7
رمضان بيڪانيري،مُهاجر ٿي ڪري الله لوڪ انسان ، نيڪ ۽ ايماندار ماڻهو هوندو هُيو .هاريءَ ۽ مُجيريءَ جو فرق نه رکندو هُيو ،بابا سان ٻٽيهه دليون هُونديون هُيس، هميشه کيس ”ادا اڪبر“ ڪري سڏيندو هُيو.سوچيان ٿو، شايد هندستان ۾ به اسان جي غريب طبقي جو هيو ۽ هِتي ڪليم ۾ مالُ هٿ ڪيو هُيائين. نه ته وڏو ماڻهو ۽ ماڻهپو! اهو کوڙو ئي نٿو لڳي . ان بعد ورهيه گذريا، زمانا بَدلِيا، مير صاحب ويو، بابا ويو ، امڙ وئي، پهرين گهر واري به وئي،۽ آئون به بابا سائينءَ ۽ امڙ سانئڻ جي دعائن سان، الائي ڪٿان جو ڪٿي وڃي پُهتس . رمضان تان ئي ياد ٿو اچيم ته 2001 ڌاري اسلام آباد ۾ هُجان. عيد ويجهي هُئي، فلائيٽ عيد جي رات جو هُجيم. گهر واريءَ فون ڪري عيد جي سامان جو چيو ته ، چيومانس پڙهيل لِکيل آهين، ڪارِ بيٺي اٿئي، ڊرائيور سان وڃي، پاڻ ئي وٺي اچُ. سا سڌي رمضان بيڪانيريءَ جي دُڪان تي وئي، سامان جو چِٺو ڏنائين، سامان پيڪ ڪرائي، گاڏيءَ ۾ رکندي ،
رمضان پُڇيس امان اوهان ڪير آهيو؟.
موٽَ ۾ ذاتِ ۽ زوجيت، وقت منهنجو نانءٌ ٻُڌِي رمضان جا لُڙڪ لڙَيِ پِيا. پهريائين ته منهنجيءَ خوشحاليءَ تي هٿ کڻي وڏي واڪ رب سائينءَ جا شڪرانا مڃيائين.۽ پوءِ منهنجيءَ گھر واريءَ کي مَٿي تي هٿُ رکندي چيائين ”امان تون منهنجي دوست جي نُنهن آهين، معني منهنجي به ننهن آهين. وقت ايترو بدلجي ويوآهي، جو تون خود دڪان تي هلي آئي آهين ، آئنده امير بخش نه هُجي، ته سامان جي لسٽ ڊرائيور سان موڪلي ڏيندي ڪر، پاڻ نه اَچُ، مون کان اهو برداشت نٿو ٿئي ته منهنجي دوست جي نُنهن بازار ۾ دوڪانن تان پاڻ سودو خريدي“. اهو هيو هڪڙي مهاجر جو ماڻهپو. ماڻهو ڪيئن مڃي ته مهاجر سڀ اندر جا ڪارا هوندا.!!
سو ڳالهه پئي هلي مير صاحب جي۽ اسان کي ڪُرسين تي ويٺل ڏسي ڪاوڙجي جيپ موٽائڻ جي . ورندي ڏينهن ٻنيءَ تي ايندي ساڻ ئي، بابا کي گار ڏيندي چيائين ”اڙي..............ڪالهه ڪنهن جي اجازت سان شهر ويو هُئين“؟. بابا کي هونئن به گار تان تمام گھڻي چِڙَ ايندي هُئي، اوطاق جي ڪچهريءَ ۾ به جيڪر ڪو هڪ ٻئي کي گار ڏيندو هُيو ته به بابا چِڙي پوندو هُيو. هاڻ جو سِڌي خود کي گار مِليس، ته بِگڙي پيو ،جوڙو ڇڏيندي ئي ”پائِڻو“ کڻي، ميرصاحب تي ”لُوهه“ ڪيائين،جيتوڻيڪ بندوق هٿ ۾ هجيس، پر بابا جا تيور ڦريل ڏسي، مير صاحب ڏِٺو ته ماريندو، سو رکيائين کُڙين تي زور . بندوق ڪلهي تي ،اڳيان مير صاحب ۽ گامڻ خان، ته پويان بابو پائڻو هٿ ۾ کنيو وڦلندو پئي ويو، نيٺ بابو سائين، مير صاحب سان ڊوڙ۾ پُڄي نه سگهيو ته سَهڪي بيهي رهيو. ۽ مير ٺاري خان ڀڄي جان ڇڏائي هئي.
تن ڏينهين عالم ڪيريو هن تر ڳُجهو توڙي بنهي ارڏو مُڙس هيو، سوڙھ سڪوڙ ۾ سڀڪو وٽس ڀڄي ويندو هيو. هو به مڙس جهيڙي جوٽڻ ۽ ڪيسن ڪرڻ جو ڪوڏيو هوندو هيو. جنهن سان به گڏجي بيٺو ته انهيءَ جو ٿي ويو. انهيءَ تان پوءِ ڪوبه خان خانان ڪونه هٽائي سگهندو هيس. سو به مير صاحبن جي ڪجھ ٻني پنهنجي هارين کان هارپ تي پيو پوکائيندو هيو. پر ڪجھ وقت کان مير تاج محمد سان ڪنهن ڳالھ تي رُٺو ويٺو هيو، گڏوگڏ کيس اها به خبر هُئي ته مير صاحب جي ڇن واري لڳ ڀڳ 158 ايڪڙ ڀلوڙ ٻني ،ڀُٽي صاحب زرعي سڌارن هيٺ ٽوڙي ڇڏي آهي. ۽ اڃان تائين اُنهيءَ ٻنيءَ جودعويدار ڪوبه ڪو نه ٿيو آهي. تن ڏينهين هونئن دعويدار ٿِينِ ته گهڻيئي ها، پر ميرپورخاص جو مختيارڪار مرحوم عبدالاحد شيخ ۽ ڊي سي هاشم ميمڻ ، صفا ايماندار آفيسر هيا،ڪوڙي دعويداريءَ ڪرڻ واري کي ٽِيپَ کائڻ جي پَڪ هئي. مڙسن جي ايمانداريءَ ۽ اصول پرستي ءَ جي هنڌين ماڳين هاڪ هوندي هئي. خاصخيلي صاحب جو ته تعلقو هيو ، هاشم ميمڻ صاحب جو ته ضلعو هيو ضلعو به ڪو جهڙو تهڙو ڪونه هيو، هاڻوڪو عمرڪوٽ، ٿرپارڪر ۽ ميرپورخاص ٽئي ضلعا انهيءَ هڪڙي ضلعي ۾ هيا. سو عالم ڪيرئي، جو ٻُڌو ته بابا ۽ ميرصاحب ۾ ڇِڪ ڇِڪان ٿي آهي ، سو مڙس رات جو ئي اچي ٺڪاءُ ڪيو ۽ ڳوٺ وارن کي سڏي پاڻ سان گڏ ويهاري پوءِ ڳالھه ڪيائين ته اها زمين هاڻي مير صاحب جي ملڪيت ڪانهي رهِي، سرڪار جي سَندي آهي سَندي. هاڻ رڳو چئين آني واري درخواست ڏيڻ جي دير آهي. ٻني اوهان جي ٿي ويندي.
انهيءَ مهل ته وڏيري عالم جي ڳالھ سڀني کي ڦوڪ لڳي پئي،ڇو جو سڀني کي خبر هئي ته مير صاحب ڪو جهڙو تهڙو ڪونه هيو جو ڀٽو صاحب انهيءَ کان مائٽاڻي ملڪيت ڦُري ڇڏي. پر پوءِ به هڻي ماري سڀني جي صلاح بيٺي ته ڪجُھ نه ڪجھ ڪجي، پوءِ وري اها به صلاح ٿي ته رُگهي جي پاڙي جي لڏي ويل مينگهواڙن کي به سڏائجي، سڀيئي هڪڙي صلاح ٿي پوءِ گڏجي دعويداريءَ لاءِ دانهين ٿجي.ميگهواڙن ڏانهن نياپو ويو، منجهائن ٻه چار ڄڻا آيا . ورندي ڏينهن مختيار ڪار کي ستن اٺن مُڙسن گڏجي درخواست ڏني . مختيار ڪار وٽ انصاف به هيو ته ڀُٽي جي ٽائيم جي ڪامورن وٽ تڪڙي داد رسي به هئي. بس رڳو درخواست ڏيڻ جي دير هئي، نه ڊيگھ ٿي نه ويڪر ٿي، گهڙيءَ ۾ ئي تپيدار گهُرائجي آيو، قرآن شريف ۽ گيتا کڄي آيا، وچ تي ٻئي پاڪ ڪتاب رکي، ديھ جو نقشو رکي، قران ۽ گيتا تي هرهڪ کان سروي نمبر سُڃاڻرائي، خسره گرداوري ڏِسِي، اوڻيهه ماڻهن کي اُتي جو اُتي، ٻنيءَ جي مالڪيءَ جا پَٽَا ٺاهي ڏِنائين. نه پئسو نه پنجڙُ، نه گِهِل نه گينداڙَ. سڀني کي پَٽا مِليا، ته پنا ڏسي ڏاڍا خوش ٿيا،ڀٽي صاحب جو انصاف ڏسي ۽ ست پيڙهيائتي هارپي واري ٻنيءَ جي مالڪ ٿيندي. ڪِن جي اکين مان بي اختيار خوشيءَ لڙڪ پئي لڙيا. خير ميرپور مان واپس اچي، اهي پٽا ماٺ مِيٺ ۾ گهرن ۾ آڻي رکيائون . ڪجھ ڏينهن بعد شرن جا اسان وٽ ۽ ميگهواڙن جا رگهي مل وٽ امانت ڪري رکيائون.عالم پنهنجا پَٽا پاڻ سان کڻي ويو. ايئن سڀڪو ٿانيڪو ٿي وڃي لڳو پنهنجيءَ پنهنجيءَ ٻنيءَ جي ڪِرت سان . پويان بيکي ۽ عالم ماٺِ ميِٺ ۾ ڪاغذي ڪم پي اُڪلايا ، پندرهين فارم ۾ پئي داخلائون رکرايائون، پاڻِيءَ جي شيئر لسٽ به ٺَهِي تيار ٿي . مير تاج محمد صاحب توڙي سندس پُٽ مير ٺاري خان کي جَنِ نه ڪَنِ،پويان ڪم پئي لَٿو. الاٽ ٿيل زمين مان ڪجهه ٽُڪرن تي اسان شرن مير صاحب جي هارپي سان فصل پوکيو هُيو. جيڪو به هاڻ اچي تيار ٿيو هيو. هوڏانهن ماما رمضان کي اُن قصي جي خبرئي ڪونه هُئي، مُڙس ڪمدارين ۾ پورو هو. ايندو به ڇهين ڇهين مهيني ڳوٺ هيو. سو هڪڙي ڏينهن ڳوٺ آيو، ته بابا، سموري ڳالهه ڪندي ڪاغذ ڏيکاريَسِ. ماما رمضان کي مير تاج محمد جي هستيءَ۽ هلنديءَ جي خبر هئي، ان ڪري مير صاحب جي ڏمر کان ڏاڍو ڊِنو. ۽ سڀني ڳوٺ وارن گڏ ڪري مير صاحب جي ڏاڍ ۽ ڪاوڙ جي ياد ڏياريائين. حال گھڙي ته شينهن ٿيل شرن ۽ مينگھواڙن کان دُرڙيون نڪري ويون هيون، ڪي ته ماما جا احوال ٻُڌندي ئي جهنگ جي خيال لاءِ اُٿي ويا هيا. ڀانيان ٿو ته مير صاحب جي ڀئو کان مڙسن جا دست هليا ويا هيا. گھڙي ئي ڪونه گذري ته سڀني ڏڪندي ڏڪندي اچي ماما جي اڳيان ٻنين جي پَٽن وارا ڪاغذ رکيا. ۽ صلاح ڏيندي چيائونس ته ، رمضان مير صاحب کي چئجانءِ ته اسان ڪابه درخاش ڪا نه ڪئي هئي، سرڪار پاڻهي گھر ويٺي اچي هي ڪاڳر ڏنا هيا. ايئن مامو مڙني کان ڪاغذ وٺي، عالم ڪيرئي کان لڪَ ڇِپَ ۾ اهي کڻي مير صاحب وٽ ويو هيو، ۽ ٻنين جا اُهي پَٽا، مير تاج محمد جي هَٿ ۾ ڏِيندي چيو هيائين، ته سائين! هي ٻنيءَ جا ڪاغذ حڪومت اسان کي ڏِنا آهن، پر اسان ابن ڏاڏن کان تنهنجي در جو نيمڪ کاڌو آهي، اسان ڪونه ٿا رکون، هي وَٺُ کاتا ۽ پَٽَا.اسان ابن ڏاڏن کان تنهنجا هاري هياسون، اسان جو اولاد به تنهنجو هاري رهندو،نيمڪ چور نه اڳي هياسون ۽ نه ئي وري هاڻ به ٿينداسون.
چوندا ڪونهن ته هر ڪمال کي زوال هوندو آهي سو ڀانئيان ٿو ته اُهي ڏينهن مير تاج محمد صاحب تي زوال جا آيل هيا.هونئن به هڪڙو مسڪين ماڻهو ، جنهن سڄي ڄمار مير صاحب جهڙي هستيءَ جو هارپو ڪيو هجي، تنهن کي ڀُٽو صاحب ميراڻي ملڪيت ڦُري ، اُن جو مالڪ ٺاهي ڇڏي، سو ئي وري وڃي مير صاحب کي چوي ته سرڪار ته مون کي مالڪ ٺاهيو آهي، پر آئون توتي ٿورو ڪري مالڪ ڪونه ٿو ٿيان. ته اهو فطري آهي ته مير صاحب هجي يا ڪو ٻيو گرم ته ٿيندو، ماما اهو ته سوچيو ئي ڪونه هيو ته ڪو مير صاحب ويتر مٿس ڪاوڙبو. ۽ وري ايستائين مير صاحبن مان ڪنهن کي به ڪائي ڪل ڪانه هئي ته هاڻي اها زمين سندن ڪانهي رهي. مير صاحب ماما جي ڳالھ نه سمجهندي به کانئس ڪاغذ ورتا ۽ ڪاغذ پڙهي، ماما کي اُڇلي مُنهن ۾ هَنيائين ۽ بنهي گھڻو اول فول ڳالهائي ،بنگلي مان ٻاهر نِڪرڻ جو حڪم ڏيندي چيائين رمضان، مون تي ٿورو نه ڪر، مون کي سڀ ڪجهه ڪرڻ اچي ٿو. منهنجو نالو مير تاج محمد آهي، سا ته توکي به خبر هوندي . ۽ ايئن ماما کي مير صاحب جي نوڪرن ڌڪا ڏئي بنگلي مان ڪڍيو هيو، ڀانئيان ٿو ته جُتيءَ پائڻ جي به مڙس کي گھٽي ڪونه ڏني هيائون. اهي ڳالهيون ماما ڪنهن سان سَليون ته ڪونه هيون ، اندر جو سور اندر ۾ رکيو هيائين،پر وُٺي جون خبرون پانڌين پئي ڏنيون ۽ پڪ به اهائي هئي ته مير صاحب ماما سان اڻ ٿيڻي ڪري بنگلي مان ڪڍيو هيو. ان ڏينهن ماما مير صاحب کان موٽيو هيو ته، عمر ۾ پهريون ڀيرو مير تاج محمد جي در تان تڙجي بُڇڙو ٿي نڪرڻ تي بِرُ ٿِيو آيو هيو، هوريان هوريان سُرٻاٽن ۾ بابا سان مير صاحب پاران ڪيل بي عزتيءَ واري ڳالھه ڪئي هيائين، تڏهن بابا، ماما رمضان تي ڏاڍو کِليو هيو ، اصل ٻڌا ٽهڪ ڏيندي چيو هيائينس ته ادا مون کي ته اڳي ئي اها پڪ هئي ته ايئن ئي ٿيندو، ۽ مير صاحب توکي ڳاڙهن گلن جا هار پارائي واپس موڪليندو. ۽ پوءِ وري کلندي کِلندي چيائينس ته ادا رمضان، چڱو جيڪي ٿيو سو خير ٿيو، جيڪر دل جهلي سگهين ته هتي ويھ ،نه ته تون وڃي پنهنجي ڊينگاڻ وساءِ، پويان اسان ڄاڻيون ته تنهنجو مير صاحب ڄاڻي.اسان کي ڀلي ڪڻاهيءَ ۾ تَرائي ڇڏي ،جي جيئرا هياسون ته اچي خبرون وٺجانءَ، جي مئاسون ته پرتاسون رب کي.ڄاڻ ٿيئي ته اچي ڪانڌي ٿجانءِ نه ته به تنهنجي مرضي.پاڻهي پيا راڄ وارا پوريندا.
جيئن اڳي ڪونه ڪتابن ۾ پڙهيو هيوسي ته ڪُوئنِ جي صلاح هليِ هئي ته ٻِليءَ جي ڪنڌ ۾ گهنڊڻي ٻڌڻي آهي، پر ٻَڌَي ڪير؟. سو مسئلو هيو ڪوئن سان توڙي اسان سان. سو اسان وٽ به صلاحون شروع ٿيون ته ،زمين جو قبضو ڪيئن وٺجي ؟. ڪيراڳرائي ڪري؟.صلاحون هلنديُون رهيون. راڄ ميگھواڙن جو هيو، شرن ۾ به اهڙي ٿوم ڪونه هئي جو مير صاحب کي منهن ڏئي سگهن. ڪيرين جوهڪڙو گھر هيو، انهيءَ مڙس ۾ ڦلڪون هيون، اصل گُسڻ جهڙو ڪونه هيو، پر هڪڙو ته مڙس هيکلو ٻيو وري پُڇڙيءَ ۾ به هيو،خير انهيءَ وچ ۾ مير صاحب ڪورٽن جا در کڙڪائي ڪيس ڪڙا سرڪار تي داخل ڪري چُڪو هيو، تان جو مرچن ۽ وونئڻن جو فصل به اچي تيار ٿيو، عالم ڪيرئي جي صلاح سان هڪڙي ڏينهن بابا بندوق کنئي ۽ ڪوڏر کَنئي،چيائين هلو ته هلي پنهنجو پاڻي ٻَڌون. اسين ننڍا هُجون ڪنهن لٺ، ڪنهن بانٺو کنيو، واٽر گهرن جي سامهون ئي هيو،بسم الله ڪري وڃي واٽر کي ڳنڍو ڏئي، پاڻي ٻَڌوسين . ميرصاحبن جا ڪمدار ڊوڙندا آيا ،بابا چَيُنِ ،ڀڄي پري ٿيو، زمين منهنجي کاتي جي آهي، سرڪاري شيئر لسٽ موجب پنهنجي واري جو پاڻي ٻَڌو اَٿم. جنهن به ٽين ٽين ڪئي ته سڌي بندوق هڻندو سانس. مير صاحب جا ڪمدار ڪاراوا اسان کان به چٽ هيا. سوسڀ ڪنهن ماٺڙي ڪري پوئتي موٽڻ جي ڪئي. نه جهيڙو ٿيو نه ڦڏو، عالم ڪيريو پُٽن سوڌو پَريان بيٺو هُيو،سو به آبدار کي وٺي آيو. مير صاحب جي ڪمدار کي واپس گُهرائي، پاڻي ءَ جا وارا ۽ ٽائيم ٻُڌايائين۽ شيئر لسٽ به ڏنائين .ٻئي ڏينهن اِلاٽي ميگهواڙ به پنهنجي ڪکين موٽيا . اچي اسان جيان پنهنجين ٻنين جا ڌڻي ٿيا.
هوڏانهن مير صاحب ڏي به ماڻهو ڊوڙيا، وڏي وٺ وٺان ڪَيئِين، لوفر لُنب آندائين . هٿيار پنهوار آندائون ، ڏاڍا ڏڏا ڏکر ٿيا،پر ايئن سمجهجي ته ڪجهه ڪونه ٿيو. ايئن لڳو ڀانءِ اسان سڀني جا پِير زُور هُيا نه ته ڇا رگهي جي ڳوٺ جا ميگهواڙ، ڇا ميگهواڙن سان گڏ ويٺل شر۽ ڇا مير تاج محمد جي زمين تي قبضو ، سو به بنان ڪنهن جهيڙي جهٽي ۽ خون خرابي جي ،اصل کوڙو ئي ڪونه ٿي لڳو. بس قدرت جو ڪو ميرن تي ڪو ڏمر هيو جو اڻ ٿيڻيون پئي ٿيون.!!پوءِ به مير تاج محمد جو ته سج لهي چڪو هيو يا لهڻ وارو هيو، باقي مير ٺاري مرحيات پهريون ڪم اهو ڪيو جو 100 ايڪڙ ٻني2100 روپيا في ايڪڙ جي اگھ سان وڪڻي . سرڪار تي ڪيسن جي ڌم لائي ڏنائين. جيتوڻيڪ قانوني حساب سان اهي سڀ ڪيس حڪومت جي خلاف ٿيندا هيا، پر اسان کي انهيءَ ۾ لازمي ڌُر ٿيڻو پوندو هيو. اها ڪار ايستائين هلي جيستائين مير صاحب هيو.گڏگڏ هڪڙو ٻيو به ڪم ڪيائين جو پهريائين هڪڙا کاهاڻي ٻروچ اچي ٻنيءَ تي ويهاريائين، جيڪي صفا اهڙا بُزَ هيا جو هنَگندي مُٽندي به رائيفل ڪلهي مان ڪونه لاهيندا هيا. پوءِ ڦلهڏين جا مري ٻروچ حاجي قادوءَ جي اڳواڻيءَ ۾ آيا، پوءِ وري آتڻاه جا شر ٻروچ آيا. سڀني کي ٻني ڇڏائي ڏيڻ جي صورت ۾ اڌ ٻني ڏيڻ جو آسرو ڏنو هيائين. شروع ۾ ته اسان سڀني کي ڏاڍو ڊپ ٿيندو هيو ته ڏِنگا ماڻهو اچي لٿا آهن. هاڻي الائي ڇا ٿيندو . پر توڙ تائين ٻنهي طرفين رڳي کيکراٽ ئي ٿيا، ڪو وڏو ڏچو ڪونه ٿيو. تڏهن اسان کي به پڪ ٿي ته مير صاحب جا آندل ڏاڍا مڙس به اسان جهڙا ئي ڪمزور آهن. ۽ مير صاحب جي سادگي ۽ سچائيءَ کي ڏسي سڀ مڙس کَلَ سائي ڪرڻ هليا هيا. اهي قصا الائي ڪيترا سال هلندا رهيا، ايتريقدر جو اسين اولادي عيالي به ٿي وياسين.
خير هاڻ هلون ٿا پوئتي ،اُن سال مڊل اسڪول ڪاٺڙيءَ مان اٺون پاس ڪَيُم،خان محمد سال کن اڳ۾ ئي اٺون پاس ڪري ميرپورخاص پڙهڻ ويو هُيو.گورنمينٽ هاءِ اسڪول جي هاسٽل۾رهندو هُيو. جڏهن مون اٺون پاس ڪري نائين ۾ داخلا وٺڻ لاءِ پَرَ پئي ساهيا، تڏهن اسان جي گهر ۾ غربت جو ديرو ڄمايل هيو،ويلي تي ويلو پوندو هيو، قرضن جا ڪوٽ هيا. ان ڪري غربُت سبب ٻن ٻارن جوخرچ ڪرڻ لاءِ مائٽ ڏاڍا پريشان ٿيا. تڏهن ماما، بابا ۽ امان کي چيو ته پاڻ هڪڙي خان محمد کي پڙهايون ٿا، ۽ اميرو ڀلي ٻني جو ڪم ڪار ڪري. بابا سائينءَ ماما جي انهيءَ صلاح تي هڪدم ها ڪَئِي هئي. پر انهيءَ مهل اَمڙ وچ۾ پئي چيو ،نه ادا، توهان وٽ خرچ ڪونهي ته خير آهي، پر ڪجھ به ٿئي آئون پورهيا ڪري به پنهنجو پُٽُ پڙهائينديسِ. امان جو فيصلي نُما جُملو ٻُڌي ماما کڻي ماٺ ڪئي. ۽ ٻئي ڏينهن آئون امان جا ڏنل ٻه روپيا ۽ سرٽيفڪيٽ کيسي ۾ وجهي، وڃي ميرپورخاص جي گورنمينٽ هاءِ اسڪول۾ خان محمد وٽ پُهتس. ڦٽا ڦٽ داخلا مِلي وئي هئي، نائون اي ڪلاس مليو،هاسٽل ۾ خان محمد سان گڏُ ڪمروبه اِلاٽ ٿيو ، ٻنهي جون ٻه ڪُرسيون،ٻه ميزون،ٻه کَٽُون، وڏي لئيءِ ٿي وئي . اُنهيءَ زماني ۾ گورنمينٽ هاءِاسڪول ميرپورخاص وڏيءَ اوج تي هُيو. بلڊنگ آڏو وڏا خوبصورت راند جا ٻه ميدان،سائي چهچ ڇَٻر،وڏا وڏا وڻ۽ بهترين پڙهائي هوندي هئي. ڀانئيان ٿو ته سائين حبيب الله ميمڻ هيڊ ماستر هوندو هيو، اسان جو ڪلاس ٽيچر سائين غلام رسول جتوئي هيو ۽ خان محمد وارن جو عبدالفتاح ميمڻ هوندوهيو. نئون ماحول ۽ نئون اسڪول ڏسي حال گھڙيءَ ته وائڙو ٿي ويس، پوءِ آهستي آهستي وڃي انهي ماحول سان هِريس.
منهنجي اَچڻ سان خان محمد تي به بوجهه پِيو ، اسان ٻن ڄڻن جا ميس جي مانيءَ جا پئسا مائٽ ڪونه ٿي ڪَري سگهيا. هڪڙو کائي ۽ ٻيو ڏِسي ، اهو اسان جي مُنهن تي ڪونه ٿي پيو،ان ڪري ميس به بند ڪرڻي پئي، ڳوٺ آياسين ۽ امان ۽ جيجان سان اهو احوال ڪيوسين، تن ٻنهي رات جي پيٽ ۾ ڏهن سيرن جيترو اٽو، جنڊ تي پِيهي ورتو ، ۽ ورنديءَ صبح جو اهو اٽو ڪپڙي جي ڳوٿريءَ ۾ وِجهي اسان جي حوالي ڪيائون. جيئن ته آئون عمر ۾ ننڍو هيس انهيءَ ڪري اخلاقي ۽ اصولي طور هر هفتي اها اٽي جي بَڊَ منهنجي مٿي سَجي ميرپور هلندي هئي. اها الڳ ڳالھ آهي ته ڪپڙي جي ڳوٿريءَ مان اٽو ڇڻي منهنجي وارن ۾ به جذب ٿيندو رهندو هيو، تن ڏينهين اسان ٻنهي کي هفتي جي خرچي ٻه روپيا ملندي هئي، جنهن مان هفتي جي موڪل وارو اوٽ موٽ جو ڀاڙو به ڪرڻو پوندو هيو . اسين اهو اٽو ميس جي سرڪاري بورچيءَ محمود بنگاليءَ کي ڏيندا هُياسين، جيڪو اسان کي انهيءَ مان ٻن ويلن جي ماني پچائي ڏيندو هُيو، محمود بنگالي، ڪڏهن ڪڏهن صُبح جو رحم کائي، اميرن جي ٻارن جي چانهه مان ٻه ڪوپ به مفت ۾ڏئي ڇڏيندو هُيو . منجهند ۽ رات جو رُکي ماني ڳِهي ڪونه سگھندا هياسين، اصل ماني ڀٽاري نڙيءَ مان لهندي ئي ڪونه هُئي، ته گرھ ڳِهڻ لاءِ پاڻيءَ جا ڍُڪ ڀَريندا هُيا سين . پاڻيءَ سان وري ڪڏهن ڪڏهن پيٽ ۾ سُور پوڻ لڳندو هُيو. پوءِ پِيٺل ڳاڙهين مرچن جي هڪڙي پُڙِي ٻن آنن ۾ خريدي آندي سون . ٿورڙا پيٺل مرچ پاڻيءَ ۾ پُسائي اُن ۾ ماني ٻوڙي کائينداهُياسين. ڇا جو احساس محرومي؟؟ ، ڇا جي رِيس؟؟ڇا جون حسرتون، ته هاسٽل ۾ رهندڙ اميراڻا ٻار، ميس ۾ ڪُڪڙ ۽ قورما ٿا کائين، ۽ اسان رُکي سکيءَ تي گذارو ٿا ڪريون. بس ڌُن هُئي پڙهڻ جي ۽ ڪانه ڪا منزل ماڻڻ جي ، ٻيو ڪجهه به نه !!. ها سچ هاسٽل ۾ هڪڙو اسان کان به وڌيڪ غريب ،حمزو بروهي هوندو هيو، جيڪو ميرپورخاص جي اولھ طرف جو رهاڪو هيو، انهيءَ ويچاري کي ته ٻه ٻه ڏينهن ويلا پوندا هيا. موڪل جي ڏينهن ڀاڙو ڪونه هوندو هيس جو گھر وڃي. پڙهي نڪرڻ کان پوءِ ان جو ڏس پَتو ئي ڪونه پيو ته ڪهڙي جهان ۾ آهي.
ڪپڙن تان ياد آيو اٿم ته تن ڏينهين مليشيا رنگ اسڪولي ٻارن جو يونيفارم هوندو هيو، اسان وٽ مليشيا جو هڪڙو ئي وڳو هوندو هُيو.سڄو هفتو اسڪول ۾اهو هڪڙو ئي وڳو پائبو هيو، پگھر جي ڌپ جو به احساس ڪونه ٿيندو هيو، ته وري استري يا ڪپڙن جا گھُنج ڪنهن کي به ياد ڪونه هوندا هيا. هر ڇنڇرتي واپس گھر ايندا هُياسين. صبح جو امڙ، واٽر جي ڪَپر تي ڪپڙن ڌوئڻ جو ڪُنو چاڙهيندي هُئي ، رڳو اسان جا نه پر سڄي گھر جا ڪپڙا آچر آچر تي ڌوپندا هيا. اسين مائرن جون پوتِيون گوڏ ٻڌي، مَهٽي پُسايل تيل ميٽ سان وِهنجي، واٽر تي ئي ويهندا هياسين. ايستائين، امان ميرن ڪپڙن کي ڪُني ۾ لاڻا ساڙي ٺاهيل کارُ سان ٻَڙهڪائي ، نيپوڙي، سيپوڙي ،واٽر تي ئي ڇٻر يا ڪنهن وڻ تي سُڪڻا وجهندي هُئي. ڪلاڪ کن اندر سُڪل ڪَپـڙا پَهري گهر اچبو هيو. وري نئين هفتي ساڳيا ڪپڙا ڌوپندا هُيا ، اها حقيقت آهي ته غربت جي ڪري سُرهي صابڻ جي ٽِڪي اسان جي گھر ۾ عيد براد تي ئي ايندي هئي نه ته ٻيو ٿيو خير.
ڪڏهن ڪڏهن، هاسٽل جا ٻه سُکيا شاگرد اسماعيل چانهيو يا نبي بخش بروهي چانهه لاءِ شاگردن کي صلاحي، آمريڪن اسپتال جي سامهون فرنٽيئر هوٽل تي وٺي ويندا هُيا. جِتي رات جي ٿڌڪار ۾نورجهان جا گانا ٻُڌي ،چانھ جو ڪوپ ڪوپ پي پوءِ هاسٽل ڏي موٽندا هُياسين. اهڙيءَ ئي هڪڙيءَ راتِ جو اَٺن ڏَهن ڄڻن جي گُروپ ۾ چانهه پي هاسٽل ڏانهن موٽندي، گاما اسٽيڊيم وٽان گذرندڙ گاڏين جي قطارمان شهيد ڀُٽي ڪنڌُ ٻاهر ڪڍي هٿُ لوڏيو.ڀانئيائين ته سندس استقبال لاءِ بيٺا آهيون .ڏاڍا خوش ٿياسون. پنهنجي اهميت ڏِسي. وزير اعظم ڀُٽي جهڙيءَ هستيءَ اسان کي سلام ڪيو ته وَٺي زور زور سان نعرا هنياسيون ، جيئي ڀٽو، سدا جيئي ڀٽو ،اسماعيل چانهيو، پير پاڳاري جو مُريدُ هُيو، پير پاڳاري جا مُريدَ ڀُٽي صاحب کان پرڀرا هوندا هيا،پر انهيءَ رات اسماعيل به اسان سان گڏ نعرن جا ڌُوڙيا لڳايا هيا، پوءِ پَئي مِنٿُون ڪيائين ته ڪنهن جماعتيءَ سان ڳالهه نه ڪجو . اهو اساعيل چانهيو پوءِ ڊاڪٽر ٿيو، باقي نبي بخش بروهيءَ جو ڪو ڏس پتو ڪونهي ته ڪٿي ۽ ڪهڙي حال ۾ آهي.
ماما، هڪ ڀيرو ڇهين مهيني ڪمداريءَ تان ڳوٺ آيو هيو، آچر جي ڏينهن معمول جي خرچيءَ کان علاوه خان محمد کي لِڪائي، ڪي ڏهاڪو کن روپيا ڏنائين. هڪڙيءَ شام جو خان محمد مون کي هاسٽل ۾ اڪيلو ڇڏي فلم ڏسڻ ويو. موٽندي مون لاءِ مِٺو پانُ ۽ سگريٽ وٺي آيو. پهرين ڀيرو پانُ کائِي، زندگيءَ جو پهريون سگريٽ دُکايم ، کنگهيُس ته دريءَ مان سائين غلام رسول جتوئي صاحب جي نظر پئجي وئي، سگريٽ ته ڀورا ڀورا ٿي وِيو، پر سائينءَ جي ٿڦڙ ڪنن مان دونهان ڪڍي ڇڏيا .اَصل ڳَلُ ئي ڳاڙهو ٿي ويو هيو. اها هئي ان زماني جي ماسترن جي سختي، اڄڪلھ جي ماسترن جو ته قصو پري رهيو، پر چون ٿا ته هاڻ بچن شل پيءُ پُٽ گڏ ويٺا نشا پتا ڪن. ڪا پرواھ ئي ڪانهي ته هي ڇا ويٺا ڪريون ، هي اسان پنهنجي اولاد کي ڪهڙي رستي تي پيا لاهيون.ها سو سگريٽ جي ڳالھ تان ياد آيم ته گھڻو پوءِ جڏهن ٽسِينگ ٿيس، ڪامورو ٿيس، تڏهن اها سا علت پئجي وئي جنهن مان اڄ تائين جان ناهيان ڇڏائي سگھيو.
اُنهيءَ زماني ۾ سنڌ اسيمبليءَ ۾ آيل سنڌي ٻوليءَ جي بِل تان سنڌين ۽ مهاجرن ۾ چڱي موچاري تنگا ڪَشِي ٿي هُئي ،رئيس امروهويءَ جي، اردو کا جنازا هي ذرا ڌوم سي نڪلي، مهاجرن ۾ ممڻ مچائي ڇڏيو هُيو. اُن ڍِينگا مُشتيءَ کي ويتر ميرپورخاص مان تڏهن هوا مِلِي. جو ڪامپريهنسيو هاءِ اسڪول ۾ ٻه ٽي شاگرد ڪنهن معمولي ڳالهه تان اَٽڪِي پيا ۽ شهريار نالي مهاجر شاگرد مارجي ويو هيو.اهو ڪيس مير تاج محمد جي پُٽَ علي احمد، پوءِ جي مشهور داروغي مظهرشاهه عرف ٽانڊو شاھ ۽ اڪبرمستوئيءَ مٿان داخل ٿيو هيو. مهاجرن کڻي شهر مٿي تي کنيو هيو. سڄيءَ سنڌ م سنڌي مهاجر جهيڙا ايترا ته وڌي ويا جو ڀُٽي صاحب کي مجبور ٿي پنهنجي ٽيلنٽيڊ سوٽ ممتاز علي ڀٽي کي وزارت اعلي تان لاهڻو پئجي ويو هيو، گھڻو پوءِ ته ماڻهن ڳالهيون ڪيون هيون ته ايئن ڪونه هيو، ٻوليءَ جا جهيڙا به اصل ۾ شهيد ڀٽي جي اعلانيل زرعي سڌارن کي روڪڻ لاءِ ڪيا ويا هيا. ۽ پوءِ اهو قصو هميشھ لاءِ سنڌ جي ماڻهن جي نڙيءَ ۾ مڇيءَ جي ڪنڊي جيان اٽڪي پيو هيو، جيڪو اڃان تائين ايئن اٽڪيو پيو آهي. هاڻ جيڪر اسان سمجهون ته انهيءَ سازش ۾ سنڌي وڏيرو ايم پي اي، يا ايم اين اي شامل هيو ته پاڻ اهو چئي سگھون ٿا ته ٻوليءَ واري جهيڙي جو طوق وڏيري طبقي جي ماڻهن ئي اسان جي ڪنڌ ۾ وڌو هيو، رڳو پنهنجون ملڪيتون بچائڻ لاءِ. جيئن غوث علي شاھ به هڪڙو وڏو طوق سنڌ جي ڳچيءَ ۾ وجهي ويو، جيڪو اڃان پيو گهوگها ڏئي، نه ڄاڻ ڪيتري تائين ڏيندو رهندو.
تن ڏينهين اسان جو نائين جو امتحان ٿيڻ وارو هُيو. رات جو دير تائين پڙهي، پڙهي، بي اُونا هاسٽل ۾ سُتل هُياسين، جو صُبح سويل بابا اچي سَهڙيو،چئي شهر ۾جهيڙن جو ٻُڌي سڄي گهر جا ڀاتي سڄي رات ڳَڻتين ۾ سُتا ئي ناهيون ، ته اسان جي ٻچڙن جو الائي ڪهڙو حال هوندو؟. بس هاڻ اٿو ۽ هينئر جو هينئر هلو ڳوٺ ۽ هلي مائرن کي منهن ڏيکاريو، جن سڄي رات روئيندي ڪَٽي آهي. ائين پوءِ ٻَڌي ٻُوٿ ڳوٺ آياسين . ۽ پوءِ مون نائين جو امتحان ۽ خان محمد ڏهين جو امتحان ،ڳوٺان روز بَسُن ۾ وڃي ڏنو ۽ پاس به ڪيو.
هاڻ ڳوٺ ۾گھڻو رهڻ جي ڪري، اويل سويل ٻنيءَ ٻاري جي ڪم ڪار ۾ به بابا مرحيات جو به هٿ ونڊائڻ لڳو هيس .اُن ئي زماني ۾ مذهبيت جي طرف لاڙو وڌڻ لڳو هيم. هوريان هوريان آئون حد کان وڌيڪ مذهبي ٿيندو پئي ويس . جيتوڻيڪ هن ڳوٺ ۾ ڪو به اهڙو ماڻهو ڪونه هيو جيڪ مونکي پَٽيون پڙهائي ها. يا منهنجي ويهي ڪا سِکلائي ڪري ها. پر الائي ڇو جنونيت مون تي حاوي ٿيندي پئي وئي. تن ڏينهين ڳوٺ جِي ڪچي مَسيت جي ٻُهاري ڪڍڻ ،ڇڻڪار ڪرڻ ۽ رات جو ڏيئو ٻارڻ، منهنجا اولين فرض هوندا هُيا . هر روز صُبح جو قرآن شريف جو دور ڪرڻ ،پنج وقتي نماز پڙهڻ ،ٽيهَئي روزا رکڻ ، تراويحون پڙهڻ کان علاوھ جُمعي جو خُطبو پڙهڻ ته ذِمي ئي منهنجي هُيو .ڪڏهن ڪڏهن مُلو ابراهيم ٿر هليو ويندو هُيو ته اهي ٻه چار ڏينهن سڀني نمازن جي امامت به آئون ڪندو هُيس. تن ڏينهين جيرام ميٽرڪ پاس ڪري ، ماستر ٿي ڳوٺ ۾ آيو هُيو . اُن سان گهڻي آڳاٽي ۽ گهاٽي سنگت هُجيم، تن ڏينهين هُو پليجي جي مائو نواز ڪميونسٽ پارٽيءَ سان واڳجي چڪو هُيو ، کوڙ ساريون اخبارون، رسالا ۽ ڪتاب مون کي ڏيندو هُيو. جن کي گهڻي غور سان پڙهندو رهندو هيس.
پر پوءِ جيئن جيئن مون تي غالب پوندڙ مذهبي ڪٽرپڻي پنهنجا رنگ ڏيکارڻ شروع ڪيا هيا، تيئن تيئن، جيرام کان ڇِڊو ٿيڻ لڳو هيس ،ڀائيندو هيس ٿي ته هي جيرام ته هندو آهي ۽ هر هندو ڪافر آهي، ۽ هر ڪافر منهنجي مذهب جو دشمن آهي۽ جيڪو منهنجي مذهب جو دشمن آهي سو خدا جو به دشمن ٿيو ۽ سو به اڳتي هلي کيس دوزخ جي باه جو ٻارڻُ ٿيڻو آهي ، تنهنڪري هِن جيرام سان منهنجي دوستي ته مورڳهين مذهب سان دشمنيءَ جي برابر ٿي ٿئي. سو تن ڏينهين نه ڏني نه ورتي جيرام سان ياري ٽوڙي ڇڏي هيم. ٻيو ته ٺهيو پر پوءِ ننڍين ننڍين ڳالهين تي ڳوٺ جي هڪ جيڏن مينگهواڙن سان اٽڪي،وڏا وڏا مذهبي حوالا ڏئي پاڻ کي ،مذهبي طور اُتم ظاهر ڪندو هُيس ۽ کين نِج ڪافر چئي ڪوٺيندو هُيس. تڏهن سمجھندو هيس ته خدا آهي ئي رڳواسان مسلمانن جو،اها خبر ئي ڪونه هيم ته هندو به خلقيل ته اُنهيءَ خُدا جا آهن.رت جو رنگ به ساڳيو ڳاڙهو اٿن، جسماني بناوٽ به ساڳي،پوءِ اسان ڇو اُتم آهيون ۽ هو ڇو نيچ آهن؟؟؟.اهي خبرون گهڻو پوءِ پيم، جڏهن ڪامريڊن جي ور چڙهيس ۽ کوڙ سارا ڳاڙها ڪتاب پڙهيم. تڏهن ڳوٺائي يارن سان پنهنجن انهن پراڻن روين تي ڏاڍو افسوس ٿيم. اڄ به انهن سوچن تي حد کان وڌيڪ پڇتاءُ اٿم.
۽ جڏهن نائين درجي جي رزلٽ آئي هئي،ڏهين درجي ۾ داخلا جا ڏينهن آياهئا، تڏهن خان محمد جيئن ته ڏهون پاس ڪري چڪو هيو ،ان ڪري ماما رمضان، کيس سروري اسلاميه ڪاليج هالا پڙهڻ لاءِ موڪليو. تڏهن آئون اڪيلو ٿي پِو هيس. هوڏانهن امڙِ جي دِل به گائُون مائُون ٿيڻ لڳِي هئي ، چوي ته شهرن ۾ مُئن مهاجرن جا جهيڙا آهن، منهنجو هيڪلو پُٽ اسڪول ڪيئن وڃي؟؟.اُتي نه ڄاڻ ڪنهن بابي کي صلاح ڏني هئي، ته هاءِ اسڪول ڪنڊياري ويجهو آهي. انهيءَ اسڪول جي پڙهائي به سُٺي آهي . اميري کي اوڏانهن موڪليو، روزانو بسن ۾ وڃي، اسڪول ۾ پڙهي وري شام جو پنهنجي گھر هليو اچي .انهيءَ صلاح سان سهمت ٿي ،بابا سان گڏ وڃي،هاءِ اسڪول ميرپورخاص مان اسڪول ڇڏڻ جوسرٽيفڪيٽ ورتو هيم .
نيٺ هڪڙي ڏينهن، اهو سرٽيفڪيٽ کڻي، هاءِ اسڪول ڪنڊياريءَ سنبريس، پيرن جو چمپل ڦاٽل هُيو، بابا جي ڪُرم واري ڳاڙهي جُتي پائي وِيسِ. بابا اُن ڏينهن پيرين اُگهاڙو ٻنيءَ تي ويو هيو. مون کي پهرئين ئي ڏينهن داخلا ملي وئي هئي. پهرئين ڏينهن ئي ڪلاس ۾ وڃي اڳئين بينچ تي ويٺُس، جيڪا الائي ڪهڙي شاگرد جي هئي جيڪو شايد انهيءَ ڏينهن موڪل تي هيو. رسيس ۾ خبرپَئِي ته هڱورني ۽ ڦلهڏين جا ڪافي مائٽ نائين درجي ۾ پڙهندڙ آهن. ڪاٺڙيءَ جا لاشاري، به محمد عليءَ جي اڳواڻيءَ ۾ ڪنڊياريءَ ۾ موجود هُيا.
گورنمنيٽ هاءِاسڪول ڪنڊياري ،خان بهادرغلام محمد وساڻ شروع ڪرايو هُيو،اسڪول جي هاسٽل ۾ پري پري جا غريب شاگرد اچي رهندا هُيا،مِڙني کي ٽه وقتي ماني، وساڻ صاحب پاران مُفت۾ ملندي هُئي.ڀانيان ٿو ته ڪپڙا به مفت ڌوپي ملندا هُئا.سنڌي مسلمانن جا اِهي وڏا ڪارناما چئبا، جو سرند وڏيرن مان ڪِن باقائدي اسڪول کولايا هئا. جن ۾ ڪنڊياريءَ جي وساڻ صاحب ۽ ڀٽ ڀائٽيءَ جي محمد عثمان مريءَ جا نالا قابل ذڪر آهن. خانبهادرغلام محمد وساڻ، وڏي دل گردي وارو ماڻهو هوندو هيو،سياست ۾ سدائين ڪاميابيون سندس قدم چمنديون اينديون هيون،انگريزن جي زمانن کان اليڪشن کٽيندو ايندو هيو.1970 جي اليڪشن ۾ زندگيءَ۾ پهريون ڀيرو ڀُٽي صاحب جي طوفان آڏو پاڻ نه جھلي سگھيو۽ زندگيءَ ۾ پهريون ڀيروهَارَکاڌائين، ۽ اُن هار جي صدمي ۾ئي فوت ٿي ويو هُيو.جيئن ته کيس ڪو پُٽاڻو اولاد ڪونه هُيو .اُن ڪري سندس ملڪيت غلام حيدر ۽ نياز محمد وساڻ کي ورهائجي ملي هئي .نياز محمد،پوءِ ننڍي وهيءَ ۾ ئي ڀُٽي صاحب جي ڪابينه ۾ سائنس ٽيڪنالاجي جو وفاقي وزير به ٿيو هُيو.وري بينظير صاحبه جي دور ۾ ٿائيلينڊ جو پاڪستاني سفير به رهيو هيو. تن ڏينهن اڄ جيان تعليم ڪاروبار ڪونه ٿي هئي، ان هوندي به ، ڀٽي صاحب اهي سمورا اسڪول جيڪي پرائيويٽ طور سنڌي وڏيرا خيراتي طور هلائيندا هئا، سي به قومي ملڪيت ۾ وٺي ڇڏيا هيا. ان هوندي به هن اسڪول جي هاسٽل اڃا به آباد هُئي ، وساڻ صاحب جي پونيرن پاران شاگردن کي ماني،اڳي جيان، جيئن جو تيئن ملندي هُئي. ٻيو ته ٺهيو پر اسان پارا هاسٽل ۾ نه رهڻ وارا غريب شاگرد به منجهند وارو ويلو ٽاري وٺندا هُياسين ، ڪنهن به شاگرد کي ماني کائڻ کان ڪا به جَهلَ َپل ڪانه هوندي هئي.
هاءِ اسڪول ڪنڊياريءَ ۾ تن ڏينهين ڏهين ڪلاس کي انگريزيءَ جو سبجيڪٽ ،هيڊماستر مرحوم صفدر حسين اسرائيلي پڙهائيندو هُيو . اسرائيلي صاحب جي پڙهائي ڏاڍي دلچسپ هوندي هئي، سبق شروع ٿيو، پڙهائيندي پڙهائيندي شاگرد کان ڪنهن انگريزي لفظ جي معنيٰ پُڇِي ،انهيءَ معنيٰ تان ڳالهه نڪتي، انهيءَڳالھ مان ٻي ڳالهه نِڪتي،سبق اُتي ئي رهيو،سائينَ اسرائيلي صاحب جي جوانيءَ جا قصا ڪهاڻيون شروع ٿيون ،تان جو پيرڊ پوروٿي ويو.سُڀاڻ جون ڳالهيون وري سُڀاڻ سان، چئي اسرائيلي صاحب ڪلاس مان الله واهي ڪندو هيو. اسڪول ۾حسابن جو ڪو به استاد ڪونه هوندو هُيو،وساڻ صاحبن جي هارين جا ليکا چوکا ڪندڙ قاضي امداد، وساڻ صاحبن جي حڪم تي واندڪائيءَ ۾ اسان کي حساب پڙهائڻ ايندو هُيو. نه ته قصو ايئن ئي پئي هليو.سائين مدد علي مري،سائنس پڙهائيندو هُيو، سو پنهنجي ليبارٽري سنڀاليو ويٺو هوندو هيو ۽مرحوم الهه بخش سهتي صاحب، جهڙو زبردست استاد صرف نائين درجي ۾ ئي پورو هوندو هُيو .
ڪنڊياري ،اُن وقت بنهي ننڍڙوشهر هُيو ، تڏهن بس اسٽينڊ ، هاڻوڪي مين روڊ بجاءِ ،اندر يونين ڪائونسل جي آفيس جي سامهون هوندو هُيو، ان جي بلڪل ڏَکڻان، هڪڙو مُسافر خانو هوندو هُيو.جنهن ۾ گُوارِڻيون مايون ،مِسِي،مُساڳ،چُوڙيون ۽بَڪَل رکيو، مُسافر عورتن جي انتظار ۾ ويٺيون هونديون هُيون. بس اسٽينڊ جي اولهه طرف ڊِگهي مانڊڻين جي قطارهئي ،اُتر طرف ناڪي جي پويان، قبرستان سان لڳ، هڪ ڪچِي رستِي يونين ڪائونسل جي پٺيان نِڪري اسڪول طرف ويندي هُئي.رستِيءَ جي اولهه کان هِندُن جا ڪُجھ گهرڙا لوڙهن ۾ هُيا .يونين ڪائونسل جي اولهه طرف پيل خالي پَٽ کان گهڻو اڳتي،سيٺ اُوڌم داس جو هڪڙو ئي دڪان هوندو هيو ،ان کان ٿورو اڳتي وري خالي پَٽُ هوندو هيو، پوءِ هڪڙي بينڪ هوندي هئي ۽ پوءِ بازار سڌي اولهه طرف ويندي هُئي ،اڳتي هلي بازار جي ڏکڻئين پاسي هڪڙو بنگلوهيو۽ پوءِ ڏکڻ ۾ ٻنيون هونديون هيون .بازار وري مُڙي ڏکڻ اتر طرف ٿيندي هُئي .اُنهيءَ ڏکڻئين بنگلي ۾لاشاري رهندا هُيا،مائٽ سُکيا هُين ،مسواڙ جو بنگلو ۽بورچي به هين ،نوابن جيان رهِي پڙهندا هُيا .
ڪلاس ۾ چالهيارو کن شاگرد ۽ اسڪول ۾ ٻه ٽي سئو شاگرد هُياسون. رِسيس ۾ يا ڪنهن خالي پيرڊ ۾ بانَ واھ جي ڪپرن تي هليا ويندا هُياسين ، هي اهو بان واھ آهي، جنهن کي مٺڙائو ڪئنال به چئجي ٿو ، پر هن تر جا جملي ماڻهو کيس بان واھ چوندا آهن. چون ٿا ته جڏهن هي واھ ٺهيو پئي تڏهن هن واھ کي ڊزائين ڪري سرزمين تي بيهي ٺهرائڻ واري انگريز انجنيئر، سنڌ جي وڏيرن کان هارين جون تمام وڏيون ڇيڙون ورتيون هيون. جيئن ته انهيءَ انگريز انجنيئر جو نالو هيو، مسٽر بارن، ان جي ڪري عام ماڻهو اڄ ڏينهن تائين مٺڙائوءَ ڪئنال کي بان واھ چوندا اچن. سو انهيءَ بان واھ جي ڪپرن تي بيٺل ٽالهين ۽ ٻَٻُرن جي وڻن هيٺان ويهي ،پيرن کي بان واھ جي ٿڌڙي پاڻيءَ ۾ لڙڪائي، ڪتاب پڙهندا هياسون يا ڪچهريون ڪندا هُياسون . اُن زماني ۾ جن به شاگرد ساٿين سان دوستيون ٿيون، سي اَڄُ تائين ايئن جو ايئن هلَن پيون .مرحوم محمد علي شرسان تن ڏينهين اهڙا ته ٻنڌڻ ٻَڌا هئا، جو رات ڏينهن گڏ هوندا هياسين ، جيڪر ٻه ڏينهن نه ملياسين ته هڪ ٻئي کي وڏا وڏا خط لکي پيا احوال ڪندا هياسين.نيشنل بينڪ جي هاڻوڪي ڪاموري قاسم ناريجي، سان به اُتان کان دوستيءَ جا عهد وپيمان ٿيا،اڄ تائين اڀري سڀري حال سارو هڪ ٻئي سان ايئن نڀائيندا اَچُون، جيئن سڳا ڀائر نڀائين .
اُن زماني جي سرڪاري رٿا موجب موجوده پاڪستان ايئر فورس جو سنڌڙي ايئرپورٽ، موجودھ جاءِ بجاءِ روڊ جي اوڀر طرف ٺاهڻو هيو،انجنيئر ماپون ڪري نشان ڏيندا هُيا . ٺيڪيدار ،ريتيءَ ، ڪرش ۽ سِرُن سان نشانن جا ٻن فوٽن جا ٿنڀا ٺاهيندا ويندا هُيا. آئون گهڻو ڪري موڪلن ۾ يا ڪڏهن، ڪڏهن اسڪول کان گُسائي،بابا جي ڍڳي گاڏي جوٽي، مزدوريءَ تي ريتي ۽ سِرُون روڊ کان کڻي مختلف نشانده جاين تي پهچائي ،شام جو چاليهه ،پنجاهه روپيه ڪمائي،بابا جي هَٿ جي تريءَ تي رکندو هُيس ،ته بابا ۽ امان، اڪيلي پُٽ جي پهرين ڪمائي ڏِسي خوشيءَ جا لُڙڪ لاڙي ويهندا هُيا.
ڳالھ پئي هلي ڪنڊياري هاءِاسڪول جي، سو اسڪول جي موڪل بعد ،بس اسٽينڊ جي اولهنديان ، مانڊڻين جي قطار آڏو پِيل ٻن بينچن تي بس جي انتظار ۾ اچي ويهندا هُياسين.اُهي بينچون، خدا بخش ناريجي پنهنجيءَ مانڊڻيءَ آڏورکيون هيون .خدابخش ، هڪ ٽَنگ کان جَڏو۽ ڏاڍوقربائتو ماڻهو هوندو هُيو. بس اسٽيند تي هڪ گاڏي وارو کير واريون قلفيون کڻي بيهندو هيو. ڪنڊياريءَ جو موجوده وڏيرو منظور وساڻ ، تڏهن شايد اٺين درجي ۾ پڙهندو هيو ، موڪل بعُد انهيءَ گاڏي مَٿان ويهي لڳاتار قلفيون کائيندورهندو هُيو . مون کي قلفيون ڏاڍيون وڻنديون هُيون ، پر غربت ۽ مِسڪينيءَ سبب کائي نه سگهندو هُيس . منظور وساڻ کي قُلفيون چوسيندي ڏِسي منهنجي وات ۾ پاڻي ڀرجي ايندو هُيو. دِل ئي دِل ۾ قُلفيءَ کائڻ جا سَکڻا مزا پيو وٺندو هُيس.
ڪنڊياريءَ ۾ شاگردن جي يونين به هُئي. علي اڪبر راهمون صدر ۽ منظور مير بحر جنرل سيڪريٽري هيا. شاگرد چوندا هُيا ته اُها يونين ڪجهه ورهيه اڳ مئٽرڪ پاس ڪري ويندڙ ٻن شاگردن تاج مريءَ ۽ امداد چانڊئي ٺهرائي هُئي. امداد ته تمام گهٽ پر تاج مري ، جُمعاڻي ،چانڊاڻي اسڪول مان ڀيرو پيو ڀَڃندو هُيو. اُن وقت تاجُ، شاگردن جي مضبوط تنظيم سنڌ نيشنل استوڊنٽس فيڊريشن جو مرڪزي اڳواڻ هيو. ٻه ٽي ڀيرا جيل ڪاٽي چُڪو هُيو .اُستاد توڙي شاگرد، سندس تمام گهڻو احترام ڪندا هُيا .آئون پري کان ئي کيس ڏسندو رهندو هُيس.تاج سان اڳتي هلي چڱا واسطا وڌيا. جنهن جو ذڪر اڳتي ايندو.
امداد چانڊئي لاءِ گهڻو پوءِ، مون کي مرحوم الله بخش سَهتي ٻُڌايو ته ، جڏهن امداد جا وڏڙا سڪرنڊ کان ڪنڊياريءَ لڏو کڻي آيا ،ته امداد سڪرنڊ جي ڪنهن مدرسي يا اسڪول جي مهتمم جو خط کڻي مون وٽ آيو هيو. لِکيل هُيو ، سهتا، لِڏِ ۾ لعل لِڪلُ آهي توڏي موڪليان ٿو اُميد ته ڳولي لهندين “. اهو امداد پوءِشهيد نذير عباسي کان پوءِ ڊيموڪريٽڪ اسٽوڊنٽس فيڊريشن پاڪستان جو چيئرمين ٿيو هيو ، ضيائي دور ۾ آمريت سان چڱو موچارو مُهاڏو اٽڪايائين، ست ورهيه سزا ڦٽڪن سُوڌي ڪاٽيائين ، ضيائي باقيات جي اک ۾ ڪنڊو ٿي اُڀريو. اڄڪلهه لطيف يونيورسٽيءَ مان ڊاڪٽريٽ ڪري پيو، اسسٽنٽ پروفيسر جي حيثيت ۾ اتي ئي بين الاقوامي تعلقات پڙهائي ٿو. شل رب ڪري اڃان به ترقيون ماڻي.
مٽئرڪ جو امتحان،هاءِ اسڪول سانگهڙ جي سينٽر مان ڏنوسين، رِزلٽ ٻن مهينن بعد اچڻي هُئي. تيستائين اسڪول مان واندا ٿي، وڃي گهرن ڀيڙاٿياسين. انهيءَ واندڪائيءَ جي ڪري، هڪڙي ڏينهن بابا چيوته ، پُٽ مامَهين رمضان، نئون شوق ڪري ڊينگاڻ مان ٽيهارو کن رڍون، اوڌر تي خريدي آنديون آهن ،جن جي پويان اڪيلو جان محمد ڦتڪندو وتي، تون به ڪڏهن ڪڏهن جان محمد کي ساهيءَڏيڻ خاطر رڍون چارڻ ويندو ڪر. اُنهيءَ طرح آهستي آهستي جهنگ ڏانهن وڃڻ ۽ رڍون چارڻ لڳُس.اُن زماني ۾ مون جيڏا، مون سَرتا ڏاڙهيون ڪُوڙڻ لڳا هئا، مونکي اچي اُونَ ورايو هيو ته الائي ڇو مون کي ڏاڙهِي نٿي اچي؟. جڏهن، ڪنهن پاڻ جيڏي سان صلاح ڪئي هيم ته يار ڏاڙهي ڪونه ٿي اچي، الائي ڇو . تنهن تي صلاح ڏني هيائين،يار تون هينئن ڪر جو رِڍُن جو کير ڏُهي، روزانو مُنهن تي لائي، انهيءَ جي مٿان بليڊ ڦيراءِ ،ته ڏاڙهي سِگهي ايندي.پوءِ انهيءَ صلاح تي عمل ڪندي، اڪثرڪري منجهند جو رڍون، واٽر جي اوسي پاسي ۾گهاٽي ٻٻرجي ڇانوَ ۾ ويهاري، لوٽيءَ ۾ رڍن جو کيرڏُهي،ٽِريٽ بليڊ جو اڌ ڀَڃي،سرَ جي تِيليءَ ۾ ڦاسائي،ٻنهي ڪُنڊن تي ڌاڳو ويڙهي، ننڍڙي ٽِڪَ گوڏي تي رکي، ويهي بليڊُ منُهن تي گُهمائيندو هُيس . اهو روز جو معمول ڪري ڇڏيم . ساڳيو بليڊ ساڳِي سَرَ جِي تِيلي، ساڳيو واٽر جو ڪَپُ ۽ آئون. الائي ڪيترا ڏينهن اهو سلسلو هلندو رهيو. تان جو روز روز جي بليڊ جي ڦير ڦيران ۽ رڍن جي گرم کير اثر ڏيکاريو ۽ ڏاڙهي به اچڻ شروع ٿي وئي.
هوڏانهن اڃان مئٽرڪ جي رزلٽ اچي ئي اچي، منهنجي مُنهن ۾ ڏاڙهي پوري لَهي ئي لَهي ،آئون شينهن مُڙس ٿيان ئي ٿيان، جو ماساتِ منهنجيءَ پهرينءَ ڌيءَ کي جَنميو هيو. اڃَان ڇٺي به نه ٿي هئي ته ماساتِ جي مائٽن جا نياپا پُڳا هيا . ته اڪوُءَ جي ڏنل زبان موجب اهو سَڱُ اسان جو آهي. ماساتِ جي مائٽن جا نياپا ايندا رهيا. اُنهيءَ وچ ۾ بابا ۽ ماما خان محمد جي شاديءَ جي تيارين ۾لڳا. ڏينهن چِٽا ٿيا. ٻُڪيءَ جي ڏينهن، اوڙي پاڙي جو عورتون جيئن ئي ڳيچ ڳائينديون ، اسان جي گهر جو ٻَنجرو ٽُپي، ڪنواريتن جي اڱڻ تي پُهتيون، ته خان محمد جو سهرو، ڪرڙ خان لٺ کڻي اُٿيو، ،چئي مون وَڙُ ڪيو هيو تڏهن، جڏهن اوهان وٽ سَڱُ نه هُيو، هاڻي سَڱُ اَٿَو. پهريائين مون کي بَدو ڀري ڏيو، پوءِ ٻُڪي وجهو. ماما رمضان جا واڄٽ وڄِي ويا. بابا ڏانهن نهاريائين.جنهن نه ڪئي هم نه تم ،اصل فٽا فٽ ڪنواريتن کي چيائين اچو منهنجي پوٽيءَ تي پوتي پارائي، پنهنجي پُٽ جي نانءِ ڪريو۽پوءِ ٻُڪِي وِجهڻ ڏيو. ۽ پلڪن ۾ ائين ٿيو، آئون انهيءَ ڏينهن به رڍون چارڻ ويو هُيس ،شام جو موٽيس ته ماساتِ اکين مان لڙڪ لاڙي، قِصو ٻڌايو هيو. تنهن ڏينهن مائٽن جي اهڙي اٻهري فيصلي تي ڏاڍو ڏک ٿيوهيم، ڌيءَکي ڄائي هفتو ئي مَس ته ٿيو هيوجو اَڻ ڏِٺل جي نانءِ ٿي وئي هئي .!! هي ڪهڙو انصاف آهي؟. جيئن ته اڳ۾ به عرض ڪري آيو آهيان، ته ماساتِ مون کان عمر ۾ اٺ سال وڏي هئي۽ ڪافي سمجهدار به هُئي. مون کي انسان بڻايو هُيائين سو مون کي ملول ڏسي کاٻي ٻانهن پنهنجي مُنهن تي ڦيري، لُڙڪ اُگهي، يڪدم چيائين.ماسات، اهو پنهنجن وڏن جو فيصلو آهي ،پاڻ کي هر حالت ۾ آمين چوڻو پوندو، آئون ته ڏاڍي خوش آهيان. لُڙڪ ته خوشيءَ ۾ آيا اٿم. تون به بابا کي ڪجهه نه چَئجانءِ. اُنهيءَ ويل پڪ سان سمجهيو هيم، ته هُن جي اندر ۾ اُڌما هئا. اصل ڪَڙهِي پَئي ڪڙهي، پر وڏڙن جي احترام ۽ گڏيل ڪٽنب جي ڀَلي خاطر، وڏڙن جو فيصلو تسليم ڪري ويٺي هُئي.
ڳوٺ وارن کي اسان سميت جيتوڻيڪ زرعي سڌارن ۾ ڪجهه زمينون مليون هُيون، پر پُڇڙي جو واٽر هجڻ ڪري پاڻيءَ جي گهڻي کوٽ هوندي هئي، فصل اڌوگابرا پچندا هيا ۽ وڌندڙ مهانگائيءَ سبب ڳوٺ جي رهاڪن جي مالي حالتن ۾ ڪو خاص ڦيرو ڪونه آيو هُيو . ساڳيا لاٽون، ساڳيا چُگهه هيا ، آڻيون چاڙهيون هُئي. اُنهيءَ زماني ۾ دلور اسٽاپ تي بجلي آئي هئي ۽ رائت مل جي پٽ پرمانند عرف پمونءَ واڻئي،بجليءَ تي هلندڙ اٽي پيهڻ جِي چڪي لڳائي هئي ، جيئن ته اها بجليءَ تي هلڻ واري چَڪي هئي . تن ڏينهين ماڻهو بجليءَ کي گھڻو ڪري پانور چوندا هيا . ڪڏهن ڪڏهن گرمين ۾ فجر جو امڙ کي جنڊ پيهندي پَگهر ۾ شَلُ ڏِسي دِل چوندي هُئي ، ته امڙ کي عذاب مان ڇڏايان ۽ چَڪيءَ تان اٽو پيهائي اچان .ڍڳي گاڏي جوٽڻ جو آسرو ڪونه هوندو هيو، ڇو جو ڍڳا گھڻو ڪري ٻنيءَ جي ڪمن ۾ قابو هوندا هُيا. تڏهن مَنوءَ ڪنڀار کان سوالي گڏهه وٺي، مڻ ڪڻڪ جو گڏهه جي پُٺن تي رَکِي ، دلور جي چَڪيءَ تان اٽو پيهائڻ ويندو هُيس. پيسائي جا پئسا کيسي ۾ ڪونه هوندا هُيا ،چَڪيءَ واري سيٺ پمونءَ مل، کي پِيسائيءَ ۾ اٽو ڪاٽڻ جو چئي ، هڪڙو روپيو روڪڙو به وٺندو هُيس .جنهن مان نکي بروهيءَ مرحوم جي هوٽل تي دود پَتِي چانهه پي خوش ٿيندو، گڏه تي اٽو لَڏي گهر موٽندو هُيس.ويندي وقت ته منوءَ ڪنڀار وارو گڏهُه فضيلت سان هلندو هُيو ، پر واپسيءَ ۾ گهَرَ جي تانگهه يا بُک سببان ڳوٺ کي ويجهو ٿيندي ئي، ٻَڌا ٽُپ ڏيئي ڊوڙڻ لڳندو هيو. آئون اٽو سنڀاليندي، سنڀاليندي ڪڏهن ڪڏهن، اٽي سوڌو پاڻ به وڃي هيٺ ڌوڙ ۾ڦهڪو ڪندو هُيس ۽گڏهه پُستيون هڻندو گهَرَ ڀڄي ويندو هُيو. پوءِ ڌُوڙ ۾ ڀڀوٽ ٿِي ،اٽو مٿي تي کڻي، اچي گهر پهچندو هُيس. اٽو،مِٽي۽ پگهر گڏجي منهنجي مُنهنَ جي اهڙي ته حالت ڪندا هيا جو وڃي ٿيا ست خير!!!.