11
سو ڳالهه پئي ڪيم، خادم سومري (امر لال) جي معرفت، محترم الحداد ٻوهئي هٿان، سکر شهر ۾ بدلي جي آرڊر ملڻ جي، انهي اسڪول جو نالو هيو آچرگهٽيءَ پرائمري اسڪول. ٻئي ڏينهن ئي انهيءَ اسڪول ۾ وڃي، دخلڪار ٿيس. ٿورن ڏينهن ۾ انهيءَ پاڙي ۾ رهندڙ شرافت بلوچ ۽ مُريد بلوچ سان دوستي ٿي وئي هئي. اهي ٻئي بلوچ اسٽوڊنٽس ارگنائيزيشن جا اڳواڻ هُيا. ۽ انهيءَ آچر گھٽِي پاڙي ۾ چڱي موچاري راهوڻيءَ وارا هيا. رهڻ لاءِ ڪا جاءِ ڪونه هيم ته ڪجھ ڏينهن ته پِنَ جون ٻه ٽي رليون ۽ هڪڙو وهاڻو هٿ ڪري، اسڪول جون ٻه بينچون گڏائي، انهن جي پيرن هيٺان سروٽا ڏئي، تختن جي ٻيڙيءَ نما کٽ ٺاهي انهيءَ تي سمهندو هيس.باٿ روم به انهيءَ اسڪول ۾ ڪونه هوندو هيو، پيشاب به اسڪول جي انهيءَ ڪُنڊ واري ڪمري ۾ ڪري وٺبو هيو. جنهن ۾ ڀڳل ٽٽل بينچون سَٿيون پيون هونديون هيون. فجر جو ڪاڪوس لاءِ سويلُ اُٿي ڀڄندو هيس ٻاهر. اويل سويل جيڪر پيٽ ۾ ڪو وَٽُ پوندو هيو، ته اسڪول جا در بند ڪري ڀڄبو هيو پبلڪ باٿ رومن ڏانهن، جيڪي منارا روڊ ڏي هوندا هيا.جتي يا ته مڙسن جي قطار اڳئي هوندي هئي، يا ته ڍونڍ جي ڌپ ايڏي هوندي هئي جو الله ڏئي امان. تن ڏينهين منهنجو معمول هوندو هيو ته اسڪول جي موڪل بعد گهنٽا گهر لڳ، هڪڙي واڻئي جي هوٽل تان مورڳهين ڏيڍ ٻن روپين ۾ سستي، سُٺي ۽ سادي ماني کائي. وڏيون اوڳرايون ڏيندو، ڀرسان ئي غريب آباد سکر ۾ ارشد درزيءَ جي دڪان تي وڃي ويهندو هُيس. جيڪو اُن زماني ۾ درزين جي يونين جو مزدور ليڊر هوندو هيو۽ سندس دڪان مڙني ڪامريڊن جو اڏو هوندو هُيو. تن ڏينهين پئسي جو حال به ڪونه هيم، توڙي منهنجي به ڪوشش اها هوندي هئي، جو اڪثر ڪري شام جو پارٽيءَ جي ڪم سان ڪڏهن ڪنهن سان ته ڪڏهن سان گڏ، ڪِٿي ڪٿي وڃي رات وارو ويلو ٽاري وٺندو هيس، نه ته اُڙيو ٿُڙيو ڄاڻي واڻي ويلو ٽارڻ لاءِ، رات جو دير سان قاسمي صاحب جي آفيس جي پويان ڪامريڊن جي مخصوص ڪمري ۾ اچي کٽ تي ڪِري پوندو هُيس. بتيءَ جي روشني ڏِسي، ڪڏهن ڪڏهن قاسمي صاحب جي گهر واري دال سان چانورن جي پليٽ، ننڍڙيءَ نياڻيءَاختر هٿان ڏياري موڪليندي هُئي. نه ته بُکيو ئي سُمهي رهندو هيس. اختر اُن زماني ۾ ننڍڙي پتڪڙي هُئي ۽ پوءِ ڄام ساقيءَ سان شاديءَ بعد اسان جي ڀاڀي ٿي. هونئن اڪثر ڪري محرم جي مهيني ۾ ته هرروز ڪنهن نئين پاڙي جي امام بارگاھ۾ وڃي، ڇاتيءَ تي ٻه، ٽي هٿ هڻي نياز کائي، ڏهئي ڏينهن رات جو ويلو ٽاري وٺندو هيس.رات جو سمهڻ تان ياد آيم ته ڪڏهن ڪڏهن ارشد درزيءَ جي دڪان ۾ به سمهي رهندو هيس.اُتي ڪڏهن رات جو گهڻو زور وارو پيشاب ايندو هيو، ته پيشاب ڪرڻ لاءِ ٻي ڪا گهٽي ڪونه سُجهندي هئي، ڇو جو دڪان جو شٽر ٻاهران بند هوندو هيو، پوءِ دَٻي کڻي دڪان جي شٽر جي ڪنهن ڪنڊ وٽان ويهي، پيشاب کي آ پيارا ڪندو هيس. شڪر خدا جو ڪجي جو شٽر وٽان دڪان جو فرش مڙوئي ڳچ جيترو لهوارو هيو. جنهن ڪري پيشب هيٺ وهي ويندو هيو.صبح تائين ملڪ سُڪي پوٺو ٿي ويندو هيو.
انهن سورن جي قصن کي گهڻا ورهيه گذري ويا، پوءِ جڏهن حبيب بينڪ جو ڪامورو هيس، ۽ اويل سويل جهازن ۾ پيو سکر ويندو رهندو هيس. تڏهن حبيب بينڪ جي ئي ڪاموري ۽ پراڻي ڪامريڊ رحيم بخش مهر کي هڪڙيءَ رات جو چيو هيم، ته يار هَلُ ته هلي پراڻي سنگت سان مِلي اچون. تن ڏينهين سائين رڪن الدين قاسمي صاحب صفا جهُور هُيو، اکين جي ديد به گهڻي جهَڪي هُجيس. ۽ 1980 کان وٺي مون کي ڪونه ڏٺو هيائين، ملندي رڳو اهو ٻُڌايومانس ته سائين، ڪوشش ڪري مون کي سُڃاڻو، پاڻ اڄ ويهارو سالن بعد پيا ٿا ملون. ۽ پوءِ پل ۾ ئي سُڃاڻي ورتائين. پڇيومانس سائين ايئن ڪيئن ٿيو جو پهرئين ئي ڌڪ ۾ منهنجو نالو کڻي ورتو اٿوَ. ته چيئين يار سڀ ڪامريڊ اويل سويل پيا ڀيرا ڀڃندا هيا. تو ئي هئين جنهن کي ورهيه ٿي ويا هيا. تو جو ويھ ورهيه چيو ته پڪ ٿيم ته اها سوکڙي تون ئي آن. شبير بيدار ڀٽو، جڪو ڪڏهن سڄڻ ڀٽو به هوندو هيو. سو ڪاوش جي سکر واريءَ آفيس ۾ ويٺو هُيو. گهڻائي احوال ڏناسون، گھڻائي گڏ گذارڻ وارا حوالا ڏنامانس، واري تڙ واريءَ جاءِ کان وٺي ارشد سيٺيءَ جي دڪان جا، پَرَ همراهه مونکي نه سُڃاتو سو نه سُڃاتو، نه ئي وري ڪا چانھ پاڻِيءَ جي سکڻي صلاح ئي هنيائين. ماڻهوءَ ماڻهوءَ تي مدار آ.
ڪڏهن، ڪڏهن ڪامريڊ غلام رسول سهتي سان گڏ خيرپور اچڻ به ٿيندو هُيو.لالا شاه محمد درانيءَ جي گهر ايندا هياسين جتي سنگت سان ڊگها بحث ۽ ڊگهيون ڪچهريون ٿينديون هُيون.ڪامريڊ غلام رسول سهتي تان هڪڙي ڳالھ ياد آيم، ته گھڻو پوءِ سنڌ اخبار ٿي ڪڍيائين، سڄي سنگت کي ڳولي هٿ ڪري چندا ۽ ڦوڙيون ڪري. ڪن کي شيئر جا دلاسا ڏئي ته ڪِن کان اڌارا ڪري پئسا وٺندو، هڪڙي ڏينهن مونکي ڳوليندو اچي کپري پهتو هيو. ڪَنن جي پاپڙين تي بيٺل وڏن وارن کي وٽيندي، اخبار جاري ڪرڻ جو ڊگھو قصوکنيائين. چئي نذير عباسيءَ جي نياڻيءَ زرقا جو هڪ لک جو شيئرآهي، امداد چانڊئي جوبه هڪ لک جو شيئرآهي، صالح بلوءَ جوبه شيئرآهي، قصو هلندي ڳالھ وڃي کُٽي اِنھيءَ تي ته تون به شيئر رک، يا چندوڏي، ٻئي ڪم نه ٿين ته اُڌارا ويھ هزار ئي ڏي. الاهي سالن کان پوءِ مُڙس جو ايئن ڳولي اچڻ ۽ اوڌر گهرڻ ڪجھ ڪجھ عجيب ته لڳو پئي پر پوءِ به حصي بجاءِ اوڌ ر واري ڳالھ مون کي به وڻي هئي. سو اُٿي بينڪ جي ڪيش مان ئي پئسا کڻڻ ويس، تن ڏينهين منهنجو سيڪنڊ آفيسر هوندو هيو شهاب فاروقي، چيائين سائين ايترا پئسا ڪيڏانهن ٿا ڪريو؟ سڄو قصو ٻڌايومانس ته کِلي چيائين اهي پئسا به ويا کُوھ جي تري ۾!!. فاروقيءَ جي ڳالھ ٻڌي اڻ ٻڌي ڪري پئسا سهتي کي ڏئي ڇڏيا هيم. ڪجھ وقت بعد رستي ويندي تاج مري مليو هيو، سهتي واري ڳالھ سربستي ڪئي هئي مانس ته وڏا ٽھڪ ڏيئي چيو هيائين، ڀائو، اول ته اها اخبار هلندي ئي ڪونه ۽ جي هلي ته ٻيا سڀ ڪنن جي پاپڙين ته هٿ رکي ڀڄي ويندا، باقي بچندو هڪڙو سهتو. ان تي به ڪن لاٽار ڪري دل کي ڏڍ ڏيندو رهيس ته اخبار به هلندي ۽ منهنجا پئسا به ترندا. آئون گھڻو ڪري تاج مريءَ کي سڌو سنئون ۽ ٿُلهي دماغ وارو سمجھندو آهيان، پر ڪڏهن تاج جا تجزيا به هوبهو سچا ٿي پوندا آهن. هيءُ تجزيو به سچو ٿيس، قصو کُٽائڻو ايئن ٿو پوي ته پوءِ اُنهن ويهن هزارن لاءِ وڏا پنڌ ڪيم، جڏهن وڃان سهتي جي ڪن تي جونءَ به نه چُري، چوي تنهنجا پئسا مون ڏي ڪونهن اداري ڏي آهن۽ ادارو ئي نقصان ۾ پيو وڃي، ته پئسا ڪٿان ڏيان.هڻي ماري ڪجھ پئسا وڏن جُهدن بعد ايئن ڪڍايم، جيئن ٻرئي گھر جو ڌڻي بچيل اڳڙيون ڦلھوري ڪجھ ھٿ ڪندو آ، پوءِ به ست هزار نه ڏنائين. اڄ ڏينهن تائين اُهي ٻُڏل سهسايم. هاڻي به سهتو جتي ملندو آهي، سنئين ڳاٽ ملندو آهي، حرام جي ڪو مُنهن ۾ گھنج هُجيس ته هِن جي هيڏي رقم ڳڙڪايون ويٺو آهيان.
ڳالھ پئي هلي سھتي سان گڏ خيرپور وڃڻ جي، خير پور پريس ڪلب ۾ منصور ميراڻيءَ جي شاعري ٻُڌڻ ويندو هُيس. هڪڙو نظم سندس يا ٻئي ڪنهن جو ٻُڌايو هُيائين. اڄ تائين ياد اٿم.
منهنجو آهي هاري پيءُ،
گرمي توڙي سيءُ،
ڪاهي هَرَ، ڪکائون گهرُ،
ليڙا ليڙا ويس، سئو ڏهين جو ڪيس،
ابو سدائين جيل ۾، اسان پويان ويل ۾.
غلام عباس ڀنڀرو، تڏهن عبرت جو ناميارو صحافي هُيو، اُن جي جاءِ تي ڪچهريون مَچنديون هُيون.بوزدار وڏا جورهاڪو غلام عباس ٽانوري اڪثر اُتي ملندو هيو، پوءِ مون کي وڏا وڏا خط لکندو هيو، .اخترعباس ٽانوريءَ جي نالي سان ادبي پورهيا به ڪيائين. هاڻي خبر ناهي ڪٿي ۽ ڪهڙي حال هوندو.
جيئن اڄڪلھ، ڪاوش اخبار سنڌ ۾ مشهور آهي.تيئن تن ڏينهين، هلال پاڪستان اخبار سرڪاري هوندي به ضياءَ جي مارشل لا ۾ ڪڏهن، لِڪائي ڇَپائي، ته ڪڏهن ڦِرڦِر سونٽو ڪري، پڌري پٽ، سنڌي ماڻهن سان هر ڳالھ ۾ ٻِٽُ ٿيو بيٺي هوندي هئي.
تن ڏينهين، موهن جي دڙي جي مٽيءَ جو رهواسي هدايت منگي مرحيات، هلال پاڪستان جو سکر لاءِ بيوروچيف هُيو، ساڻس مٿو مٿي تي ياري هجيم، اهڙي جنهن کي اصل لوهان لوهُه ياري چئجي.ٻئي مڙس شام جي وقت، گهڻو ڪري زماني جي ڪمن ڪارين مان واندا ٿي، هرروزسج لهڻ ويل، انڊس هوٽل جي هڪ ڪُنڊائتي ٽيبل تي اچي گڏبا هياسون.اوراڙ پراڙ جا احوال ڪري، چانهه جي ڪوپ، ڪوپ تي، چرس جي سگريٽن جا دونهان ڪڍي، آڌي رات ڪري اُٿندا هياسين. چرس جي سگريٽن تي ڪيل انهن ڪچهرين جو مک موضوع، کاٻي ڌر جي سياست ۽ ان سان لاڳاپيل ادب هوندو هيو.نه ڪنهن جي گلا نه غيبت.اهڙي ئي هڪڙي رات ڳالهين مان ڳالهه نڪتي هئي جو، هدايت مرحيات چيو يار!! خبر اٿئي ته مشتاق شاهه اڄڪلهه شهر ۾ آهي!!؟ اُن وقت ڪَلَ ئي ڪونه هيم ته اسان واري ڪامريڊ سنگت مان مشتاق شاهه، ڪنهن جو فرضي نالو آهي. هوڏانهن ڀانئيان ٿو ته هدايت منگيءَ، مون کي ڪميونسٽ پارٽيءَ جو اهم ماڻهو سمجهي، شايد اهو سوال ڪيو هيو. ۽ مون به هروڀرو ئي صرف ڪنڌ ڌوڻ سان سندس سوال جو جواب ها ۾ ڏنو هيو.تن ڏينهين وارِي تڙروڊ جي، سوڙهين گِهٽين مان هڪ گھٽيءَ ۾، شفقت ميراڻيءَ جي گهر مٿان هڪڙو ڪمروپارٽي آفيس لاءِ وقف هُيو. جاءِ به اهڙي جتي ڪابه گاڏي نه اچي سگهي.هڪڙي واڻ جي کٽ هئي. باقي چئني ڪُنڊن ۾ڳاڙها ڪتاب، پمفليٽ، سرُخ پرچم، هلچل پکڙيا پيا هوندا هئا.۽ انهن ڪتابن جي وچ ۾ ڪڏهن، ڪڏهن ڪامريڊ غلام حسين شر پنهنجو پسٽل لڪائي ويندو هيو ته ڪڏهن امرلال پنهنجي اصلي نالي ۽ ڇوڪراڻي وهيءَ واري فوٽوءَ سان ٺهيل پاسپورٽ.اها اڪيلي واڻ جي کٽ، هڪڙي وهاڻي سميت منهنجو بيڊ هُوندي هئي. رُلي پِني هَچُ ٿي، اچي انهيءَ کَٽَ تي ڪري پوندو هيس.ڪڏهن آڌيءَ ڌاري امرلال، درُ کڙڪائي، ننڊ ڦٽائي، اچي پاسو وٺي گڏ سُمهي پوندو هيو، ته ڪڏهن ڊاڪٽر گهنشام پرڪاش يا غلام حسن شر دي گريٽ، ته ڪڏهن ڪوٻيو ڪامريڊ.
اُن رات هدايت منگيءَ کان اُٿي جاءِ تي آيس، ته شفقت ميراڻيءَ هڪڙو فوٽن جواَلَبم ڏيکاريو. اسان جي ساٿيءَ نذير عباسيءَ جي ننڍڙي پتڪڙيءَ ڌيءَ زرقا جي فوٽن جو، نذير جي لاڏليءَ موتيا جي فوٽن جو، فوٽو ڏسندي شفقت ۽ آئون نذير ۽ حميدھ گھانگھرو جي زندگيءَ بابت، زندگيءَ جي کين ڏنل کوڙ سارن سورن بابت، کوڙ سارا قصا ڪري، وڃي آرامي ٿيا هياسين.آڌيءَ ڌاري غلام حسين شر به الائي ڪٿان رلندو، اچي گڏ سُتو هيو. ڀانئيان ٿو ان رات فجر ويل جڏهن سکر جي مُلن، لائوڊن تي ٻانگن جا ڌوڙيا بيٺي ڪيا، جواسان جي ان ڪُنڊائتيءَ ڪوٺيءَ جو دروازو هوريان هوريان هڪ ٻه ڀيرا کَڙڪيو هيو. بي مهلو دروازو کڙڪڻ تي ٻئي ڄڻا ڇرڪ ڀري جاڳياهياسين.اڻ لَکي ڊپ سان گڏ يقين پئي ٿيوته شايد ڇاپو لڳو آهي!؟ پوليس جو!؟ فوج جو!؟ ان وقت بي اختيار منهنجي نظر ڪنڊ ۾ پيل کوڙ سارن سرخ پرچم ۽ هلچل جي پرچن ڏي کڄي وئي هئي. غلام حسن، ڀڙڪو کائي، پمفليٽن هيٺان لڪائي رکيل پسٽل ڪڍي، مونکي ڪُنڊيءَ کولڻ جو اشارو ڪيو. ڪنڊيءَ کولڻ کان اڳ دروازي جي سير مان ڏٺم، هڪڙوسنهڙوسيپڪڙو، همراه.ڪاري ڏاڙهي، بريف ڪيس هٿ ۾، فوجي جرسي پايو، دروازي ڏانهن سواليه نظرن سان گُھوري رهيو هيو. ۽ دروازو کولڻ بعد اهي ساڳيون سواليه نظرون منهنجي چهري تي کتل هيون.کيس ڏسندي ئي غلام حُسن ٿڌوساھ ڀري چيو، يار مشتاق تون آهين!! اسان ته ڀانيو هيو ڪو ڇاپو لڳوآهي.ان ويل انتهائي مٺڙي ۽ پرعزم آواز ۾ وراڻيائين، بلوچستان پئي ويس، ريل ۾دير هُئي، سوچيم شفقت جي گهران زرقاجا فوٽوکڻيو وڃان.سندس ايترو چوڻ تي آئون کيس يڪدم سُڃاڻي ويس ته مشتاق شاه، معني نذير عباسي.
هن جوذهن تمام گھڻو تيز ڪم ڪندوهُيو. جلدئي غلطيءَ جواحساس ٿي وِيس، ته هڪ اڻواقف ماڻهوءَ آڏو پنهنجي سڃاڻپ ظاهر ڪري ويٺو آهيان. شفقت جي گھران فوٽن سان گڏ چانھ به آندم، ته ڪوسي چانھ ساسر۾ پيئندي اُٿيو ۽ روانو ٿي ويو. غلام حسن کان پڇيم همراھ تڪڙو آيو۽تڪڙو ويو.الائي ڇو؟ غلام حسن منهنجي اهڙي سوال تي صرف مُسڪرايو هيو، ڪو جواب ڪونه ڏنو هيائين.آئون هُن جي معنئ خيز مسڪراهٽ جو مطلب سَمجهي ڪونه سگھيو هيس. اُن کان ڪجھ پوءِ ڪميونسٽ پارٽيءَ جي ڪنهن فريڪيشن جي يا سنڌ ڪميٽيءَ جي گڏجاڻي منهنجي ڳوٺ ۾ٿي هئي.سڀ انڊرگرائونڊ ڪامريڊ، اوورگرائونڊ ٿي ويٺا هيا. ڪچيءَ اوطاق جي بند ڪمري ۾الائي ڇا ڳالهايائون، ڇا نه ڳالهايائون؟ اها رات آئون اوطاق آڏو پيل کٽن تي تارا ڳڻيندو رهيس. ان رات جو دير سان، ميٽنگ جي وقفي دوران، اڪيلائيءَ ۾مشتاق شاه منهجي پاسي واري کٽ تي اچي ليٽيوهيو ۽ هوريان هوريان پُڇيو هيائين’مون کي سُڃاڻين؟ وراڻيم ها. چيائين,اهوئي ته آئونُ مشتاق شاھ آهيان. چيم، نه اهوئي ته تون نذيرعباسي آهين. چيائين ڀلا ٻڌايانءِ ته ڪڏهن۽ ڪيئن سُڃاتئه؟ ؟ چيم ٻُڌاءِ!!. چيائين، شفقت ميراڻيءَ جي گهر۾ منهنجي وڏيءَ غلطيءَ سان. چيم، ها صحيح ٿو چئين. ۽ ايئن اسان جي سنگت جو قصووڌڻ شروع ٿيو. نذير، ٽنڊي الهيار جو رهاڪو هيو اُن ڪري انهيءَ پاسي کان اچڻ وڃڻ ڪونه هوندو هيس، سانگھڙ کان ڪنڊياريءَ جي رستي ڦري ايندو هيو، ڪنڊياريءَ جو تاج مري، تن ڏينهين ڀائنيان ٿو، ته يا جيل ۾ هيو يا روپوش هيو، ان ڪري تاج جي ڪيل ڪم ۽ ماڻهن کي سنڀالڻ جو ذمو ڪجھ نذير پنهنجي سر تي کنيو هيو ۽ ڪجھ مون تي وڌو هيو. پوءِ گھڻو ڪري اسان ٻئي انهيءَ تر جي مختلف ڳوٺن ۾ گڏجي ويندا هياسين ۽ راتين جو اوطاقن جي ڪچهرين ۾ ماڻهن کي سجاڳيءَ جا سبق پڙهائيندا هياسين. ڪنڊياريءَ ۽ ان جي پسگردائيءَ جي گھڻن ننڍن جوانن کي اڄ اها ڪل ئي ڪونه هوندي ته شهيد نذير عباسي مونسان ۽ تاج مريءَ سان گڏ گھڻو ڪري سڀني ڳوٺن مان مشتاق شاھ جي نالي سان گهمي ڦري ويو هيو. هڪڙي ڀيري، اسان کي بان واھ جي ڪنڊياريءَ واري موريءَ جي اڀرندين ڀَر، لوهرن جي ڳوٺ ۾ وڃڻو هيو، جتي امداد چانڊئي پنهنجي ٻاروتڻ جا ڏينهن گذاريا هيا. ان ڏينهن مقرر ٽائيم تي آئون پهچي ڪونه سگهيو هيس، ٽائيم تي سختيءَ سان پابند رهندڙ، نذيرعباسي، پوري ٽائيم تي آيو هيو، مون کي مقرر جاءِ تي نه ڏِسي، ڪا گڙٻڙ سمجهي، پنهنجي معمول موجب رفوچڪر ٿي ويو، ۽ جڏهن دير سان پهچي نذيرعباسيءَ کي نه ڏسي، جيڪا پشيماني ٿيم، سا ته رهي پنهنجي جڳھ تي، پر ڊپ اهو اچي ٿيم ته ايندڙ ميٽنگ ۾ نذير مونکي ڌوڙ ڪري ڇڏيندو، ۽ پوءِ ٿيو به ايئن ئي، ٻيءَ ميٽنگ ۾ منهنجي اکين مان نماڻين نينگرين جيان ڳوڙها قطارون ڪري پئي هليا، پر نذير جودير ڪرڻ بابت سواليه پڇاڻو پڇاڙيءَ تائين بند ڪونه ٿيو هيو.
نذير آخري ڀيرو جڏهن منهنجي ڳوٺ آيو هيو، ته ان رات انقلاب جي آمد تي وڏا بحث ڪيا هياسين، ورنديءَ صُبح جو سنڌڙيءَ مان بس ۾ ويهاريندي ولِس سگريٽ جو پاڪيٽ وٺي ڏنو هيومانس ته چيو هيائين، يار ايترا سگريٽ نه پيار، اڳي ئي سنھڙو آهيان، هاڻ جي جَهليس ته ماربه ڪونه سهي سگهندس. ۽ ٿيو به ائين ئي، مون کان وڃڻ جي هفتي ٻن اندر، جولاءِ جي آخري ڏينهنِ ۾ جَهليو، اَٺ ڏينهن ٽارچرسيلن ۾ امتياز ٻلي جا ڏنل عذاب سهندي، نيٺ زندگيءَ جي جنگ هارائي ويٺو. جنهن رات، بي بي سيءَ نذير جي شهادت واري خبر ڏني هئي، اُن رات ڍاڍيون ڪري رُنو هيس.ساندھ ٻه ڏينهن ماني ڪونه کاڌي هيم.ابي۽ امڙ کي ٻڌايم ته، هيءُ جو مشتاق شاهه مون سان گڏ پيو هلندو هُيو، اهوئي نذيرعباسي هيو، کيس ظالم ضياءُالحق ماري ڇڏيو. ان رات امڙ به مونسان گڏجي ڏاڍو رُني هئي.گڏوگڏ ڏاڍو ڊِنِي به هئي، ڀانيائين ته منهنجوهيڪلو پُٽ به مارجي ويندو.سو ڇا ڪيائين جو ورندي ڏينهن، ڳاڙهن ڪتابن جون ڀريون، گھر جي ڇَپر مان گِهلي، ٻورين مان ڪڍي، اڱڻ تي رکي ساڙي ڇڏيائين.
اُن واقعي بعد سڀڪوساٿي ڪڻو ڪڻو ٿي ويو. نه ڪنهن کي نذير جي ياد آئي نه ان جي معصوم نياڻيءَ جي، نه ان جي نوجوان ونيءَ جي. سڀ وڃي ڌنڌن ڌاڙين کي لڳاسون ۽ جڏهن ورهيه گذري ويا، حميدھ عذابن مٿان عذاب ڀوڳيندي جيئندي رهي، معصوم زرقا وڏي ٿي پرڻجي اولادي به ٿي وئي، تڏهن وري ڦَرڪو ڦِريو، ته اسان پارن ڪامريڊن کي نذير سوڌو هن جھان مان هليا وِيل سڀ ڪامريڊ ياد آيا.سندن ورسيون ۽ سالگرهون ملهائڻ شروع ڪيونسين.ڪجھ مهينا اڳ۾ مونکي سنگت دعوت موڪلي، ته نذير جي جنم ڀوميءَ، ٽنڊي الهيار ۾ سندس سالگرھ ٿا ملهايون تون به اچي ڳالهائجانءِ. ۽ ورندي ڏينهن جي اخبارن ۾ ٻين سان گڏ منهنجو نالو به ڇپيو ته نذير جا هي، هي ساٿي مٿس ڳالهائيندا. ان ڏينهن، شرم ۽ ڦِڪائيءَ مان ٽنڊي الهيار ڪونه ويس. ۽ انهيءَ رات خواب ۾ نذيرعباسي کي ڏٺم. ساڻس جيڪا ڪچهري ٿي سا اجھو هينئن هئي.
کلندي، کلندي چيائين، اميرا، ڏي خبر، هي وري اڄڪلھ ڪهڙا ڌنڌا شروع ڪيا اٿوَ!!؟
نڪ جي پڪائيءَ سان وراڻيم، نذير، ڀانئيان ٿو ته ٻين شهيدن جيان تنهنجو روح به، هن ڌرتيءَ تي ئي، اسان جي اوسي پاسي ۾ ڦرندي، اسان جا پِرڪار ڏسندو رهندو هوندو. سو توکي تنهنجي روح، تو پويان بچي وِيل يارن جي پِرڪارن بابت ته گهڻو ڪجه ٻڌايو هوندو. اُن هوندي به منهنجي واتان ٻُڌڻ چاهين ٿو ته ٻُڌ، ها، اهو به ٻُڌي ڇڏ، ته ٻين تي آئون ٺُپ ڪونه ڳالهائيندس، منهنجن پرڪارن تي پڇين ته سڀ ڪجھ سچ ٻُڌايانءِ.
ڪاوڙ مان لال ٿيندي چيائين، چئبو ته روزي روٽي بند ٿيڻ جو ڀئو اٿئي، ان ڪري ٻين تي نٿو ڳالهائين، چڱو ڀلا تون پنهنجا لڇڻ ئي ٻڌاءِ.
ڪنڌ هيٺ ڪري ڪياڙي کَنهندي وراڻيم، ادا، سنئين سڌي ڳالھ اها آهي، ته پنهنجو ڀڀ ڀرڻ لاءِ خلق جي اکين ۾ ڌوڙ وجهي، ڪاغذن تي ليڪا ڪڍي، پنهنجي ٻوٿ تي ڪارنهن ويٺو مَليان، ٻيو ڪجھ به نه.
ڏند ڪرٽيندي چيائين، منهنجون ورسيون ۽ سالگرهون هيترا سال ياد ڪونه آيوَ، منهنجو لاش به ايڌيءَ اچي دفنايو، ويتر هُن پوڙهي ۽ دم جي مريض کي به اچي سوڙھ ۾ منهنجي پاسي ۾ سمهاريائون، ان مهل به منهنجا ڌڻي ڪونه ٿيئو، هينئر پيا کڳيون هڻو، آخر ڇو!!؟
ڦڪو ٿيندي وراڻيم، ادا، ٻي سنگت جي ته خبر ڪانهيم، باقي تنهنجي شهادت وارن ڏينهن ۾، سچي ڳالھ اها آهي ته آئون ڏاڍو ڊڄڻو هيس، سو خاڪين جي جوتن جي ڊپ ۾ڪُوئي جيان وڃي ٻِرَ ۾ لڪو هُيس. باقي هن پوڙهي جي لاش سان گڏ آئون مقام ۾ ئي ڪونه آيو هيس، ٻيا يار هيا، ڀائنيائون ٿي ته جيڪر انقلاب آيو ته تنهنجي قبر کي وڏي عزت ملندي، ان ڪري هُن مَڙهي کي به ليءِ ڪرائڻ لاءِ سوڙھ ۾ کڻي تو سان پوريو اٿن.
اکيون ڦوٽاري چيائين، ڪوڙ واري عادت اڃان ڪونه وئي اٿئي؟ پوءِ هي جو وچ ۾ ڪامورو ٿيو هئين ۽ مال ميڙيا هيئي سو ڪيئن!!؟
حيرانگيءَ مان اکيون هيٺ ڪري وراڻيم، مار! توکي سڀ خبرون آهن ڇا؟ چڱو جي خبر اٿئي ته ٻُڌ، تو واريءَ سموريءَ سنگت، تنهنجي لاش جو اڻ سڌو سودو ڪيو هيو ۽ توکان جلدي پوءِ، ٻيا ته الائي، باقي آئون ته وڏو آفيسر ٿي ويس، تنهنجي ڏنل اجتماعيت واري سوچ تي مٽي پائي، انفرادي طور مال ميڙڻ شروع ڪيم.تون، تنهنجي پارٽي، تنهنجي زرقا ۽ تنهنجي وني مون کان ايئن وسريا جيئن ڪالهوڪو ڏينهن وسريو.نذير! حڪومتون آيون ويون، ورهيه آيا ويا، تنهنجي ٻچڙن ۽ عزيزن جي ڪا به سار ڪانه لڌم.ها پر انهيءَ عرصي ۾ وڏيون وڏيون آسائشون حاصل ڪيم.بنگلا، گاڏيون، بينڪ بيلنس وغيرھ وغيرھ.ان وچ ۾ تنهنجون ڪيئي ورسيون آيون ۽ ويون، پرمنهنجون جون سرڪاري مصروفيتون ايتريون ته وڌيڪ هيون، جو تنهنجو يادگيرو ئي ڪونه آيو.، ڪڏهن ڪڏهن ياد ايندو هئين، ته به اکيون پوري ڇڏيندو هيس.نذير! تون ئي ته هئين جيڪو منهنجي اونڌن پرڪارن تي پارٽيءَ ۾ گهڻي ڪن مَهٽ ڪندو هئين،
تڏهن مُسڪرائي چيائين، پوءِ هاڻ وري هي ڪهڙو نئون رينگٽ شروع ڪيو اٿئي!!
دل جھلي وراڻيم، ادا !جڏهن سرڪاري مال ميڙڻ مان ڍوءُ ڪونه ٿيم، تڏهن ٻڌم، ته سامراجي دنيا جا ڍاول امير، اسان جي غريب ملڪن جي غربت مِٽائڻ لاءِ خيرات طور ڪجھ مال غير سرڪاري ادارن جي نالي ۾ڏيڻ لاءِ آتا آهن، ته اهو موقعو به هٿان ڪونه وڃايم، وڃايان به ڇو؟ آخر انقلاب ته آڻڻو آ نه جاني!. پوءِ وڏيءَ ڌام ڌوم سان انهي ڪُن ۾ به ڪاهي پيس، پنهنجو ادارو به جوڙيم، ته ان کا به وڏن ادارن ۾ پنهنجي ٻولي لڳرائي پاڻ کي وِڪيم به. ادا، تنهنجي تعليم ئي اهڙي ڏنل هئي جومون تي ايڏيون ته ٻوليون لڳيون، جن جو ڪڏهن سوچيو به ڪونه هيم.
ٽهڪ ڏيندي چيائين، معني ته تنهنجي واڳ ٻئي ڪنهن جي هٿ ۾ آهي، ۽ تون پُتليءَ جيان تماشا بيٺو ڪرين، ڀلا ٻڌاءِ ته ڪهڙي ايجنڊا ملي اٿئي!.
وراڻيم، ادا، خبر اٿئي مون، وڪاڻل گهوڙي کي ايجنڊا ڪهڙي ملي هوندي؟ اهائي پنهنجي پراڻي!!!. جنهن ۾ هاڻ نتيجا گهربل ڪونه آهن، صرف لٻاڙ، ڄاڙي ۽ ڪاغذي رپورٽون ٿيون کپن. پوءِ ته منهنجو ڪم اڃان وڌيڪ سولو ٿي ويو آهي، تو سميت سڀ پراڻا ۽ هي جهان ڇڏي ويل ڪامريڊ به ياد آيا، سڀني جون ورسيون ۽سالگرهون ملهائيندي، تقريرن دوران هٿن جون اُڇلون ڪندي مائيڪ ٽوڙي وجهندو آهيان.
چيائين، پوءِ سڄيءَ سنڌ ۾ ڪو هڪڙو به ماڻهوڪونهي بچيو ڇا جيڪو توتي ڦٽ لعنت ڪري!!؟ “.
چيم، ادڙا! اهي ڏينهن ويا جڏهن سڀڪو چوندو وتندو هيو ته سنڌ جي سينڌ اڃان سَنڍ ڪونه ٿي آهي، ورهين پڄاڻان، پرائي پئسن تي ڪيل، منهنجي هن عمل تي ڪو هڪڙو به اهڙو سنڌي ڪونه آهي، جيڪو مونڏي ٻه آڱريون ئي اُڀيون ڪري، يا پُٺيرو بيهي منهنجي هن عمل تي ڪا اُلٽيءَ جهڙي ٿُڪ ئي اڇلائي.ڪو هڪڙو نه ڪونهي ادا، پاڻ سڀ پيا هرکجن ته مَن کين به اهڙو جهٽ لڳي.
مسڪرائي چيائين، پوءِ ته تون صفا نرڄو ٿي پيو هوندين!؟
ڦڪو ٿي چيم، اڙي يار، هاڻ ته نڪ جو ايترو پڪو ۽ اک پُور ٿي ويو آهيان، جو جن، ڍاول ملڪن جي اميرن مون کي خريديو آهي ۽ ڀلي گهوڙي جيان ٽاپ ۾ ڊوڙائيندا آهن، تن جي آڏو پاڻ کي، لينن، مارڪس، تو ۽ ڀٽي جو وارث سڏائيندو آهيان. ٽَڪي جي به ڦِڪائي ڪونه ٿيندي اٿم. خبر اٿئي ته مون وارو مُجيري منهنجي انهيءَ دعوئ تي معنئ خيز مسڪراهٽ سان مون ڏانهن رڳو نهاريندو رهندو آهي، پر چوندو ڪجھ به ڪونهي. تڏهن به منهنجي مُنهن ۾ حرام جي ڪو ڦِڪائيءَ جو گُهنج ايندو هجي.
چيائين، ۽ جيڪا منهنجي وارث سڏائيندڙ نئين سياسي پارٽي ٺهي آهي، ان جو به اڳواڻ هوندين!؟
چيم، نه ادل! نه شروع ۾ ته پڪ هيم ته اها پارٽي تنهنجي پيرن تي هلندي، پِيريءَ ۾ جيل کارائيندي، ان ڪري کانئس پري هُيس، پر هاڻ پڪ ٿي اٿم ته اهي هوائي خبرون هيون، ۽ان پارٽيءَ جي آفيس ۾ ويهي، روز انقلاب ۽ انقلاب لاءِ گُهربل مال جو انتظار ٿيندو آهي. سو هاڻ ٿورا ڏينهن ٿيندا ته مون به ان پارٽيءَ ۾ وڃڻ لاءِ پَرَ سورِڻ شروع ڪيا آهن.
تڏهن وري ڪاوڙندي چيائين، نيٺ ته هيڏانهن عالم ارواح ۾ به ايندين، اهڙيون جُٺيون ڪرائيندوسانءِ، جهڙيون ضياءُ الحق ۽ ان جي ساٿارين سان ڪرايون اٿم!!؟
ڪنڌ هيٺ ڪري وراڻيم، جاني! اها ته پڪ اٿم ته ڄاڻ، رَليءَ جو موت وٺي تو وٽ اچڻو آهيان، ۽ اها به پڪ اٿم، ته عالم ارواح ۾ تنهنجو روح لکين هزارين ٻين رُوحن سان گڏجي مون تي ٺٺوليون ڪندو، ۽ اسيمبلي ميمبرن جيان شيم شيم جا نعرا هڻندو، ڀلي پيا ڪجو، حال گھڙي ته مال ميڙڻ ڏي ! هونئن به ڇا ڪريان؟ مال ڏاڍو مِٺو آهي، آسائشون ڇڏڻ ڏاڍو ڏکيو آهي.منهنجا جاني نذير عباسي.
ڳالھ پئي هلي ڪميونسٽ پارٽيءَجي يارن جي ۽ انهن جي پارٽيءَ جي مقصد سان سچائيءَ ۽ وفاداريءَ جي، ته انهيءَ سچائيءَ ۽ ايمانداريءَ جو اهو عَالم هو، جو هڪڙي ڀيري سکر جي آچر گھٽيءَ پرائمري اسڪول ۾ ٻارن کي پئي پڙهايم، ته اوچتو پٺاڻڪي ٽوپيءَ ۽ صدريءَ سان ميرا ڪپڙا پاتل، هڪڙو همراه ڪلاس ۾ ڌوڪيندو آيو. ٺُڙ ٺُپ کيس ڪونه سڃاتم، ساڻس هٿ ملائي، جڏهن ڳالهايم، ته سندس آواز مان خبر پئي، اڙي مار پئيس هيءُ ته هيءُ ته تاج مري آهي!. کيس حالتِ غير ۾ ڏسي حيران ٿيندي پڇيومانس، ڀائو، خير ته آهي اهڙا حال ڪيا اٿئي جو سڃاپڻ ۾ ئي ڪونه ٿو اچين؟ تاج جيئن هونئن به هميشھ اُٻهرو ٿي ڳالهائيندو آهي. تيئن اُٻهرائيءَ ۾ وراڻيائين، في الحال منهنجن حالن کي ڇڏ، کيسي ۾ ڪي پئسا هجنئي ته، مون کي ويهارو کن روپيه ڏي ته حيدرآباد وڃان. ڇو جو ڀاڙوکُٽل اٿم. کيسي مان ويھ روپيه ڪڍندي پڇيومانس، ته ڀائو، رستي ۾ ماني ٽڪيءَ لاءِ ڪجھ ڪونه کپندئي ڇا؟ وراڻيائين نه ڙي يار نه، رستي ۾اهڙيءَ ڪنهن شيءِ جي ضرورت ئي ڪونه پوندي، بس ايترو چوندي تکو تکو وڏيون ٻرانگهون هليو ويو.
هڪڙي ڀيري اڄڪلھ جي سنڌ يونيورسٽيءَ جي پروفيسر ڊاڪٽر شير محمد مڱرئي کي پارٽيءَ جي هڪڙي ميٽنگ ۾، منهنجي ڳوٺ ۾، رات جو اٺين وڳين پهچڻو هيو، مڙس ميرپورخاص مان لاريءَ ۾ چڙهيو، وٽس لاريءَ جو ڀاڙو صرف ڪاٺڙيءَ تائين جو هيو. خودداري ايتري هيس، جو بس جي ڪنڊيڪٽر کي ڪاٺڙيءَ جو ڀاڙو ڏيئي اتي لهي پيو، ان مهل رات جا ست ٿيا هيا، نوين وڳين ميٽنگ شروع ٿيڻي هئي، ڪاٺڙي ۽ منهنجي ڳوٺ ۾ لڳ ڀڳ ڇھ ڪلوميٽر مفاصلو هيو، همراه ٽنگون وڄائي ڏيڍ ڪلاڪ ۾ اهو پنڌ ڪري اچي ميٽنگ ۾ شريڪ ٿيو هيو.۽ ٻئي ڏينهن واپسيءَ جي ڀاڙي لاءِ جڏهن مونکي چيائين ته سندس واتان اها ڳالھ به نڪري وئي هئي ته يار، رات به ڀاڙو کُٽي پيو هيو ۽ ڪاٺڙيءَ کان هيترو سارو پنڌ ڪري هتي پهتو هيس.ساڳي ڪارغلام حسين شرسان به ٿي هئي، جو جڏهن لطف پيرزادي وارن سان گڏ ڪراچيءَ ۾ گرفتار ٿي، پاڻ کي ٻلهڙيجيءَ جو پيرزادو ۽ پيرزادن جي ٻڪرين جو ڌراڙ ظاهر ڪري آزاد ٿيو هيو ته به وٽس ميرپورخاص پهچڻ جيترو ڀاڙو مس هيو. هتان ئي ڪراچيءَ ويندڙ غلام حسين، هلڪي ڏاڙهيءَ ۽ وڏن وارن وارو هيو ۽ واپس ورندڙ علام حسين جو مٿو، مُڇون ۽ ڏاڙهي ڪوڙيل هئي، ننڍڙو کجيءَ جو ڇٻو هٿ ۾ هيس، هندن جي ٻاون جهڙي حلئي سان واپس وريو هيو. هو جيئن ته روپوشيءَ دوران اسان جي تر ۾ رمضان جي فرضي نالي سان رهندو هيو، سو هڪ ڀيري اسان چار پنج دوست اوطاق ۾ ويٺا هجون ته امريو ميگھواڙ ڊوڙندو آيو ۽ اچي وڏي دٻ ڏيندي چيائين ته اسان جي زميندار، ڪاڪي رگھي مينگھواڙ کي تمام گھڻو ماريو آهي ۽ اسان جا لاهيارا ڦٽيون پيا چونڊين تن تي گھيرو ڪري بيهي رهيا آهن. غلام حسين، امرئي جي ڳالھ ٻڌندي ئي ڀڙڪو کائي بابا جي بندوق کڻي، امرئي جي ڏَسيل جاءِ ڏانهن ڊوڙيو، ويندي ويندي چوندو ويو، هاڻ پيا ڪيسن کي مڙس ٿي منهن ڏجو.آئون انهيءَ وڏيري جو ڪم پورو ڪري پرٻاهرو هليو ويندس. خدا ڀلو ڪري ڪجھ ٻين هارين جو جيڪي سرزمين تان ايندي جذباتي ڪامريڊ کي ڊوڙندو ڏسي کانئس سبب پڇڻ لاءِ بيٺا هيا. ته کين امرئي جي ڪوڙ جي خبر پئي هئي، تڏهن گيتائن ۽ قرآن جا سنهن کڻي ڪامريڊ کي يقين ڏياريو هيائون، ته ٻيلي انهيءَهمراه جي ڪَل ٿِڙيل آهي ۽ تون انهيءَ جي ڦُوڪ تي ٿو مڙسن کي مارين ڪجھ ڌيان ڪر. تڏهن وڃي مُڙيو هيو.
هڪڙي ڀيري هارين جي ميٽنگ ۾ ويٺا هجون تن ڏينهين عرس ڪانهئي جو ٻنيءَ تي ڦڏو پئ هليو، جماعتين سان، تنهن وقت عرس وارن وٽ ايتري غربت هئي جو وٽن ڪڏهن ڪڏهن ويلا به پوندا هيا، سو عرس ميٽنگ ۾ رڙ ڪري چيو ڪامريڊ گھر ۾ اٽو ڪونهي، ڀاڙو ڪونهي جو پنهنجي ٻنيءَ جي ڪيس لاءِ ڪورٽ ڀيڙا ٿيون، تون ٿو چوين ته سڄي سنڌ آجي ڪرڻي آهي!! ڇڏ ٻيلي. ڪامريڊ غلام حسين، عرس ڪانهئي جي دل ۾ لڪل درد پڙهندي ئي، پنهنجي ٿيلهي ۾ هٿ وجھي ڪنهن جادوگر جيان چانديءَ جا ٻه وزني پير ڪڙول ڪڍي کڻي هٿ تي رکيس. عرس سميت سڀ دوست حيران هجون ته هن ڪامريڊ هي شيون ڪٿان آنديون. اهو معمو اڄ تائين حل ڪونه ڪري سگھياسون.
غلام حسين شر، تن ڏينهين روپوش هوندو هيو ۽ علائقي واسي هجڻ سبب سکر ڏانهن تمام گهٽ ايندو هُيو.جيڪر ايندو ته مون وٽ ضرو ايندوهيو، اُن رات ڪنهن ڀَلي هوٽل تي ڀلي ماني به کارائيندوهيو. رات مون سان گڏ رهندو هيو۽ صُبح جو ڪندو هيو جوڳي رَمتا ڀلا. سندس ڀاءُ ۽ هاڻوڪو ايڊيشنل ايڊوڪيٽ جنرل سنڌ، لياقت شر، تڏهن تازي وڪالت پاس ڪري، شايد شيخ اياز يا ڪنهن ٻئي جو جونيئر وڪيل هيو. هاڻي شڪل شبيھ توڙي افعالن ۾ به صفا شريف لڳندڙ مڙس لياقت شر، تن ڏينهين چڱو موچاروڦَڏائي هوندو هُيو. بچي شل مُڇون به وڏيون رکندو هيو، سي به اُڀيون ۽ وَٽيل هونديون هيون. هينئر ڪورٽن ۾ججن ۽ وڪيلن سان ته الائي ڪيئن ٿوهلي، پر اُنهن ڏينهنِ ۾ خاص ڪري سکر کان ٺري ميرواه جي بسن وارن سان ڀاڙي تان ڏاڍا جھيڙا ۽ ڦڏا ڪندو هيو، ٿيندو هينئن هيو آئون اڪثر ڪري جمعي جي ڏينهن واري موڪل گذارڻ، ساڻس گڏ مينگهي فقير شر جي ڳوٺ ويندو هُيس. ٺريءَميرواھ جي بَسَ وارن کي لياقت ڀاڙي کان ٺُپ جواب ڏيندوهو، ته جهيڙو ٿي پوندو هو. هر هفتي لياقت جي اها ڪارِ هوندي هُئي. لياقت جي جهيڙن دوران آئون بلڪل خاموش ويٺو هوندو هيس ۽ پنهنجيءَ سيٽ تان چُرندوئي ڪونه هيس، ڀانءِ هيٺان ڪو ڪِلو لڳل هُجيم. هڪڙو ڀيرو، ٻيو ڀيرو، ٽيون ڀيروبه، منهنجي ساڳي ڪار ڏِسي، نيٺ مون تي نالو رکيو هيائين ڌِيئاڻو ٻار.پوءِ ته اهو نالو هرڪنهن کي پيوڏَسيندو هيو ته اميربخش ڌيئاڻو ٻار آهي. تن ڏينهين لياقت وارا، مينگهي فقير جي ڳوٺ مان تازا لَڏيا هُيا. سَڏ پنڌ تي اوڏڪين ڀِتين جا گهر، وڏي ڪوٽ سان ٺهرايا هيائون.هڪڙيءَ ڪوٺيءَ کي پُٺيان به دَروازو هوندو هيو، گهرن جي پُٺيان اڇيءَ واريءَ جي ننڍڙن دڙن تي گهاٽا سَچا سَرَ بيٺل هوندا هيا، اهو ڪامريڊ غلام حسين جو روپوشيءَ دوران ڪنهن ڇاپي ڌاپي ۾ ڀَڄَڻ جو گَهٽُ هوندو هيو.سندن والد مرحوم زوار عبدالرزاق جون ڪچهريون، اڃان دل تان ئي نٿيون وِسرن. هاڻ ته سڄو ڳوٺ ٽڙي پکڙي ويو آهي، چئوطرف آبادي ئي آبادي آهي. روڊ رستا ۽ بجليون آهن. تڏهن ٺريءَ ميرواه کان پنڌ ئي پنڌ انهيءَ ڳوٺ ڏانهن ويندا هياسين. انهيءَ زماني ۾ فقيرغلام حيدر گودڙئي جو مقبرو ڏسي حيرت ٿي هيم. مار !! شر به اولياءُ ٿيو ٿا سگهن؟ “!!! هيڏانهن اسان جي پاسي جا شر گھڻي ڀاڱي ته سڀ چيلھ سان رسا ٻڌيو هلندا وتندا هيا!!!.” منهنجي انهيءَ سوچ جي تصديق گھڻو پوءِ پاڪ فوج جي ڪرنل عمر ڪرمانيءَ به ڪئي هئي، جيڪو ڌاڙيلن خلاف آپريشن دوران سنڌ جي چپي چپي ۾ رُليوهيو. تنهن هڪڙي نجيءَ ڪچهريءَ ۾ مون کي چيو هيو ته، مون اڄ ڏينهن تائين ڪو به شر ذات جو ماڻهو يا وڏو ڌاڙيل يا پڙهيو لکيو ناهي ڏٺو، سڀئي چيلھ سان رسو ٻڌڻ وارا مليا اٿم.
فولاد فقير شر، شايد پوءِراھ رباني ورتي هئي، يا فقيرن جي ٻوليءَ ۾ پيالو پيتو هيو.انهيءَ زماني ۾ ڳوٺ ۾صرف هڪ مقبرو ڏٺو هُيم.گھڻو پوءِ جڏهن ڄام ساقيءَ کي ٿورو گھڻو صوفي ازم جو رنگ چڙهيو هيو، ته گِهلي وٺي ويو هيو، فولاد فقير جي قبر تي. هاڻ ته فولاد فقير جي پوئلڳن سان ياريون اٿم، خاص ڪري عطا فولاديءَ سان.
تڏهن ته سکر کان ڳوٺ وڃڻ لاءِ اڪثر ڪري شام جو بس ۾ نِڪرندو هيس، نواب شاهه ڀرسان سٺ ميل تي پُڦيءَ وٽ رات رهي پوندو هيس. جيڪڏهن سٺ ميل جي بس نڪري ويندي هئي، ته مهراڻ يونيورسٽيءَ جي هاسٽل ۾ محمد علي ٽالپر وٽ رهي پوندو هيس. محمد علي، سنڌي اسٽوڊنٽس آرگنائيزيشن جو جنرل سيڪريٽري هيو، پوءِ فون کاتي ۾ڊويزنل انجنيئر ٿيو. ڀانئين ٿو، اڄڪلهه ڪيناڊا ۾رهي ٿو. هڪڙيءَ رات محمد عليءَ ٻُڌايو هيوته ڪالهه رات امداد چانڊيو، محمد خان سولنگي۽ شير محمد مڱريو روپوشيءَ ۾ هوندي، او سامهون هُن پارڪ ۾ ويٺا هُيا، جيئي سنڌ وارن سُڃاتا ته ٻَڌڻَ جِي ڪوشش ڪيائونِ.هي ٽيئي همراهه به منهن ڏئي بيٺا، چڱي موچاري مارا ماري ٿي هئي، نيٺ ٽئي ڄڻا هيڻا ٿيا هيا. ته جيئي سنڌ وارن کڻي ٻڌُنِ، چئي نازشي، سازشي ۽ روپوش آهن، پوليس جي حوالي ڪَبا. بقول محمد عليءَ جي هُن وڏيون منٿون ڪري همراهن کي ڇڏايو هيو. محمد عليءَ سَچُ ٻڌايو هيو الائي نه، اهي خبرون امداد وران کي هونديون، نيٺ به ٽيئي مڙس حيدرآباد ۾ الائي ڪنهن جي ڀلائيءَ سان جهلاڻا، جنرل ضياءَ جي مهربانين مان ست ست سال ٽيپ۽ ڦٽڪن کائڻ جي واجبي ورڇ ورتائون.