهن مڙسن جا سڀ تِرڪتال هلِي ڇيھ ٿيا .تڏهن شهيد ڀُٽي کي ٻاهرئين ملڪ مان گُهرائي باقي بچيل ملڪ جون واڳون هٿ ۾ ڏيندي پاڻ اڳتي لاءِ ڀان ڪيائون. ڀٽو صاحب ڳائي وڄائي سندن ڀر جهلو ٿي بيٺو، نوي هزار مڙس ڇڏائي ڏنائينِ، پِني سِني خالي خزانو ڀريائين ، تنهن جو جيڪو سلو مليس سو سڄيءَ دنيا ڏٺو. ڄام ساقيءَ کي بنگالين جي حمايت ڪرڻ تي جيڪو اعزاز ڏنائون سو به ڳُجهو ڪونهي. قاضي فيض محمد مرحوم لانگوٽو ٻڌي واڻيو بڻجي پيرين اگهاڙو بارڊر ٽپي جان بچائي. جيتوڻيڪ سنڌ جا ماڻهو ذهني طور بنگالين سان گڏ هيا، پر اڪيلي ڀُٽي صاحب پاران جوڌن جو ڀرجهلو ٿيڻ ڪري، بنگالي اڄ به سنڌين کان شديد نفرت ڪري ٿو، اهي خبرون ته اجهو هاڻ قربان علي شاھ ڪيون هيون. جيڪواسان جي پياري پاڪستان جي ڪُک مان جنم وٺندڙ، بنگلاديش ڪنهن ڪورس لاءِ ويو هيو.
1971 جي جنگ ۾ اسان وٽ ڪنڀارن جا ڪجھ گهرڙا به لڏي آيا هيا، جن بابت به ڪجھ چوندا هلون ته ڀلو، سو قصو هينئن آ ته جيتريقدر يادگيرو ٿو اچيم ۽ هُن جي ڌنڌلڪي تصوير اکين جي آڏو ٿي اچيم ته ”اڇڙي ميرڙي ٽوپي مٿي تي،هِرکَ جا پر پراڻا ۽ ميرڙا ڪپڙا پاتل ، پيرن ۾ سخت چم جي جُتي جنهن کي ٿريا ”موجو“ چون، هڪڙيءَ اک تي مٿي کان ڦيرائي اڳڙي ٻڌل (ڀانءِ اک تي ڪا آنڙي نڪري ڦُرڙيءَ جيان ٿي پئي هجيس) ڏاٽو هٿ ۾، جيڏيءَ مهل ڏِسُ گاھ واريءَ اڇيءَ پوتيءَ جو ڪانبو ٻڌيو، ٻنين جي ٻَنن ۽ اَڏُن تان ڇٻر ۽ ڏنِھ جو گاھ ڏاٽي سان لُڻندو وتندو هيو. مُڇن جي ريھ لٿل هيس ۽ کاڏيءَ تي ڏاڙهيءَ جا اُڀري آيل ٿورڙا وار به چڱا خاشا وڌيل هوندا هيس. هو 1965 جي جنگ ۾ طالسر مان تڙجي نڪتل ڪاڪي آچار جو وڏو پُٽ ابراهيم هيو. طالسر جو ڳوٺ هندستان جي ڇهوٽڻ تعلقي ۽ ٻاڙهمير ضلعي جي ڪا ننڍڙي وسندي آهي. سندس ننڍڙي خاندان جي نئين منزل ڀانيان ٿو ته کوکري پار لڳ ڀِٽاري نالي ننڍڙو ڳوٺ هئي جتي سندن سيڻپو هيو، ۽ شايد قسمت کي اڃان به کين رولڻو هيو، ٻن چئن سالن بعد 1971 جي جنگ ۾ سيڻن سوڌو ڪاڪي منوءَ ڪنڀار جي سانگي سان هتي لڏي آيا هئا.
تن ڏينهين ناني گل حسن ،اسان جي ڳوٺ ۾ پاڻ ئي چيڪي مٽي ڪوڏر سان ولي، پُسائي ،ڳوهي، گنب مٽيءَ جا پنوڙا پُٺن تي ڍوئي، اوڏڪي اوساري ڪري، هڪڙي ننڍڙي مسيت ٺاهي هئي. ڳوٺ ۾ جيڪي به مسلمانڪا (شرن ۽ ڪنڀارن جا) چار گهرڙا هيا، تن مان ڪو هڪڙو اڌ قرآن سميت سنڌيءَ جا به هڪڙو يا ٻه ڪتاب پڙهيل هيو. تنهن هوندي به نماز جي پاسي گهٽ لاڙو هين، پوءِ نانو گل حسن پاڻ ئي ڪڏهن جمعاڻي چانڊاڻي وڃي مسيت سڳوريءَ جي ٻهاري ڪڍندو هيو، قرآن شريف تي ويڙهيل پوش ۽ پوتيون لاهي ڇنڊي ڦوڪي وري پهرائي ساڳيءَ جاءِ تي رکندو هيو ۽ جي دل ۾ ايندو هيس ته به چار سجدا ڏئي وٺندو هيو.
نه ته اسان واري مسيت سڳوري گهڻو ڪري هندو مسلمين سڀني لاءِ عزت ۽ احترام واري اهڙي جاءِ هوندي هئي ، جنهن کي ساري اوکيءَ اڻائيءَ ويل تي مِٺيون ڪُنيون باسبيون هيون، ۽ مرادون پوريون ٿيڻ تي اهي رڌي ، ڳوٺ جي معصومن کي سڏي مسيت سڳوريءَ جي در تي ويهاري دعائون گهرائبيون هيون. ڪي مايون وري مرادون پوريون ٿيڻ تي قرآن شريف کي اڌ وال ڪپڙي جو اچي پهرائينديون هيون. تنهن زماني ۾ بجليون ٻجليون هيون ڪونه، مسيت سڳوريءَ ۾ سوجهري ڪرڻ جي لاءِ ڪاڪو منو ٻه چار ڏيئا ٺاهي هڪڙيءَ ڪُنڊڙيءَ ۾ رکي ويندو هيو. جنهن جو تيل وري مسيت تي باسون باسيندڙ مينگهواڙ توڙي شر ۽ ڪنڀار پاڻ هرتو وڏي شيشي ۾ مسيت جي آڳر جي ننڍڙيءَ ڀت تي رکي ويندا هيا. جنهن کي ڏيئي ۾ اوتي نانو گل حسن ئي سدائين سج لهڻ مهل مسيت ۾ ڏيئو ٻاري سوجهرو ڪندو هيو. ڇو جو سندس گهر مسيت سڳوريءَ سان لڳو لڳ هوندو هيو.
ابراهيم وارا جڏهن هن ڳوٺ ۾ آيا هيا، تڏهن کان به الائي ڪيترو اڳي کان هو پنج وقتي نماز جو پابند هوندو هيو. هتي اچڻ ساڻ هن ئي اسان واري ڪچيءَ مسيت جي ڇنڊ ڦوڪ ڪري ، هِتان هُتان ڏوڪڙ هٿ ڪري ڇِنل تنئوريون مٽائي نيون تنئوريون آنديون هيون ۽ مسيت ۾ پنج وقتي اذان ڏئي نماز پڙهڻ شروع ڪئي هيائين.
تڏهن اسان جي مِٽن کي ڪنهن سڄڻ صلاح ڏني هئي ته ابراهيم کي چئو ته اوهان جي ٻارن کي قرآن پڙهائي، ايئن پوءِ اسان ڏهاڪو کن هڪ جيڏن صبح جو اسڪول کان پهرئين هُن وٽ قرآن مجيد پڙهڻ شروع ڪيو هيو. جنهن جو هن ڪوبه اجورو وٺڻ کان نابري واري ڇڏي هئي. پوءِ هوريان هوريان ڇهن مهينن اندر اسان قرآن شريف پڙهي پورو ڪيو ۽ کوڙ ساريون سورتون ته برزبان ياد به ڪري ورتيون هيون سين. جڏهن مون قرآن شريف پڙهي پورو ڪيو هيو ته بابي خوشيءَ ۾ خدا ڪارڻي هڪڙي ڀت جي ديڳ لاٿي هئي. جنهن ۾ مونکي ۽ منهنجي استاد ابراهيم کي ننڍين منجين تي ويهاريو ويو هيو. مونکي قرآن شريف پڙهي پورو ڪرڻ تي ململ جو پٽڪو ٻڌرائي، مبارڪون ڏنيون ويون هيون، ۽ پوءِ ابراهيم کي به پٽڪو پارائي ٻِپُڙي اجرڪ اوڍائي وئي هئي. ۽ سمورن مائٽن پاران مون کي نصيحتون ڪيون ويون هيون ته ”ابا! هاڻ ڳرو بارو ٿجانءِ، نياڻيءَ سياڻيءَ جي ساڃاھ ڪجانءِ ڇو جو قرآن پيٽ ۾ اٿئي“. ايئن هرهڪ هڪ جيڏي کي واري واري سان قرآن پورو ڪرڻ تي پٽڪا ٻڌايا ويا هيا ۽ خيراتون ڪيون ويون.
پوءِ اسان جي ڳوٺ جي مسيت ۾ باقائدي پنج وقتي نماز ٿيڻ لڳي ۽ ڳوٺ جي مسيت جو اڻ اعلانيل پيش امام ملو ابراهيم ٿي ويو. تنهن زماني ۾ اسان جي ڳوٺن ۾ مسيتن ۾ جمعي تي جتوئيءَ جي خطبي پڙهڻ جو رواج هيو، سو اسان جو ملو ابراهيم به ڪٿان جتوئيءَ جي خطبي وارو ڪتاب وٺي آيو هيو ۽ پوءِ هر جمعي تي خطبو اسان مان ڪو پڙهيل ڇوڪرو پڙهندو هيو باقي نماز ابراهيم پڙهائيندو هيو. ڇو جو ملو ابراهيم سنڌي پڙهيل ئي ڪونه هيو. الائي ڪي ڪيترا سال ملو ابراهيم پنهنجي روزيءَ روٽيءَ لاءِ ڊوڙ ڊوڙان سان گڏوگڏ مسيت سڳوريءَ ۾ امامت به ڪندو آيو ۽ پوءِ وقت بدلجڻ سان مُلي ٿيڻ ۽ پيش امام ٿيڻ جا پيمان به بدليا ته ڳوٺ وارن ٻيو ملو لقمان پيش امام ڪري رکيو، ۽ هوريان هوريان جتوئيءَ جي خطبي جي جاءِ به عربيءَ واري خطبي والاري.
انهيءَ وچ ۾ ڪاڪو آچار گذاري ويو، ڏھ ڏينهن پندرهن ڏينهن مِٽن مائٽن اچي تپايس ” چئي ڪنڀارڪي ريت موجب ڪاڪي آچار جي پويان خيرات ڪر“. مُلو صفا دڙهو هڻي بيهي رهيو” چئي ابي کي ثواب پڄائڻ لاءِ چار قل پڙهي بخشيندس، قرآن شريف جو ختمو ڪڍائيندس، باقي اوهان جي چوڻ جي ڀت جون ديڳيون رڌي، ايندن ويندن کي کارائڻ سان ابي کي ڪهڙو ثواب ٿيندو؟ اهو ته سڌو پِڌو ٿيو گڏهن کان کَرو ڀيلائڻ، مرڻ مري ويندس ايئن ڪونه ڪندس. پوءِ ڪنڀارن ۾ ڪو ڀتُ پوتُ ٿيندو هيو يا ڪا مرڻي تي خيرات ٻيرات ٿيندي هئي ،تڏهن مهمان ٿي آيل ڪنڀار مُلي ابراهيم کي ٽوڪون هڻندي چوندا هيا ” اڙي اِڀريا !! تانهجو ابا آچار او اُوئي کيجڙ مٿي ٻيٺو اهي ،آن ڪُلان نان پيو ڪَهي ڪي اڀرئي مانهنجي لاريا خيرات ڪو ڪَريانتي؟( او اِڀريا (ابراهيم) تنهنجو ابو آچار، تو پاران خيرات نه ڪرڻ جي ڏک ۾ قبر ڇڏي، او هُن سامهين وڻ تي ويٺو آهي ۽ شڪايت پيو ڪري ته ابراهيم منهنجي پويان خيرات ڪانهي ڪئي). ابراهيم بنان ڪنهن حجاب ۽ ارهي ٿيڻ جي مِٽن مائٽن کي روڪڙي ورندي ڏيندو هيو” مِين خيرات ڪو ڪَرِي توهيج مانهجو ابا کيجڙ مٿي ٺَڍِي هوا مين ٻيٺو اهي، اڀان خيراتان تي اِتا خرچ ڪريا توهيج اوهان جا مائيتر اِتي گرمي ۾ قبران مين پيا سڙين“( مون خيرات ناهي ڪئي ته به منهنجو ابو وڻ تي ٿڌي هوا ۾ ويٺو آهي، اوهان خيراتن تي هيڏا خرچ ڪيا پوءِ به اوهان جا مائٽ ههڙيءَ گرميءَ ۾ قبرن ۾ پيا سڙن). مُلي ابراهيم جو روڪڙو جواب ٻُڌي ، مٿس ٽوڪون ڪندڙ سڀئي مائٽ ماٺ ڪري ويهي رهندا هيا.
تيستائين اسين به وڃي جوان ٿياسين ۽ڪامريڊن سان پيچ اڙاياسين. تڏهن به ملو ابراهيم اسان کان الاهي وڏو هوندي به اسان جهڙو ڪامريڊ ٿي بيٺو. هر ڪچهريءَ هر اجلاس ۾ ملو اڳيان اڳيان هوندو هيو. ٿيندي ٿيندي سنڌ هاري ڪميٽيءَ جو اسان واريءَ يونين جو صدر به کيس چونڊيوسين. پوءِ ملي ابراهيم جا سمورن ڪامريڊن سان اهڙا ته پيچ اڙيا جو هارين جي بيدخليءَ خلاف ڪيترن ئي ڪيسن ۾ خود ئي ڌُرٿي ڪيس داخل ڪيائين. هڪڙي ڪيس ۾ ته اڳلو وڏيرو بنهي سگهو هيو، جنهن ڪورٽ مان ٻاهر نڪرندي چيس ”مُلان ! تون ڀانيان ٿو مونکي نٿو سڃاڻين، منهنجو نالو........... اٿئي، آئون هن جيپ جي پويان ٻڌي گهليندو سانءِ“. تنهن تي مُلان کلندي وراڻيوهيس” سائين جڏهوڪا مينهن تڏهوڪا پاڻي ۽ تو جڏهن ايئن ڪيو تڏهن ڏسنداسين“. پوءِ ته ڪو زمانو اهڙو به آيو جو سموري ڳوٺ جي ڇيڙي نبيري ابراهيم جي هٿ وس ٿي وئي جيڪا اڃان به گهڻي ڀاڱي ايئن ئي آهي.
وري زمانا بدليا ، تفرقا وڌيا، پوءِ به ملو ابراهيم نه بدليو، هندو مسلمان سڀني جي لاءِ هڪ جهڙو، ۽ هڪل ساڻ حاضر. ڪنهن کي جي ڪڪڙ ڪُهائڻو آ ته هلو ابراهيم وٽ ۽ جي ڪنهن کي ٻڪر ۾ سِير وجهرائڻي آ ته به هلو ابراهيم وٽ. مال جو وري اهڙو پارکو جو ڪنهن جي ڪا ٻڪري ٺڪري، ڍڳي يا مينهن بيمار ٿئي ته به سڀڪو ڊوڙي هن ڏي، ٻيلي ابراهيم واروڪر. ۽ ابراهيم آ سو نه ڏسي نه رات، نه ڏسي جُهڙ نه مِينهن ،هڪيو تڪيو حاضر، رڳو گُهت هڻي ته به نماز جي فرضن پڙهڻ جي ، وري اڃيو بکيو ساڳئي هنڌ پڄيو وڃي. مطلب ته اڄ ڏينهن تائين ڳوٺ جي هر ماڻهوءَ سان ڏک سک ۾ توڙي مرڻي پرڻي ۾ ايئن سلهڙيو اچي، جهڙو ڄائو نپنو ئي هنن سان هجي. ٻيو ته ٺهيو پر ڳوٺ ۾ جيڪر ڪنهن مينگهواڙ جي گهر ۾ به ڪو مرڻو ٿي پيو ته سڀني کان اڳي ملو ابراهيم پُڄندو ۽ جي رات هوندي ته هنن سان هُنن جيئن سموري رات جنازي جي ڀر ۾ ڪنڌڙو نوايون ويٺو هوندو، جي ڪنهن جي چوري چڪاري ٿي ته به سڀني کان اڳ۾ ملو ابراهيم ئي هوندو جيڪو رڙ جي جواب ۾ آيو چئي پيرين اگهاڙو اچي پُڄندو. ڀوڳائيءَ سان ڀوڳ، رُکي سان رُکو، جهڙو ماڻهو تهڙو ابراهيم .
ٽيهارو ورهيه اڳ اسان جي گهر ۾ ڪو ننڍڙو ڪاڄ هجي، مرحيات وڌي ڪانهئي کي ڀت رڌيندي ڪو ڀوڳ سُجهيو سو ابي مرحيات کي چيائين ”يار اڪبر کنڊ ته جام بچت پئي آ، همراھ گرميءَ ۾ ديڳين تي ڪم ڪري ساڻا ٿي پيا آهن، سو مُلي ابراهيم کي چئه ته کنڊ جو شربت ٺاهي سڀني کي پياري“. ابي کي ڪهڙي خبر ته ڪو ڪنڀارالائي ڪهڙي ڪاوڙ ۾ کنڊ جو نالو ئي ڪونه وٺن ۽ کيس مِٺاڻ چون. ۽ مڱڻهار مُڱن کي مورڳهين ...... داڻا چون. ۽ جيڪر ڪو ڪاڄ ڌڻي، ڪاڄ هلندي ڪنڀار کي کنڊ ۽ مڱڻهار کي مُڱن جي بابت ڪوبه ڪم چوندو ته همراھ چِڙي ڪپڙا ڦاڙي وجهندا. ۽ ڪاڄ ڌڻيءَ کان نئون وڳو وٺندا. سو ابي مرحيات جو مُلي ابراهيم کي شربت لاءِ چوڻ ۽ هُن جو چرڙاٽ سان قميص کي ڦاڙي شيرواني ٺاهي، ڪلهن مان ڪڍي ديڳ جي چَرِ ۾ اُڇلڻ. سمورو ڇنو ڊوڙي آيو، مُلو ڇاتي بگڙيو، ملو ڇاتي بِگڙيو؟ تيڏيءَ مهل مُلو به ڪو جهليو ٿئي ڇا؟ چئي اڪبر کنڊ جو نالو ڇو ورتو؟ هوريان هوريان ٿڌو ڪيوسونس. ڊوڙندي گهران ڪپڙن جو نئون وڳو آڻي ڏنو مانس .پر عيوضي ۾ مليل نئون وڳو واپس ڪندي چيائين ” ير مڙئي ڀت ۾ هيو کِل ڀوڳ جو مزو ڪرڻو ، ڪا وڳي جي بُک هيم ڇا جو توکان وٺان؟.
انهيءَ ابراهيم تي پوءِ رانجهن اهڙو راضي ٿيو جو هڙئي پُٽڙا سپوٽ ٿي پيس، حق حلال جي ڪمائڻ وارا ٿي پيس، ۽ گهر واريءَ سميت حج به ڪرايائونس. هاڻي سڀ ڪم به مولا معاف ڪيا اٿس رڳو ويٺو الله الله ڪري. پر مرڻي پرڻي توڙي اوکيءَ سوکيءَ ۾ ڳوٺ جي مينگهواڙن، ڪنڀارن ۽ شرن جو ڀرجهلو جهڙو اڄ به ابراهيم ٿئي ٿو، اهڙو پُٽ اسان واري ڳوٺ ۾ اڃان ڪنهن ماءُ ناهي ڄڻيو. اڳتي جي خبر خاوند کي.