3
رائت مَل جي دوڪان کلڻ بعد اوڙي پاڙي جا ننڍا ننڍا وڏيرا به ڳوٺ ۾ سندس دڪان تي اچڻ لڳا هيا، جن مان قالو ڪيريو ۽ دودو ڪانهيو نالي وارا ۽ اهم هوندا هُيا . ناني عُرس جو به ساڻن واسطو هوندو هُيو. انهن کان پوءِ سندن اولاد عالم ڪيريو ، احمد ۽ محمد ڪانهيو به ايندا رهندا هيا. سيٺ رائت مل هر مهيني ۾ هڪ رات سَت سَنگُ ڪندو هُيو ،جنهن ۾ گهڻو ڪري مِٺي سِيري جي ديڳين جي خير خيرات ٿيندي هئي. جيڪا اسان جا مائٽ به کائيندا هيا ته اسان کي به کائڻ کان ڪونه جهليندا هيا. جَهل هئي نه هئي ته مينگهواڙن جو رڌل پچايل کاڌو ڪونهي کائڻو، ڇو جو اهي هندو آهن. آئون سوچيندو هيس هندو ته واڻيا به آهن پوءِ انهن جو ڇو ٿا کائون؟ اها ڳالھ سمجھ ۾ ئي ڪونه ايندي هيم. ها رائت مل جي انهيءَ ست سنگ بعد رات جو راڳ رنگ جي محفل ٿيندي هُئي ،سيٺ جو ملازم دَيالو مل ،باجو کڻي ويهندو هيو ته مذهبي ڀُڄننِ بعد شاه جون وايون مٺڙي آواز ۾ آلاپيندو هُيو.چوندا هُيا ته دَيالو مل گهراڻي گهر جو ٻار هُيو ،سندس وڏڙن هُن جي تعليم ،تربيت ۾ راڳ رنگ تي به زور رکيو هُيو، وقت ۽ حالتون ڦريون ته مائٽن جي ڪنگال ٿيڻ بعد، هو پاڻ ٻئي جي در جو نوڪر بڻجڻ تي مجبور ٿيو هُيو، تڏهن ته اندر مان درديلا آلاپَ ڪڍندي نيڻن جا ڪٽورا ڇُلڪندا رهندا هُيسِ. اُن هوندي به ڪڏهن ڪڏهن ساڻس گھڙي يا پڪواز تي سنگت ڪندڙ بينجهي مينگهواڙ ۽ ٽيڪئي مينگهواڙ جي ليءَ مان ٿِڙي وڃڻ تي ، کين راڳ روڪي هڪل ڪري دڙڪا به ڏيندو ويندو هيو.
بابا ڳالهيون ڪندو هُيو ته انهيءَ زماني ۾ چوريءَ جو وڏو آزار هوندو هيو.سڄي ڏينهن ٻنين ۾ لِڱ وِلوڙي هَچُ ٿيل ،هاري راتين جو وري پنهنجي انڌيءَ منڊيءَ مال مڏيءَ تي پهرا ڏيئي سج اُڀاريندا هيا. تن ڏينهين اوڙي پاڙي جي ڳوٺن جي ڀيٽ ۾وري اسان جي ڳوٺ مان چوريون تمام گهڻيون ٿينديون هيون ، پر ايئن چئجي ته گهڻا تڻا سيکڙاٽ ۽ وات ڳاڙها چور ته پنهنجو هٿُ ئي اسان جي ڳوٺ جي چورين تان پَڪو ڪندا هيا. ڇو جو ڳوٺ سڄو هيو غريب ميگهواڙن جو، باقي اسان شرن جا ٻه ٽي گهرڙا، سي به ڪهڙا وري شر؟ نه ڪَن چوري نه چَڪاري، نه جهيڙو نه ڦڏو، نه اچين ڪڏهن ورهڙو نه وري ڪنهن جو ڪو مال به ٻڌن. مڙوئي ويچارڙا پيٽ جي پاندي پوري ڪرڻ ۽ ڪَن لڪائڻ ۾ پورا هوندا هيا. ٻئي پاسي جي مِٽن مائٽن جا هِتان هُتان چوريءَ جي مال هڻڻ جا واڄٽ پيا وڄندا هيا. پر هتي ٻيو ٿيو خير. ٿيندي ٿيندي پوءِ ته ڀَتين پوتين ، مِٽ مائٽ به اسان جي وڏڙن کي شرن بجاءِ رُگهي جي ڳوٺ جا ميگهواڙ چوندا هيا. نه جهيڙو نه ڦڏو، نه اڙي نه سَڙي، نه اِڙتي نه ڦِڙتي، پوءِ ڇا جا شر!!!
سو انهيءَ ڪَن لڪائڻ واريءَ ڪار تان نيٺ هڪڙي ڀيري ڪي ٻه چور،اسان جي ڍڳن جو جوڙو به ڪاهي ويا هيا، وَرهڙا ٻَرهڙا هلي گهمي موٽيا، پر چورن پير ايئن لِڪايا ڀانءِ ڍڳا توڙي چور آسمان ڳِهي ويو هيو. پوءِ سائين راڄ برادريءَ ۾، اوڙي پاڙي ۾، سنگت ساٿ ۾، مِٽن مائٽن ۾ وڏيون وڏيون وڙولون هليون، ميڙون منٿون ٿيون، چئوچوائون ٿيون، هِن هُن تي بار پيا، روز جا آسرا، وڏڙا ويچارا ڏينهن لڙئي جو وٿاڻين وري ، ٿڌا شوڪارا ڀري، هڪ ٻئي سان حال حوالي ٿيندي، تَر جي ڏاڍن مڙسن جي ڪلاڪ اڌ ساراھ ڪري،پوءِ اصل ڳالھ تي ايندا هيا ته هائو ٻيلي انهيءَ همراه اڄ پڪ ڏني آهي ته ڏينهن ٻن ۾ ڪم ٿي ويندو. اهڙن اڄ سڀاڻ جي آسرن ۾ ٻه چار مهينا لنگهي ويا، پر ڍڳا نه موٽڻا هيا سي نه موٽيا هيا، تڏهن زمينداربه ٺوڪي اسان جي هارپ جي ٻَني بند ڪري ڇڏِي هئي ،چئي بابا ڍڳن کان بنان هارپو ڪهڙو؟. هاڻ ته نسورو ويل ٿي پيو، ڍڳا ڇا ويا گذر سفر جو وسيلو ، هارپي جي ٻنيءَ جا چار ٻارا به ڦُرجي ويا. تڏهن زالين مُڙسين همراهن جا ڍڳن جي آهُري ڏي ڏسي ٿڌا شوڪارا نڪري ويندا هيا. اڄ ته قصو ئي اور آ، هتان مال ڪاهيو، سواريءَ ۾ هنيو پنجين ضلعي جي پِڙيءَ ۾ وڪامي به ويو، پر اڳي ايئن ڪونه هيو، سال سال تائين ماڻهو چوراڻي مال کي پيا چاريندا هيا. اسان جو هڪڙو عزيز مرهيات يوسف نالو هيس سو ڪم جو ڪو بنهي ٽوٽِي هيو، سوبه خاص ڪري گاھ پَٺي کان ته ٺُپ ٻَرو چڙهندو هيس. تنهن جي کيتي هوندي هئي، ته ٻجائيءَ جي ٽائيم تي دِسِ تان ڪنهن نه ڪنهن جو جوڙو ڍڳن جو هڻي ايندو هيو. ٻجائي ڪڍي وري اهي ڀُنگ تي واپس ڪري ڇڏيندو هيو. ڪاريگري اها ڪندو هيو جو اوڙي پاڙي مان مئل ڪڇي ڍڳن جا ڪارائيءَ سان ڪتريل سِڱ ،هڏوارن کان وٺي گهر ۾ رکي ڇڏيا هيائين. ٻجائيءَ جي ڏينهن ۾ چوراڻي جوڙي کي اهي سِڱ پارائي، پيو کلئي عام ٻنين ۾ وهائيندو هيو. چون ٿا ته هڪڙي ڀيري چوراڻن ڍڳن جو اصل ڌڻي ڪو اچي اتان لانگهائو ٿيو، جتي هن مُڙس پئي هر کيڙيا. سو ڍڳن جي ٽور ڏي ڏِسي، شڪجي بيهي رهيو، ۽ هن همراه کي چوڻ لڳو ير خدا جي قدرت ته ڏِس !! منهنجن چوري ٿيل ڍڳن ۾ ھنن ڍڳن جي رنگ روپ، پنڌ، وِک، پر ڪنهن به ڳالھ ۾ ڪوبه فرق ڪونهي، آهي نه آهي ته تنهنجا ڍڳا ڪڇي آهن ۽ سڱ بنهي وڏا اٿن ۽ منهنجن جا سڱ بنهي مُٺيانوان هيا. نه ته هِي به هُو بَهو نِس پِس جهڙا منهنجا ڍڳا. چون ٿا ته ان زماني جا چور دُشمنيءَ ۾ يا ڪنهن پلَوَ پاند ۾ ڪنهن جا ڍڳا ڪاهيندا هُيا ، ته اڳلي سان وير پارڻ لاءِ انهن گگدامن کي ڪوسي پاڻيءَ جا ڍُڪ ڏِيندا هُيا، پوءِ ڀَلِي ته اُهي ڏاند ڀُنگ تي يا کُريءَ تي موٽي به اچن پر سندن اندر ۾ اوتيل ڪوسو پاڻي سَندُن آنڊا ساڙي ڇڏيندو هُيو ۽ ٿورڙن ڏِينهنِ اُهي ڏاند چُڙيِ چُڙيِ مَريِ ويندا هُيا. اڄڪلھ ته ماڻهو چانهه جي نالي ۾ ڪوسي پاڻيءَ جا ڪيڏا ڪوپ آنڊن ۾ ٿا اوتين!!!
خير ڳالھ پئي ڪئي سون اسان جي ڍڳن جي جوڙي جي چوريءَ جي ،سو ڇَهنِ مهيننِ جيِ ڀڄ ڊوڙ ۽ هِن هُن کي ميڙن منٿن بعد اهي ڏاند، ٽي سئو رُوپيه ڀُنگ تي مِلڻا ٿِيا هيا. تڏهن ٽي سئو به وڏي ڳالھ هيا، تن جي لاءِ اسان جي وڏڙن کي هڪڙي سُوئا مينهن، هڪڙي ڀلوڙ ڍڳِي ۽ هڪڙي گاه ڪُتر ڪرڻ جي مشين وِڪڻڻيِ پئي هئي، نيٺ اهو ٽي سئو روپيا ڀُنگ ڀري ڍڳا ورائي ڏاڍا خوش ٿيا هيا ۽ هڪ ٻئي کي مبارڪون ڏنيون هيائون. هوڏانهن گهر جون وڏڙيون، ٻن ڍڳن جي بدلي ۾ سمورو وٿاڻُ خالي ڏسي، ڪيترا ئي ڏينهن سُڏڪنديِون رهنديون هيون ۽ نانو عرس وري هٿ کڻِي چورن کي پاراتا ڏيندو رهندو هيو. ماڻهو چوندا هيا ته نانو عرس الله وارو ۽ درويش منش هيو، سندس دعا پِٽ لڳندي هئي. سا انهن چورن کي به رَسي هئي، جيڪي ٻيئي جوانيءَ ۾ ئي هلي چُريا هيا. اها ته خبر خدا کي ته اهي ناني عرس جي پِٽ سان پورا ٿيا هيا يا پنهنجيءَ کُٽيءَ سان. پر اها سا خبر اٿم ته نانو وڏو ناظِروُ هيو. شل نه ڪا شيءِ وڻيس، اتي جو اتي ٻولائي چوندو هيو ته ادا منهنجي ڪانِي وهِي وئي. ماڻهو چوندا هيا ته نانو عرس ڪنهن تي ڪاوڙبو هيو ته، اڳلي کي ٻولائي چوندو هيو، ڀائو هاڻ وڃي پاڻ سنڀال پنهنجي ڪاني لڳي وئي اٿئي. چوندا هيا ته ڪنهن جي به ڪنهن شيءِ ڏي دل سان نهاريندو هيو ته اُها اُتي جو اُتي ٽِڙڪي پوندي هئي. مامو ڳالھ ڪندو هيو ته هڪڙي ڀيري ڪو ٻٻر پاڙان ڪڍڻو هيو. ناني کيس انهيءَ ڪم تي لڳايو ۽ پاڻ گهران ماني کڻڻ ويو، ڪلاڪ اڌ ۾ جيسين مڙس وَرِيو، تيسين مامي ٻٻر کي وڃي باَقي ڪو ڇڏيو هيو. همراه موٽندي ئي، چيو هل ڙي مڙس تنهنجون فلڪون.!! ايئن چئي هڪل ڪيائينس ته هاڻ کُڙين تي زور رک ۽ ڀڄي جان ڇڏاءِ، منهنجي ڪاني وَڙهل اٿئي. همراه گهڻو ئي ڀڳو، ۽ ٻٻر به ڏانهس وريو، پر پوءِ به ٻٻر جي ٽارِين جا ڇانبُر وڃي کُڙين ۾ لڳس.
مامو هڪڙي ٻي به ڳالھ ٻُڌائيندو هيو ته وَهيءَ ۾ بنهي سگهو هيس، زور ايترو هوندو هيو، جو سانَ پاڏي جيان ٽاڏيون ڏيندو وتندو هيس. هڪڙي ڀيري ڪِرڙ جي ڪمداريءَ ۾ مان ڪڻڪ جي گاڏي ڀرڻ ويس. اڍائي مَڻيون ٻوريون يڪي سِر ڀاڪر ۾ کڻي گاڏيءَ ۾ سَٿي روانو ٿيس. اتي ڪو بروهي ذات جو ڀائي ڇِتو ناظرو بيٺو هيو، تنهن جا ڪاني هنئي ته هلنديءَ گاڏيءَ مان مڪڙيءَ واري ٻوري ٿي ٿڙي ۽ آئون ٻوريءَ سُوڌو گاڏيءَ جي چاڪ هيٺان اچي ويس. ڍڳا هيا سگها سو ڳچ تائين ته ٻوريءَ سوڌي کي گهليندا آيا ، پر نيٺ ٻوري ڦاٽي ۽ چاڪ منهنجي مٿان وهي ويو. جهوليءَ ۾ کڻي اچي گهر پُڄايائون. هوش ۾ آيس ته ابي پُڇيو ته گاڏي ڀريندي توکي ڪنهن ڏٺو هيو. ٻُڌايم ته فلاڻو بروهي هيو. ابي اوڏيءَ مهل گهوڙي پلاڻي ۽ انهيءَ بروهيءَ جي ڳوٺ وڃي پُڳو ۽ ٻولائي نظر هنيائينس. مڙس جو جوان پُٽ ويهي ويو. سا ڳالھ ملڪان ملڪ مشهور ٿي وئي ته اوڙي پاڙي جا ماڻهو چوندا هيا ته عرس خان جي ڪانيءَ کان جيڪو بچيو سو ڄڻ ته نئون ڄائو.
ان زماني ۾ ريڊيا هن ملڪ ۾ نوان نوان آيا هُيا، اسان جي ڳوٺ جي مُجيريءَ سيٺ رائت مل جي دُڪان تي به هڪڙو فلپس ڪمپنيءَ جو وڏو ريڊيو رَکيِل هوندو هُيو ، جنهن جي ايريل هڪڙي سنهڙي تار هوندي هئي ، جيڪا ريڊئي سان ڳنڍي پوءِ انهيءَ کي دڪان جي ڇِت تي اڇلي ڇڏيندا هيا، تڏهن اهو ريڊيو پري پري جون ٽيشنون جَهٽي وڄڻ شروع ڪندو هيو. تن ڏينهين حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ جي ٽيشنن کان سواءِ، خاص ڪري سيلون جي ريڊئي اسٽيشن تان ايندڙ صبح جو سويل وارا پراڻا هندستاني گانا ماڻهو وڏي شوق سان ٻُڌندا هيا. جن ۾ شمشاد بيگم جو گانو“ ميري پيا گئي هين رنگون، ڪيا هي وَهان سي ٽيليفون” ڏاڍو مشهور هوندو هيو. اسان جي ڳوٺ جا سٻاجهڙا ڳوٺاڻا ، جن پنهنجين هيڏين سارين ڄمارن ۾ پهريون ڀيرو هيءَ ريڊئي جهڙي بَلا ڏٺي هئي، سي ريڊئي جي انهيءَ ننڍڙيءَ پيتيءَ کي چئنيِ پاسنِ کان ڦِريِ، وات تي آڱريون رکي، هڪ ٻئي کي اکين ئي اکين ۾ اشارا ڪري پِيا حيران ٿيندا هُيا، چئي هيترڙيءَ پيتيءَ ۾ هيڏو ساروماڻهو ڪيئن ويٺو ڳالهائي ۽ ڳائي.؟ اصل اها ڳالھ پنهنجي ڊُول ۾ ويهي ئي ڪونه ٿي. ٻي مزي واري ڳالھ ته انهيءَ زماني ۾عام ۽ سادڙا سٻاجهڙا ماڻهو ريڊيو اسٽيشن کي عام طور تي ٽيشڻ چوندا هيا،ڪي ته مورڳهين ريڊئي جي ٽيشڻ ۽ريل جي ٽيشڻ کي هڪڙي ڳالھ سمجهندا هُيا .اُنهيءَ ڪري ئي ويجهڙائيءَ ۾ شادي پليءَ مان اسان واري ڳوٺ لڏي آيل، سوهجي ميگهواڙ کي جو پنهنجي اباڻن ڪکڙن جي تانگهه ٿي، ته کانئس رهيو نه ٿيو ۽ هڪڙي ڏينهن سيٺ رائت مل جو پاسو وٺي هوريان هوريان کيس چيائين ،سيٺ تو واري ريڊئي جو بينڊ گهمائي ڪا شادي پليءَ جي ٽيشڻ لڳاءِ ته ڪي منهنجي پراڻي ڳوٺ جون خبرون چارون به ٻُڌُئون. انهيءَ تي سيٺ رائت مل کِلي وراڻيو هيس، ته اڙي چريا سوهجا مل ،شادي پليءَ ۾ ريڊئي جي ڪا ٽيشڻ ئي ڪانهي ته اها ڪيئن ريڊئي تي لڳايان ۽ وڄايان جو تون پراڻي ڳوٺ جون خبرون ٻُڌين؟ سيٺ رائت مل جي اهڙي جواب تي سوهجي مل اُٽلو سيٺ تي چٿر ڪندي چيوهيو، “واه ڙي رائت مل، واه تُنهنجو عَقُل ،هيڏي وڏي ٽيشڻ آهي، جنهن تي روز ريل گاڏي بيهي ٿي، سوين ماڻهو چڙهنِ۽ سوين لهنِ ٿا ،توکي اها به ڪَلَ ڪانهي.پوءِ تو ڏٺو ڇا آهي ؟ هاڻ ٻڌاءِ چريو تون پاڻ آهين يا آئون؟”.
چونڊڪي جا هي واڻيا، ليکي چوکي ۾ هرڪنهن کي اُبتيءَ ڪاتيءَ سان ڪُهندا هيا. ۽ هميشھ هارين تي هيڪوڻ جي ٻِيڻ لکندا هيا.اصل اُنڊن جا بُنڊ لکي ڳاڙهي پُڙ واريون بَنديون سدائين ڪاريون ڪريو ويٺا هوندا هيا. ٻي مصيبت اها هوندي هئي جو لکندا هيا واڻڪي اکر، جيڪي ڪو به ڪونه پڙهي سگهندو هيو. جيڪر ڪو انڌي منڊي سنڌي پڙهيل وڃي پاسي ۾ ويهي ليکو ڏسڻ جي ڪندو به هيو ته انهيءَ لاءِ اهڙا واڻڪا اکر دَٻي ۾ ٺڪرين برابر هوندا هيا. بس ليکي مهل بِلا به اهڙا عجيب ٻُڌائيندا هيا جو ٻه روپيا ڳُڙ جا، ٻه روپيا ڳُڙ واسطي ۽ ٻه روپيا ڳُڙ لاءِ، شيءِ هڪڙي ٽي ڀيرا ايئن اُبت سُبت ڪري لکندا هيا. ۽ جيڪر ڪنهن هاريءَ اهڙي ڪوڙي بِلي تي اَڙي سَڙي ڪئي ته چوندا هيا ته ڀائي ڪرم ڌرم توتي آ، ڀلا ٻُڌاءِ انهيءَ تاريخ تي اسان جي هٽ تي آيو هئين نه؟ هاري جيڪر چوندو هيو ته ها آيو ته هيس. ته ٺھ پھ وراڻيندا هيا ته آيو هئين ته ڪجھ نه ڪُجھ ورتو به هوندئي، ايئن توکي ڪهڙي اسان جي اُڪير هئي جو آئين ڀلا ڀائي؟. هاريءَ وٽ اڳتي ڪو به جواب ڪونه هوندو هيو ويچارو ماٺِڙي ڪري ٺَرِي ويهي رهندو هيو.
هي واڻيا هڪڙي ٻي به وڏي پيداگيري ڪندا هيا جو هندو توڙي مسلمان کي منع هئي ته اهي گهڙا منجيءَ تي پيل پاڻيءَ جي مَٽن مان پاڻي پِين ڀلي، پر ٻُڪ ۾ پيئن. ۽ سيٺين جي گلاس ۾ پاڻي نه پيئن، ڪڏهن ڀُل چڪ ۾ به اسان پاري ڪنهن ٻار، پاڻي واڻڪي گلاس ۾ پيتو ناهي ۽ واڻين اسان کي گارين جا دسُوڙ چاڙهي اهو ڪائي جو گلاس ڀڳو ناهي، اصل دير ئي ڪونه ڪندا هيا. جيتوڻيڪ وڏيري قيصر خان کي ساڳئي گلاس ۾ پاڻي ڏيندا هيا. تڏهن گلاس ڪونه ڀڃندا هيا. سندن انهيءَ عمل تي اسان ٻارن توڙي اسان جي وڏڙن کي کار ته ڏاڍا ايندا هيا پر رڳو هٿ مهٽڻ جي حد تائين . آئون تڏهن سوچيندو هيس ته هرڪو مُلو ته چوي ٿو ته اسان مسلمان مٿي آهيون ۽ هي هندو گهٽ آهن. پر هتي ته مسلمان توڙي هندو سڀني هارين سان ساڳي جُٺ پئي ٿئي!!! اهي خبرون پوءِ جڏهن وڏا ٿياسون تڏهن ڪامريڊن پڙهايون ته يارو !!اهو هيو طبقاتي فرَق. جو وڏيرو ۽ واڻيو ٻئي سُکيا هيا ۽ سندن طبقو ساڳيو هيو، تنهنڪري ٻنهي کي هڪ ٻئي ۾ ڪا وِڏَ نظر ڪونه ايندي هئي. ۽ اوهين هندو توڙي مسلمان غريب ۽ تتڙينگ سُڃيا هيئو ، تنهڪري ٻيئي هنن لاءِ ڪِنا هيئو. اُنهيءَ جُٺ جي عيوض اسان جا وڏڙا ٻيو ته ڪري ڪجھ ڪونه سگهندا هيا پرساڻن مذاق مذاق ۾ اندر سڙندي، هلڪي ڦلڪي ٺڳي ڪري ويندا هيا. ٿيندو هينئن هيو ته سندن بورچي اُتمون مل ڀاٽُ، سيٺين کي ماني کارائڻ کان پوءِ کير گرم ڪري منجهس ڦوٽا، بادام، پستا ۽مصري وجهي ديڳڙو چلھ تي رکي،بورچي خاني مان نڪري دڪان ڏي ويندو هيو يا بورچي خاني جي رُگھ مان نڪري ٿڌڙي هوا وٺندو هيو، ته تاڙ ۾ ويٺل هڪڙو همراھ بورچي خاني ۾ داخل ٿي ، کير جي ديڳڙيءَ جو ڍَڪُ پاسيرو ڪري،مٿس لٺ سان ٺَڙڪو ڪندي، رڙ ڪندو هيو ڇِر ٻِلِي، ڇر ٻلي. اڙي اُتمان، نڀاڳا ڪيڏانهن مري وئين، سيٺين جو ڪڙهيل کير ته ٻلي وڃائي وئي . ايئن چئي پلڪن ۾ اهو همراھ پاسيرو ٿي لِڪي ويندو هيو.
سيٺيون ۽ بورچي ، ڊوڙي بورچي خاني ۾ ڏسندا هيا ته هائو ٻيلي برابر ديڳڙي جو ڍَڪُ لٿو پيو آهي. تڏهن سيٺين کي پڪ ٿيندي هئي ته هائو ٻيلي برابر ٻلي کير لُٻي وئي آهي . پوءِ سيٺ چوندا هاڻ ته انهيءَ لُٻيل کيرکي لوڙهي ۾ هاريو. تڏهن تاڙ ۾ ويٺل اسان جي وڏڙن مان ڪو همراه اُٿي چوندوهيو، سيٺيون ٻيلي! ايئن نه ڪيو، کير ڀٽارو آهي،انهيءَ کي هاريو نه،اسان کي ڏيو،اسين پيئون ٿا ، ڀلي اسان کي مرگهي ٿئي. پوءِ اهو کير هنن غريبن جي حوالي ٿيندو هيو. ۽ ٻه چارڄڻا ساهيون کڻي ،اهو سمورو بادامن ۽ پِستن وارو کير پي ويندا هيا. اها ڪار مهينو ٻه هلي، واڻين به انتظارڪيو، ته ٻليءَ جو جُوٺو کير پي ڪڏهن ٿي مڙسن کي مرگهي وٺي. پر جڏهن همراهن کي ڪجھ ئي ڪونه ٿيو ته نيٺ شڪ پِيُن ۽ همراھن جي چوري پڪڙيائون.۽ پوءِ اُتمي ڀاٽ کي کير گرم ڪري سيٺين جي پيٽ تائين پهچائڻ تائين چُلھ کان پري نه ٿيڻ جو حڪم جاري ڪري ڇڏيائون. وڏڙا چوندا هيا ته چونڊڪي جا واڻيا ليکي چوکي جا ته ماهر هوندا هيا پر عام ڪار وهنوار ۾ سادڙا هوندا هيا، سا ڳالھ مڃڻ جوڳي ته ڪانهي پر مامو رمضان ڳالھ ڪندو هيو ته جڏهن ميرپورخاص کان کپري وارو روڊ پڪو پئي ٿيو، تڏهن ڏامر ساڙڻ جو دُونهاڙ ڏسي، سيٺ رائت جي ٻن واڻين ملازمن سترامداس ۽ ديالي مل کانئس پڇيو هيو، ته ادا رمضان، اُلهنديان اهو دُونهاڙ ڇا جو آهي؟. ته وراڻيو هيم ته اڙي چرٻٽو اوهان کي خبر ڪانهي ڇا ته روڊ کي باھ لڳي آهي، ۽ باھ ۾ سڙندڙ ڏامر جا چاپُڙ اُڏاميو ميلن تائين پري پيا ڪرن، ٿي سگھي ٿو ته اهي پنهنجي ڳوٺ تي به ڪِرن ۽ ڳوٺ کي باھ وڪوڙي وڃي. اسان جي ته گهرن ۾ آهن ڪاريءَ وارا ڪک، سو جي باھ لڳي ته به خير آ. اوهان جي هٽ ۽ مال ملڪيت جو اونو مون کي به آ. انهيءَ ڀئو ۾ همراهن قميصون لاهي اچي دڪان جي سامان جي ڍوءِ ڍوئان ٻَڌي هئي، چوريءَ جي ڀئو کان نه وري ڪنهن هاريءَ ناريءَ کي ويجهو پيا ڇڏين نه ڇا ۽ جيستائين شام ڌاري رائت مل پهچي ئي پهچي، ايستائين همراهن دڪان جو سمورو سامان ڍوئي وڃي ٻاهر ٻٻرن هيٺان ڪَٺو ڪيو هيو. پوءِ رائت مل اچي ٻُڌايُن ته چريا، رمضان اوهان کي وَهائي ويو آهي. ڀلا روڊ کي ڪيئن باھ لڳندي ۽ ڏامر جا چاپڙ ڪيئن اڏامندا؟ هوڏانهن مامي رمضان سوڌو سمورا هاري واڻين سان ڪوڙي ليکي چوکي عيوض اهڙي جُٺ ڪري ، ڪي ڪيترا ڏينهن رات جي ڪچهرين ۾ ڪانڀون ٻڌي، وري وري اها ڳالھ ڪري کِلي کِلي کيرا ٿيندا هيا.
منهنجي هاڻوڪي هنيل اندازي موجب اها سال 1965 جي شُروعات هُونديِ ، لڳ ڀڳ پنجن ورهين جو ٿيو هوندس، ڇَڙي چولي ۾ گُهمندو وَتندو هُئس، تڏهن اهو رواج ئي ڪونه هيو ته ستن اٺن سالن جي ڪنهن ڇوڪري جا مائٽ سُٿڻ جو ڪپڙو به وٺن. هرڪو ڇڙي چولي ۾ هلندو وتندو هيو. سو آئون به مَٿو اُگهاڙو۽ پير اُگهاڙا ڪريو ،مِٽيِءَ جون رانديون ڪندو ۽ سڄو ڏينهن ڌوُڙ ۾ ڀڀوتُ ٿيو، پيو هلندو هُيس. تن ڏينهين ئي هڪڙيءَ شام جو، بابا سائين، هن تر جي ڪاريگر واڍي، بهرام بوزدار کان مون لاءِ ننڍڙي تختي ٺهرائي آندي هئي ۽اُها تختي امڙ کي ڏيندي چيو هيائين، ڀاڳڀري! ميٽُ پُسائي هِنَ تختيءَ تي لڳاءِ، ته سڀاڻ اميرو اسڪول کڻي پڙهڻ وڃي.۽ ورنديءَ صُبحَ جو ڏينهن ،اڄ به ذهن تي اهڙو چِٽيل اَٿم، ڀانءِ هيانءُ جي ڦرهيءَ تي ڪا شيءِ هميشھ جيان اُڪريل هجي. اهي سياري جا ڏينهن هيا، ان ڏينهن، اَمڙ سانئڻ، صبح جو سويل ئي، ڪوسي پاڻيءَ سان مُنهنجا هٿ پير ڌوئاريا هيا،وارن ۾ لَپ لَپ تيل جي وجهي ڦڻي ڏني هُئي ۽ منهنجي اکين ۾ جام سُرمو پارايو هُيو.امڙ سانئڻ،اُنهيءَ ڏينهن اهڙي ڪم جي دوران هوريان هوريان جهونگارينديِ رهيِ هئي ته،منهنجو ٻچڙو ايمِيءَ چڙهندو،هفيسر ٿيندو،الله ڪندو، اهو ڏينهن به ايندو.
تن ڏينهين، اُن ايميءَ جي خبر نه امڙ کي هُئي نه ابي کي ، نه ئي وري پوءِ ئي ڪا اهڙي خبر به پين. بسِ انهن به وَڏڙنِ جي واتان ٻُڌو هُيو ته فلاڻو وري ڪهڙو ايمِيءَ پاس آهي. تڏهن امڙ به اها جهونگار ٻَڌيو بيٺي هئي، ته منهنجو ٻچڙو به ايميءَ چڙهندو. ۽ جڏهن انهيءَ پهرئين ڏينهن، بابا سائينءَ جيِ چيچ جهلي ،ڇڙي چوليَ ۾ ،پيرن اُگهاڙو،ميٽ سان ميساريل تختي هٿ ۾ کڻي، ڪچي ڪوٺيءَ واري اسڪول جي ورانڊي ۾ پُهتو هيس ،ته اندران ٻين ٻارن جا وڏي وڏي زور زور سان سبق ياد ڪرڻ جا آواز ٻُڌا هيم .هو الهبچايو ۽ قاسم ،هو خان محمد ۽ جيرام ،هو لوڻيو ۽ ڏيارام ،سڀئي ڪتابن ۾ ڪنڌ نِمايو زور زور سان، پنهنجا پنهنجا سبق پَئي پڙهيا.ان ڏينهن، ماستر ارجڻ داس، بابا سائينءَ سان گڏُ مون کي ڏِسيِ، بابا سائينءَ کي چيو هيو ته، اَچُ، اَچُ، اَڪُو اچ،مون به اڄ ئي سوچيو پئي، ته طفل شماري رجسٽر موجب تنهنجي پُٽ جي عمر پنج ورهيه ٿي چڪي آهي ۽ زوريءَ تعليم جي قانون موجب کيس اسڪول موڪلڻ لاءِ ، تو ڏانهن نياپو ڪريان ،چڱو ٿِيو جو تون پاڻ ئي پُٽ کي وٺي آئين.
تن ڏينهين ملڪ تي ايوبي آمريت جو راڄ هيو، جيتو ڻيڪ هُن پٺاڻ جي ٻچي هر طرح سان ملڪي قانونن جي لتاڙ ڪندي، ملڪ کي ڪنهن نه وَٺُ ڏيندڙ سانَ پاڏي جيان بيدرديءَ سان ڀيليو پئي. هن جا اهي سڀ قصا جيڪر هڪڙي پاسي ڪري صرف هڪڙي خير جي ڪم تي سوچيون ته اهو هيو زوريءَ تعليم وارو قانون. جيتوڻيڪ ان قانون ته عمل ،نڪي قانون جوڙيندڙن کي ڪرڻو هيو ۽ نه ئي عمل ڪرائيندڙن کي ڪرڻو هيو. پر ان هوندي ڪڻي مان ڪاسو، ماڻهن جو ڀلو ٿيو ضرور هيو. عام ماڻهن، جيلن ۽ روڪ رقم جي ڏنڊ جي ڊپ ۾ پنهنجن پُٽڙن کي اسڪولن ۾ موڪلڻ شروع ڪيو هيو.۽ ڪجھ نه ڪجھ تعليم وڌي ضرور هئي.
اِيئن اسڪول جي پهرئين ڏينهن،ڊڄندو ڊڄندو، تختي هٿ ۾ کڻي آخري بينچ تي وڃيِ ويٺُو هيس. گَهڙيِءَ کن کان پوءِ، سائينءَ ارجڻ داس ٻارن جا سبق پُڇڻ شروع ڪيا هئا. چوٿين درجي جي شاگردن مَٽوءَ شر ۽ مولهاٽي ڪيرئي جا حال ڪي بنهي جَڏا هُيا، سندن سبق ڪچا ٿيا هيا ۽ سبق ڪچا ٿيڻ تي، سائينِءَارجڻ داس، سندُن هٿنِ جي تِرينِ تي زور سان رُول هڻڻ شروع ڪيا هيا. مٽوءَ ۽ مولهاٽيَ جا اُڀ ڏاريندڙ ٻَرڙاٽ ٻُڌي، مون جيان سڀني ٻارن جي جسمن مان دُرڙيون پئي نِڪتيون. ٻين ٻارن کي ته الائي ڀئو ٿيو يا نه ،پر مون کي مارَ جو ايترو ته ڀَوءُ ٿِيو ،جو ڏَڪندي ڏَڪندي بينچ تي ڪاڪوس ئي وَهيِ وِيو هيو. ۽ جڏهن سائينءَ ارجڻ داس ،سڀني دَرجن جا سبق ٻُڌندو، حصي موجب سزائون جَزائوُن ڏِيندو، منهنجي بينچ وَٽ پُهتو هيو، ته ڊپ ۾ منهنجو تَنُ بَدنُ پئي ٿَڙِڪِيو، ۽ جڏهن مون کي ڪَنَ مان جَهلي بينچ تان اُٿاريو هيائين، ته ڪاڪوس جي ڌَپَ ۽ مکين جي لامارن کي ڏِسي، سمورن ٻارن جو ڌيان اوڏانهن ڇِڪجي ويو هيو. گهڻو ڪري سمورن ٻارن مُسڪرائي، کڻيِ مُنهن جي آڏو ڪتاب ڏِنا هيا. سائينءَ ارجڻ داس، دڙڪا دَهمانَ ڪري، مون کي گهر وڃڻ جو حُڪم ڏِنو هيو. ۽مَٽوءَ ۽ مولهاٽي کي سبق ڪچي هئڻ جي سزا ۾ بالٽيون ڀري بينچ ڌوئِڻ جو حُڪم ڏِنو هيائين .چٽو ياد اٿم ته ان ڏينهن وَڏيون هِجِڪِيُون ڀَريندو گهر پهتو هُيس.اَمان سانئڻ، منهنجي ڳَلن تي مِٺيون ڏَئيِ، مون کي وِهنجاريو هيو،قميص ڌوئيِ ، لوڙهي تي سُڪائي، پوءِ پَهرائيِ هئي ،ايستائينِ نانگو ويٺو رهُيو هيس. ان ڏينهن مٽوءَ ۽ مولهاٽي کي مارَ کائِيندو ڏسي ،دل ۾ عهد ڪيو هيم، ته پڙهڻوٺُپُ ڪونهي .روئيندي، روئيندي الائي ڪيترا ڀيرا اَمان سانئڻ کي چَيُو هيم ته ، امان آئون ڪونه پڙهندُس.
اُن ڏينهن، اَمان سانئڻ، منهنجن ڳَلنِ تي هَٿِڙا ڦيري، سَمجهاڻيون ۽ دُعائون ڏِيندي، چَوڻَ لڳيِ هئي “ پُٽَ! ڪجھ به ٿئي، توکي پَڙهيِ، ايميءَچڙهيِ، هفيسر ٿِيڻو آهي ”. تڏهن حيرت مان، امان سانئڻ کان پڇيو هيم “اَمان ايمِي ڇا آهي؟”. اَمان سانئڻ وراڻِيو هيو“ٻچڙا! جيڪو ماڻهو ،کوڙ ڪتاب پڙهيِ، پاش ڪري، اهو ايميءَ چَڙِهيو”!!.
ان ڏينهن شام جو، اسڪول جيِ موڪل بعد، جڏهن خان محمد وار گهر آيا هيا، ته پَرِيان کان ئيِ هوڪِرا ڪندا آيا. اهو ،اهو، اميري اسڪول جيِ بينچ تي هَنگِيو. !! اهو، اهو، اميري اسڪول جي بينچ تي هنگيو!!.سندُنِ هُوڪرا ٻُڌيِ، آءٌ تِهائِين وڌيڪ روئڻ لڳُو هئس. ۽ جڏهن شام جو بابا سائين ۽ ما ما رمضان ، ٻنين تان موٽي گهر آيا هيا، ته منهنجي بهادريءَ جو قصو ٻُڌي ڏاڍا کِليا هيا. بابا سائينءَ ته کِلَندي کِلَندي رڳو ايترو چيو هيو ته هَلا ٿئيِ ڀاڙيا ماڻهو کِلايا اَٿئيِ !!. پر ماما رمضان، فيصلائتي ڳالهه ڪندي چيو هيو ادا، اَڪُوُ تنهنجو پُٽ ڊڄڻو آهي،۽ ڪڏهن به پَڙهيِ ڪونه سَگهندو. چٽو ياد اٿم، ان ڏينهن، ماما رمضان جيِ ڳالھ مُون کي به ڏاڍيِ وَڻيِ هئي ۽ سوچِيُو هيم، رَبُ ڪري شال اِيئن ئي ٿِئي.
۽ وَرندي ڏينهنِ،سج اڀرندي ئي، بابا سائينءَ ۽امان سانئڻ جا پيارَ۽ ڳِراٽِڙِيُون هجن ته پُٽ اسڪول وَڃُ.۽ منهنجو ضِد ڪري روئِڻُ هُجي ۽ روئيِ، روئي وَٿاڻَ جي ڇيڻنِ ۾ ليٽَهِڙا پائي وڏي واڪ رڙِيون ڪَري چوڻ ته، گهوڙا ڙي، اَبا ڙي ،آءٌ ڪونه پَڙهَندُس، آئون ڪونه پڙهندس. پر ڪلاڪ کن جي روئڻ ۽ وٿاڻ جي ڀاڻ ۾، آلن ڇيڻن ۾ ليٽهڙا پائڻ سان ڪجھ ڪونه وريو، بابا سائينءَ جي مِٺين مِٺين ڳالهِيِن۽ امڙ سانئڻ جي ڳِراٽِڙِيِنِ تي، نيٺ آڻِ مَڃڻي پَئِي. ۽ جڏهنِ مائٽن جي ڏٽن ۽ پوزين تي ريهِجيِ ريڀِجيِ اسڪول پُهتس، ته سائينءَ ارجڻ داس، پنهنجي قميص جي پاسي واري کِيسي مان هڪڙو کَٽِمِٺِڙو ڪڍيِ ڏِنو هيو. ان کٽمٺڙي تي هِرکِجيِ، جلديءَ جلديءَ ۾ سائين ارجڻ داس جي هٿ مان کٽمِٺڙو ورتو هيم ۽ وڃي ساڳيءَ بينچ تي ويٺو هيس. ان ڏينهن پهريون سبق مليو هيم، الف انب، بي بلا،ٻي ٻڪريِ .سنڌي صورتخطيءَ جي انهن پهرين ٽن اکرن کي سڄو ڏينهن وڏي زور سان ڀيرا ڏيئي ياد ڪيو هيم.ان ڏينهن، توڙي ان کان لاڳيتو ڪجھ ڏينهن پوءِ، مٽوءَ ۽ مولهاٽي سميت ڪنهن به شاگرد جو نه سبق ڪچو ٿيو، ۽ نه وري ڪنهن شاگرد کي مار مِليِ، جو مون کي وري اسڪول مان گُسائڻ يا ڀڄڻ جو بهانو ملي.ايئن آهستي آهستي اسڪول جي ماحول سان هري مِري، پڙهڻ لڳس.۽ اهڙو اڙيس جو پنجاه سالن کان مٿي ڄمار ٿي وئي اٿم، پر اڃان پيو پڙهان، اڃان پيو پڙهان. نه ٿا ڪتاب کُٽن ۽ نه ئي ٿو ڪتابن مان منهنجو ڍوءُ ٿئي.
اڄڪلھ جي نئين ٽهيءَ کي ڀانيان ٿو اها به خبر ڪونه هوندي ته، اُنهيءَ زماني ۾اسڪول سڄو ڏِينهنُ هلندا هُيا، وِچَ ۾رڳو منجهند جي مانيءَ جي موڪل ٿِيندي هُئي. پري جي ڳوٺن جا ٻار ماني ٻڌي ايندا هيا ۽ ڳوٺ جا ٻار گهڙيءَ پلڪ ۾ لٻو ٿٻو ڪري واپس ورندا هيا. تن ڏينهن ۾ اُستادن جو تمام وڏو اِحترام ڪبو هُيو. پر ڊڄبو به گهڻو هيو،شام جو موڪل بعد ڳوٺَ جي گِهِٽين ۾نُوس نُوس ڪونه ڪَبيِ هُئيِ. ته مَتان سائين ڏِسي وَٺي ۽ پُڇي ته ابا گهر ويهيِ سبقُ پَڙهڻ بَجاءِ رُليِن ڇو پيو؟. ٻار ته ٺَهِيو پر وَڏِڙا به ماسترن جو تمام گهڻو احترام ڪندا هُيا. هلنديءَ ڪچهريءَ ۾ ماسِتَر جي اَچڻ تي سَڀِڪو اُٿيِ کيس سَڻائيِ جاءِ آڇِيِندو هُيو. ڪچهريءَ ۾ ڪنهن به مُنڌل سُٽ کي سُلجهائڻ ويهندا هيا ته به ڪلاڪن جا ڪلاڪ مٿو هڻي، هڪ ٻئي سان ڏند چڪ ڪري، نيٺ ماستر جي ڳالھ وزنائتِي سمجهي ويندي هئي. ڀلي ته اهو ماستر راڄ جو هجي يا ڌاريو، پر سڀڪو چوندو هيو ته ادا مڙس پڙهيو لکيو آهي، علم پيٽ ۾ اٿس، سَڻائي ڳالھ ڪندو،۽ سُٺي صلاح ڏيندو. چِٽو ياد اٿم ته تن ڏينهين اسان جو اُستاد ارجڻ داس، رُگهي مل جي اوطاق ۾ رهندو هُيو. سائين پنهنجي رهائش جي ڪري، رگهي مل جي اوطاق جيِ ٻُهاري ڪڍڻ، ڇٽڪار ڪرڻ ۽ رات جي ڪچهريءَ جي مَچَ لاءِ ڪاٺِيون ڪرڻ جو ڪم گهڻو ڪري اَسان شاگِردن کان ئي ڪَرائِيندو هُيو. ايئن به ڪونه هيو ته سندس انهيءَ ڪم ڏَسڻ تي ٻارن جو ڪو مائٽ ارهو ٿيندو هجي. پر هرڪو خوش ٿيندو هيو، ته ٻارڙا ڀلي پنهنجي استاد جي خدمت ڪن.
وَڏِڙن واتان اسان جي استاد بابت ٻُڌندو هُيس، ته اُستاد ارجڻ داس، کي1965ع جيِ پاڪ ڀارت جَنگِ سَبب ٿَرَ مان بدلي ڪري هيڏانهن موڪلِيو وِيو هُيو.رڳو استاد ارجڻ نه پر سڄي ٿر ۾ جتي به ۽ جنهن به کاتي ۾، ڪو هندو نوڪري ڪندڙ هيو، ته ان کي اتان بدلي ڪري، بئراجي علائقي ڏانهن موڪلي، اُنهن جي جاين تي بئراجي علائقن جا مسلمان رکيا ويا هيا. ڇاڪاڻ ته تن ڏينهين پيارو پاڪستان اڃان ڇوڪراڻي وهيءَ ۾ هيو، جنهن جي عمر مُڇن جي ساول واري يعني ارڙهن ورهيه کن مس ٿي هئي. انهيءَ جي فوجيِ حُڪمرانن کي هندوُ ماسترن۽ هندوُ ڪامورن تي ڪوبه اعتبار نه هُيو. وڏو ڊَپُ هُينِ، ته مَتان اُهي هِندو هُجڻ جي ناتي، هندستان جا ايجنٽ بڻجيِ، پنهنجي پاڪ مُلڪ جا نقشا ۽ ڪي اهم راز هِندستانيِ فوجَ جي حوالي نه ڪَري وِجَهنِ .ايوب خان جي فوجي جنتا ۽ سول بيوروڪريسيءَ هڪ ٻئي جي جوڙيوال بڻجي سِنڌ جي رهاڪن کي به مذهبن جي نالي محبِ وطن ۽ غدار جون الڳ الڳ سڃاڻپون ڏيئي، ڪن کي غدار ۽ ڪن کي هندستاني ايجنٽ، ته وري ڪن کي محبِ وطن ٺاهي ڇڏيو هيو.حالانڪِ هنن يارن جي ڊُول ۾ اها ڳالھ الائي ڇو ڪونه ٿي ويٺي ته ورهاڱي وقت جيڪا لڏپلاڻ ٿي هئي، ان ۾ هُتان ته الائي ڪهڙي ڊاڊ ڊُوڊ اُٿلي پئي هئي، پر هتان رڳو امير طبقي جا هندو ويا هيا، پوئتي پيل ۽ مسڪين قبيلن جي هندن مان وڙلي ڪو لَڏيو هيو.۽ اها وطن جي وفاداري چئجي جو ماڻهو پنهجي ديس کي ڏکين حالتن ۾ به نه ڇڏي. ۽ جيڪر ان ماڻهوءَ جي وفاداريءَ تي ڪوئي اڻ چونڊيل ۽ پاڻ هرتو بڻيل حڪمران شڪ ڪري، ته انهيءَ حڪمران کي ڪهڙي خاني ۾ بيهارجي.؟ سا ته پاڻ کي به خبر ڪانهي، اوهان ئي سمجهو ۽ سوچيو، پر پاڻ حال گھڙي هوڪاريون ٿا اڳتي.
سو جڏهن 1965 جي پاڪ ڀارت جنگ بند ٿي هئي، ته هڪڙي ڏينهن اوچتواسان جي استاد سائين ارجڻ داس جو واپس ٿر ڏي بدليءَ جو پروانو به اچي پهتو، سائين ارجڻ داس سميت ٻين سمورن هندو سرڪاري ملازمن کي جنگ جي دوران رُڳو انهيءَ ڪري پري پري بدلي ڪيو ويو هيو جو سرڪار سڳوريءَ جي ڏاهن ماڻهن کي اهو شڪ هيو ته متان هندو ملازم هندستان جي هندو فوج کي هن ملڪ جا ڪي گهٽ گهيڙ ڏَسين ۽ هندستاني رات جي پيٽ ۾ ئي اچي سر تي چڙهي بيهن.۽ سو بدلي ٿيندي ئي جلدي جلدي ۾ پنهنجا ٽپڙ ويڙهي، ڳوٺ وارن کان موڪلائي، ٿر وڃي پنهنجي ٻچن ڀيڙو ٿيو.
تڏهن اسان جو نئون استاد، سائين عطا محمد جروار آيو هيو، سائين عطا محمد، ڪاٺڙيءَ جي اوسي پاسي جو رهاڪو،سانوري پڪي رَنگ جو، پوري پِني قَدَ سان، بوسِڪيءَ جو پٽڪو ٻَڌيِ گهمندو هيو. ڳرو ۽ وڏو آواز هيس، ٿورڙو ٻاتڙائي ڳالهائيندو هيو. ۽ هو جڏهن هو پهريون ڀيرو اَچيِ اسڪول ۾ سائينءَ ارجڻ داس جي ڪرسيءَ تي ويٺو هُيو ته ايئن پئي لڳو ڀانءِ ڪو لاڙ جو ملھ پهلوان ماستر جي ڪرسيءَ تي زوريءَ ويهي رهيو هجي. شروع شروع ۾ سندُس حشمت ۽ ڏَيَا کان اسين سڀ ٻار ڊِڄندا هُياسين. پر پوءِ هوريان هوريان ساڻس ويجها ٿيندا وياسين. سائين عطامحمد اڪثر ڪري شام جي وقت اسڪول جي آڳُر ۾ بيٺل سَريِنَهن جي وڏي ۽ گهاٽي وڻ جيِ ڇَانو ۾ کَٽَ رَکيِ، فلپس ڪمپنيءَ جي ريڊئي تي وڏي آوازِ ۾ سنڌي عارفانه ڪلام ٻُڌندورهندو هُيو. اُن زماني ۾ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تان سنڌيِ فنڪار فقير امير بخش تمام گهڻو مشهور هُيو. سائين به فقير امير بخش جي ڳايل ڪلام “ سُڻ بات برھ دي ڪيهي، ايهي عجب جيهي ”کي تمام گهڻو پسند ڪندو هُيو، ۽ جڏهن به ريڊئي تان اهو ڪلام وڄندو هيو ته سائين سڀ ڪم ڪاريون ڇڏي الائي ڪهڙي جهان ۾ايئن غرق ٿي ويندو هيو ڀانءِ “ مِل معشوقان مصلحت ڪيتي، عاشق قتل ڪريسون” وارو مقتول عاشق سائين عطا محمد ئي هجي ۽ سُوليءَ جو سزاوار ٿيڻ لاءِ تيار بيٺو هجي. ۽ پوءِ جڏهن اهو ڪلام ختم ٿيندو هيو ته کانئس وڏو شوڪارو نڪري ويندو هيو. انهيءَ وچ ۾ شاگرد يا ڳوٺ جو ڪو ماڻهو ڀلي بيٺو به هجي پر سائين کي ڪا ئي ڪل ڪونه هوندي هئي.
انهيءَ ڳائڻي جي نالي جي مناسبت سان مون کي اڪثر ڪري فقير امير بخش جي نالي سان سَڏيِندو هيو. سائِين عطا محمد، خود به فقيراڻي رنگ ۾ رَڱِيلُ هُيو. عطا محمد بَجاءِ خود کي عطن فقير لِکَڻُ ۽ چَوائِڻُ پَسند ڪندو هُيو. سندس زبان ٻاتڙي هُئي، لفظَ چَٻي چِٿي اُچاريِندو هُيو. خاص ڪري “ڙ” ڙي ماڙيءَ کي “ر” ري ماريِ ڪري اُچاريندو هُيو. هِڪَ ڀيري پهرئين درجي جي ٻارن کي سبق ڏِيندي، سائينءَ پَڙهِيو، هي گهورو آهي. ٻارن به سائينءَ جي پويان اُچاريو ، هي گهورو آهي. سائينءَ ٻِيهر اُچاريو، ته ٻارن وريِ به سائينءَ جِيان اُچاريو .نيٺ تَنگِ ٿي سائينءَ چيو، بابا ،اِيئن نه پڙهو، جِيئنَ ماڻهو پَڙَهنِ ٿا ،تِيئَنَ پَڙهو. پَرَ ٻار اُستاد جي چَيَل جُملي موجب ئيِ اُچارڻ لڳا، ته سائين چِڙيِ پِيو. سَمجهيائينِ ٻاَرَ منهنجيِ اَهَل ٿا ڪنِ. سڀني کي چڱيِ موچاريِ ڦيهه ڪَڍيائينِ. ڪلاڪ کن بعد جڏهن وڃي ڪاوڙ لٿسِ،َ گڏوگڏ پنهنجيِ زِبانَ جي ٻاتِڙائِڻ جو احساس به ٿيس، تڏهن هوريان هوريان پنجين درجي جي هوشيار شاگرد ڏيارام کي چَيائينِ ته اُٿي تون هنن ٻارن کي اهو سبقُ ڏي . جنهن پهرئين درجي وارن کي صحيح تلفُظ سان سبق پڙهايو ته وڃي مرحوم مطمئن ٿي ٿورو گهڻو مسڪرايو.مرحوم سائين عطن فقير جا سنڌيِ اکر موتِين جهِڙا هوندا هيا. هِجي، تَلفظ ۽ اُچارنِ تي ڪافي دَستَرس هُيَس .اڄ به مُون سميت سنُدس سَڀِنيِ شاگردن جا اَکَر هُوبهُو ساڻس مِلنِ ٿا. ۽ هِجي توڙي تلفظ به درست اٿئون نه ته اڄڪلھ جي جوانن جي سنڌي ٻوليءَ جي هِجي ۽ تلفظ کان ته ڪنن جي پاپڙين تي هٿ رکڻا ٿا پون. يا مورڳهين گيسي ٿي ڪرڻي پوي.
سائينءَ ته اسان کي پٽي ۽ پهريون ڪتاب پڙهايو هيو، ۽ جڏهن اسان رڙهند رڙهندا انگريزي اسڪولن ۾ پُڳاسين ته سائين عطا محمد جتي به گڏبو هيو ته چوندو هيو ته “ابا هاڻي اوهين ذري گهٽ مون جيڏا اچي ٿيا آهيو” هاڻ پيرين پوڻ واري پَرِ ڇڏيو. هاڻ بس پاڻ دوست آهيون، مون سان گڏ ويهي کِلو ڪُڏو، ڀوڳ چرچا ڪريو. استادي هئي اسڪول تائين. نيٺ سائينءَ جا سڀ شاگرد ڊڄي ڊڄي ساڻس حجائتا ٿياسين . پر حجائتا به اهڙا جو ڀوڳ چرچن تائين. پوءِ سائين ڪڏهن ڪڏهن اسان سان اهڙا ته چرچا ڪندو هيو جو کلي کلي کيرا ٿي پوندا هياسين. سو هڪڙي ڀيري شاگردن جي هڪڙي شرارتي ٽولي جي صلاح بيٺي ته ڇو نه سائينءَ سان ڪو اهڙو چرچو ڪجي جيڪو يادگار ٿي وڃي.
سو ٻن ٽن همراهن گڏجي ميرپورخاص جي ڇوڪرين واري اسڪول جيِ هڪڙيءَ خوبصورت ماسترياڻيءَ جو نالو ٻُڌي، انهيءَ جي صحيح ائڊريس هٿ ڪري ،اسان جي هن فقير تن ۽ درويش استاد سان شرارت رٿي. ٺوڪي کڻي انهيءَ مائيءَ صاحبه جي نالي سان سائينءَ عطامحمد کي ٻه ٽي عشقيه خط موڪليا هيا!!. سائين عطا محمد، ويچارو درويشُ ماڻهو، اڌ وهيءَ جي عمر ۾ به ڪُوڙن خَطنِ جي دَلبي ۾ اَچيِ ويو، ۽ مائيءَ سان ملڻ لاءِ ٽڪساٽ جوڙڻ لڳو. نيٺ هڪڙي ڏينهن بوسڪيءَ جو پَٽڪو ٻَڌيَ، ٻه ٻه تُرا ڇڏي، ڏاڍا تيل ڦُليل ڪري، اکين ۾ لپ لپ سرمي جي وجهي، ٻنهي ڪنن ۾ اوٺي درٻار عطر جا ٻُڙا وجهي ،وڃي ڇوڪرين جي اسڪول ۾ مائيءَ صاحبه سان ملاقاتيِ ٿِيو. حالي حوالي ٿيا ته مائيِ حيران پَريشان هُجي ته هيءَ ڪهڙي بلا اچي ڪنڌ ۾ پئي اٿم. هيڏانهن سائينءَ جو زور هجي، ته توهان هي خَطَ لِکيِ خود ئيِ ته گهُرايو آهي، هاڻي مورڳهين سڃاڻڻ کان ئي اِنڪارُ پيا ڪريو، اها وري توهانجي ڪهڙي ِ رَمز آهي ؟.اِيئن چوَنديِ ئيِ ڪڍي اهي ٽيئي خط، کڻيَ مائيءَ جي اڳيان پيل ٽيبُل تي رَکيائينِ. مائيِ بنهي سَمجهدار هُئيِ، غور سان ٽيئي خط پڙهي، پهريائين سائينءَ عطامحمد کان سَندُس ڪرت پُڇيائين، پوءِ پنو پين هٿ ۾ ڏيئي، کانئس سنڌيِءَ جا ٻه جملا لِکائيِ، پڪواندازو لڳائي، پوءِ چيائينِس ، قِبلا هيءَ شرارت توهان جي ڪَنهنِ شاگرد جيِ آهي. هي ڏسو، هُو بهُو توهان سان مِلندڙَ اَکَر اَٿَسِ.مون سان عشق ڪرڻ بجاءِ وَڃيِ پنهنجا شاگرد ڳوليو،۽ اڳتي لاءِ ڪنهن اوڦٽوُ خط تي اِيئن مَکِجِيِ چَکجيِ،ڊبل گهوڙي بوسڪيءَ جي پَٽڪي جُون ٻه ٻه وَڙِيُون هَڻيِ، نِڪرڻ کان اَڳ ڪُجھ سوچي سمجهيِ پوءِ نِڪرندا ڪريو، ڪِٿي ڪاٺ ۾ نه پَئجي وڃو!!!. سائين عطامحمد جي دل ۾ ٽن خطن جي دوران اوچتو اُڀري آيل عشق ته ويو پلڪن ۾ پورو ٿي.جيئن تيئن ڪري مائيءَ جي مٿي تي هٿ ڦيري، امان، نياڻي ۽ جيجان ڪري جان آجي ڪرائي کِسڪيو هيو،
۽ “عشق ٿي ڳيا ڦِشق ميڪون ٽڪا ولا ڏي” جيان پوءِ سائين عطامحمد مرحيات، ڪيترا ئي سال، جتي به ڀتين پوتين گڏبو هيو، اَسان ڪامورا بڻجي ويل شاگردن کان سُنهن ساکون ڏئي پُڇندو هيو ته ابا هاڻ کڻي ٻُڌايو ته اها ڌُوڙ ڪنهن پاتي هئي. پر اسان سڀئي خبر هوندي به ڪن لاٽار ڪندي روڙي کڻي قسم کڻندا هياسون. نيٺ چڙي اگهاڙيون گاريون ڏَئيِ چوندو رهِيو ته هزارن شاگردن مان الائي ڪهڙي اها ڌُوڙِ پاتيِ آهي، ڪيئن خَبَر پَوي؟ ۽ جي نه اڄ به خبر پوي ته هڻي هڏ گُڏ ڀڃي ڇڏيانس. پر ڪار مُنهان ڇورا هاڻ ڪامورا ٿي ويا آهن سچي به نٿا ڪن. گهڻو پوءِ جڏهن سائين هلڻ چلڻ کان ويهي ويو تڏهن شرارتي شاگرد سچي ڪئي. ته انهيءَ کي حال گهڙيءَ گهروڙي ٻوٿ تي ڀونڊو رکيائين. پوءِ وڏو ٽهڪ ڏئي چيائين “ڇورا تو ته مورهيان سر وڃايو هيو”. وري ٻيءَ گهڙيءَ چيائين “ اسان تي به ذري گهٽ زماني جو رنگ چڙهيو هيو پر بچي وياسين نه ته ريل ۽ جيل جو جهان ئي اوکو هيو.