10
تنهن زماني ۾ ميرپورخاص جي سنڌين ۽ مهاجرن جي جهيڙن ۽ هلڪيءَ ڦلڪيءَ کِٽِ پِٽِ کان ڊڄي، ابي ۽ امان ڪجھ ڏينهن لاءِ پنهنجي هيکلي پُٽ اميري کي ميرپورخاص جي هاءِ اسڪول مان ڪڍي اچي گهر ويهاريو هيو ۽ نيٺ گهر ۾ ويهي مکيون مارڻ ۽ اجايا اوڙي پاڙي جا ڪُتا ڪُٽڻ جي سُوران، لڳ ڀڳ چئن مهينن بعد وري ڪنڊياريءَ جي هاءِ اسڪول ۾ ڏهون درجو پڙهڻ لاءِ موڪليو هيائون. ايستائين جيتوڻيڪ شهيد ڀٽي، سنڌ جي چند خدا ترس ماڻهن جا جوڙايل ناميارا خيراتي اسڪول قومي ملڪيت ۾ وٺي ڇڏيا هيا.پر تڏهن به خانبهادر غلام محمد وساڻ جي جوڙايل ڪنڊياريءَ واري هاءِ اسڪول ۾ غريب شاگردن لاءِ هاسٽل ۽ ٽن ويلن جي ڀلوڙ ماني وساڻ جي خاندان پاران مفت ۾ ملندي هئي.
اهو 1974 جو زمانو هيو، جو پهرئين ڏينهن پيرن ۾ جتي نه هجڻ ڪري ابي جي جُتي پائي، مون وڃي گورنمينٽ هاءِ اسڪول ڪنڊياريءَ ۾ ڏهين درجي ۾ داخلا ورتي هئي. تڏهن اها خبر به ڪونه هئي ته شاگردن جي به ڪا يونين هوندي آهي، ۽ نه ئي يونين جهڙي بلا ڪٿي ڏٺي ۽ ٻُڌي هئي سون. پر هتي شاگردن جي يونين ٺهيل هئي، جنهن جو صدر، ڇاڇري جو هاڻوڪو اي ڊي او تعليم علي اڪبر راهمون ۽ جنرل سيڪريٽري منظور ميربحر هيا. شاگردن واتان ٻڌو هيم ته اها يونين تاج مريءَ نالي ڪنهن اڳوڻي شاگرد ٺهرائي هئي جيڪو انهن ڏينهن ۾ سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن جو سرگرم ۽ مشهور اڳواڻ هيو.
سندس نالو ٻُڌي گهڙيءَ کن لاءِ منهنجي به دل ۾ آيو هيو ته انهيءَ وڏي ماڻهوءَ ۽ شاگردن جي نالي واري اڳواڻ تاج مريءَ سان ملاقات ڪجي. پر پوءِ اسڪول جي پڙهائيءَ دوران اها ڳالھ ئي وسري وئي هئي. تان جو مئٽرڪ پاس ڪري هڪ اڌ سال هارپو ڪري 1978 ۾ جڏهن پندرهن سئو ۾ ماستر ٿيس ۽ ڪامريڊ رندن جي ڳوٺ ۾ مقرري ٿي تڏهن انهن جي معرفت ذات پرستيءَ جي جنون ۾ ڪامريڊ غلام حسين شر سان ڏيٺ ويٺ ٿي. ۽ ٿيندي ٿيندي آئون به سُرخو ٿي ويس، تڏهن سُرخن ڪامريڊن تاج مريءَ کي ئي مون کي سياست جا سبق پڙهائڻ واسطي توڙي سياسي ڪم ڪار جي رپورٽ وٺڻ ۽ پارٽي لائين ڏيڻ لاءِ مقرر ڪيو. هيءُ اهو ئي تاج مري هيو جنهن ڪنڊياريءَ جي هاءِ اسڪول جي يونين ٺهرائي هئي. ۽ کيس ڏسڻ ۽ ملڻ لاءِ ڪڏهن دل جي ڪنڊ ۾ ڪو شوق جاڳيو هيو، خير پوءِ هن باقاعدي منهنجي سياسي تربيت ڪرڻ شروع ڪئي. جنهن ۾ پارٽي لائين موجب سمجهاڻين کان علاوھ اسٽڊي سرڪل ۽ پارٽي سيل جون گڏجاڻيون به هيون.
تڏهن هونئن ته هجئون نه هجئون پر گهڻو ڪري اسان سڀ ڪامريڊ پاڻ کي هروڀرو به روپوش سمجهندا هياسين ۽ ڀانيان ٿو ته ڪجھ وقت تاج مريءَ منهنجي فرضي نالي سان به روپوشي گذاري هئي، ڇو جو جوانيءَ ۾ اسان جا مهانڊا ٿورا گهڻا هڪ ٻئي سان ملندا هيا. هونئن به روپوشين ۾ تاج مري اسان واري سموري لڏي ۾ وڏوسئوڻي سمجهيو ويندو هيو، ڇاڪاڻ ته هو ٻين سمورن سُرخن جي ابتڙ اڪثر ڪري گرفتاريءَ کان بچي ويندو هيو. الائي ڪيئن؟ سا خبر ته کيس هوندي. ٻي سندس رب کي ۽ ٽين سندس والد چاچي فضل حسين کي جيڪو تن ڏينهين پيپلز پارٽيءَ جو اڳواڻ به هيو. چوٿين پڪ سان شازيه مريءَ جي والد مرحوم عطامحمد کي هجي ها جيڪو سندس ويجهڙو عزيز هيو پر هاڻي هن جهان ۾ ناهي رهيو.
سنئوڻي هوندي به تاج ڳچ ڀيرا پوءِ به ڪاٺ ۾پيو هيو، پر هڪڙي ڀيري پارٽيءَ جي حڪم تي صحافين جي تحريڪ ۾ تاج پاڻ ئي ڪنهن مارڻي ڏاند جيان پوليس کي ٿُونا هڻي وڃي گرفتاري ڏني هئي. ۽ پوءِ منهاج برنا سان گڏجي جيل ۾ مرڻ گهڙي تائين بک هڙتال تي ويهي رهيو هيو. انهيءَ ڊگهي مدي واري بُک هڙتال کي ڪراچيءَ جي اردو اخبار امن لاڳيتو پنجاهي کن ڏينهن ايڏي ته وڏي ڪوريج ڏني هئي جنهن جو ڪوئي ماپو يا ماڻ نه ٿو ڪري سهگجي.صحافين جي انهيءَ تحريڪ جي نتيجن بجاءِ، تاج لاءِ جيڪي تڪڙانتيجا نڪتا هيا سي هيا، سکر جيل جو بند وارڊ، ڏنڊا ۽ آڙا ٻيڙيون.
سو تاج، روپوشيءَ دوران هڪڙي ڀيري عيد ڪرڻ لاءِ حيدرآباد مان بس ۾ويهي پنهنجي اباڻي ڳوٺ لاءِ روانو ٿيو، بس ۾ ويٺي ايئن ئي وهم ٿيس ته متان ڪٿي ڪو سي آئي ڊيءَ وارو پويان نه هجي، هيو به ايئن ته هڪڙو سي آئي ڊي جو ماڻهو حيدرآباد کان بس ۾ گڏيو آيو هيس. رات جو اٺين وڳين ميرپورخاص مان سانگھڙ ويندڙ ايس آر ٽي سيءَ جي آخري بس ۾ ويهي تاج جڏهن ڳوٺ لاءِ روانو ٿيو ۽ هُن يار واپس وڃي رپورٽ ڏني، ته تاج هٿيڪو عيد ڪرڻ لاءِ رات جو اٺين بجي واري ايس آر ٽي سيءَ جي آخري بس ۾ سانگھڙ ويو آهي. هيڏانهن تاج جي به شايد ڏائي اک ڦرڪي هئي، جو ڳوٺ وڃڻ بجاءِ رستي ۾ ٻارهين ميل تي ئي بس مان لهي، عيد جي رات اچي مون وٽ ٽڪيو هيو. هوڏانهن ڄامشوري ۽ حيدرآباد جي کوڙ ساري پوليس، ٻن ڊي ايس پين سوڌو وڃي راتو واه، تاج جي گھر تي ڇاپو هنيو هيو. ۽ تاج نه لڌُن ته سندس اوطاق ۾ ئي لڏو لاهي ويهي رهيا هيا.ٻئي ڏينهن تاج عيد نماز اسان سان گڏجي عالم ڪيرئي جي ڳوٺ ۾ هلي پڙهي هئي. نماز بعد تاج جي چوڻ تي سندس ڳوٺ جو احوال ۽ چاچا فضل حسين کان تاج جي خرچ لاءِ ڪجھ پئسا وٺڻ لاءِ جڏهن آئون اتي پهتو هيس، ته سندس گھر توڙي اوطاَق کي ڪاري ٽوپي گھيريو بيٺي هئي. مون وڏي مشڪل سان سنڌڙيءَ جو شيخ سڏائي، ڪنهن قضيئي تي وڃڻ لاءِ تاج جي ننڍي ڀاءُ ڪاظم جي گاڏي ڀاڙي تي ڪرڻ لاءِ اچڻ جو بهانو ڪري پنهنجي جان آجي ڪرائي هئي
پوءِ پارٽيءَ ۾ اقليتي، اڪثريتي، قومي ۽ طبقاتي سببن جي ڪري وڏي ڀڃ ڊاھ ٿي ۽ پارٽيءَ جوسمورو جهان تِتَر بِتَر ٿي ويو.تڏهن ڪجھ وقت سانھ سَتي ۾ ويهڻ بعد سُک نه آيس ته تاج مري به ٻين ڪامريڊن جيان صحافت جي ڪَڇ ۾ سُڪون ڀانئيندي اوڏهن ئي پَر ساهيا، ۽ نيٺ ڪراچيءَ جو هڪڙو جاکوڙي صحافي بڻجي اڀريو هيو، پر پوءِ به مڙني ڪامريڊن جيان سدائين خيالن ۾ اُڏرندڙ ۽ هوائي تجزين تي ئي ڀاڙيندو رهيو. پر اهو ضرور هيو جو پارٽي ٽٽڻ بعد به نظرياتي طور جتي ڪامريڊن بيهاريو هيس اتي ئي بيٺو رهيو. جيتوڻيڪ هوريان هوريان سڀ ڪامريڊ سڻڀا ٿيندا، پنهنجي مڇيءَ مانيءَ وارا ٿيندا ويا، پر تاج مري پنهنجن نظرياتي عقيدن ۽ تجزين جي ڪري جهڙو شروعاتي ڏينهن ۾ ”اڻڀو“ هوندو هيو، تنهن کان به ڪي ٻه رتيون گهٽ ”اڻڀو“ ٿي ويو. اهو ئي سبب هيو جو هن جون معاشي حالتون ڏينهون ڏينهن وڌيڪ بگڙنديون ويون.
اهو تاج شهيد بينظير صاحبا جي پهرئين دور ۾نوجوانن جي سرڪاري وفد ۾ منيلا ويو، بينظير صاحبا صحافي ڪالونيءَ ڪراچيءَ ۾ پلاٽ ڏنس، سوبه ڀڳڙن جي مُٺ تي هلائي ڇڏيائين. الک اخبار جو ايڊيٽر ۽ حصيوار مالڪ ٿيو، ٻي خلق مال ميڙيا، اخبار بند ٿي ته تاج ٻانهون لوڏيندو هٿين خالي واپس وريو. وطن دوست جي گل صديق پٺاڻ جي مدد سان هڪڙيءَ پيسٽيسائيڊ ڪمپني پاران ڪاروبار شروع ڪيائين، پهرئين سال جي لَکن واري ڪمائيءَ مان ڪاري، ڪِٺُ ڪلر واريءَ زمين جا اٺ ايڪڙ خريدي، ڪاروبار کي الله واهي ڪيائين.سڄي عمر جي ڪمائيءَ مان سچل ڳوٺ ڪراچيءَ ۾ هڪڙو گھر ورتائين، اوچتو وري ڪار وٺڻ، ۽ گهڻا پلاٽ وٺي وڪڻڻ جو جو شوق ٿيس، ته گھر وڪڻي ڪار ورتائين، ۽ باقي پئسن مان ٻه کن پلاٽ، پڇاڙيءَ ۾ اها ڪار مال جي آهُري مثال ٿي بيٺي رهي ۽ پلاٽن جا ڪاغذ به موڳهين ڪوڙا نڪتس ته ماٺڙي ڪري ويهي رهيو.
2003 جي نئين ۽ اين جي اوز جي دور ۾ مون جڏهن سنڌ گريجويٽس ايسوسيئيشن ۾ بحيثيت ملازم ڪم ڪرڻ شروع ڪيو هيو ته اڇڙي ٿر جي عوام لاءِ سياسي تعليم جي هڪڙي ورڪشاپ ڪرائڻ لاءِ مون تاج کي ئي چونڊيو، ڇو جو کپري واري اڇڙي ٿر ۾ سياست تي اهو ئي ماڻهو ٿي ڳالهائي سگهيو جيڪو اتي جي زميني حقيقتن کان واقف هجي. ان لاءِ مون کي تاج کان وڌيڪ ٻيو ڪو ماڻهو ڪونه ٿي سُجهيو. جيڪو لال به لڀي ۽ پريت نه وڃي جيان منهنجو ۽ سِگا جو ٻيڙو تاري وڃي ۽ اهڙيءَ غلطيءَ تي منهنجي هڪڙي لنگوٽئي يار، مون خلاف سنڌ گريجويٽس ايسوسيئيشن جي ”ٻن وڏن دانشورن“ ولي محمد روشن ۽ علي حسين بروهيءَ کي هڪڙي شڪايت ڪئي هئي، جنهن ۾ مون تي وڏو الزام اهو به هيو ته مون عام ماڻهن جي سياسي تعليم جو هڪڙو ورڪشاپ تاج مريءَ جهڙي ”غير سياسيءَ ماڻهوءَ“ جي هٿان ڪرايو هيو. جيڪو غلط هيو.
۽ پوءِ سگا پاران ڪرايل انهيءَ انڪوائريءَ واري ڪميٽيءَ جا چڱا مڙس هيا، ڪرم الاهي چنو، نذير ڀنڊ ۽ علي حسين بروهي. جن جي ”دانشمند ۽ دور انديش نظرن“ ۾ آئون هڪڙو ڪورو ڄٽ ۽ سڌو پڌو ضدي ٻروچ هيس، جيڪو علم ۽ عقل جي ”عين“ کان به ناواقف هجي. ڪميٽيءَ جي انهن ٽنهي ڏاهن ماڻهن آڏو منهنجي وڏي تمهيد بعد، ڪرم الاهي چني جيڪو ننڍڙو جملو چيو هيو، سو هيو ڀائي تو به هڪڙي ”ناڪام سياستدان“ کي کڻي هيڏو وڏو پروگرام ڏنو آهي ته دانهن ته ٿيندي. انهيءَ مهل ڪرم الاهيءَ جو اهو جملو ڏاڍو ڏکيو ته ٺهيو پر گوليءَ جيان لڳو هيم. ۽ پوءِ ”ٻين گهڻن سببن“ سان گڏ ڪرم الاهيءَ جي انهيءَ جملي جي ڪري سنڌ گريجويٽس ايسوسيئشن سان هميشھ لاءِ ناتا ٽوڙي ڇڏيا هيم، سنڌ گريجويٽس ايسوسيئيشن سان گڏجي ڪم ڪرڻ واري تجربي جا به وڏا داستان هن سيني ۾ سانڍيل آهن، حياتي رهي ته اهي به توهان کي حرف به حرف پڙهائبا.
سو آئون اڄ به ڊنڪي ڪي چوٽ تي تاج مريءَ کي پنهنجو سياسي استاد سمجهندو آهيان. ۽ هن ملڪ جي ناپاڪ سياست ۾ تاج منهنجو آئيڊيل رهيو هيو ۽ آهي به، آئون هن جي شرافت ۽ اخلاق سميت، عقل ۽ ڳالھ جي ڇيد ڪرڻ جا مثال ڏئي خلقن کي سمجهائيندو هيس ته تاج هيڏو وڏوداناءُ آهي.هاڻي هيڏي وڏي تجربي ۽ زماني جي مختلف ڌنڌن ۾ ڌڪ کائڻ بعد پنهنجي انهي تجزئي تي ٿورڙو عجب ٿو لڳيم، ايئن ناهي ته آئون اڳي تاج کي عظيم سمجهندو هيس ۽ هاڻي قديم سمجهان ٿو، هو مون لاءِ ڪالھ به عظيم هيو، اڄ به آهي ۽ صبحاڻ به رهندو.پر اهو سو ضرور چوندس ته سياست جي هن بازارِ يوسف ۾ پنهنجي جواني لُٽائڻ وارا تاج پارا گهڻا ڪامريڊ، جتي ڪالھ هيا الائي ڇو اڄ به اُتي ئي بيٺا آهن. معذرت سان چوان ته جهڙا لڪير جا فقير ۽ اڄ به جهڙا پراڻي پارٽي لائين تي هلندڙ.نه زميني حقيقتن جي ڄاڻ وٺندا نه ئي وري گهڻومطالعو ڪندا، نه معاملي جي پوري ڄاڻ رکندا، نه ئي وري صحيح معني ۾ اپ ڊيٽ ٿيل ھوندا. اصل ايئن لڳندو آ ته مذهبي مشنرين وانگر جيڪو مٿي ۾ ويهاريو ويو اٿن سوئي پيا ڪن. پنهنجي دماغ سان ڪونه ٿا سوچين. ۽ نئين زماني جي نواڻ واري هوا پاسو ڏئي به ناهينِ لنگهي.
سو تاج هڪ ڀيرو وري صحافت ۽ سماج سڌارڪيءَ سميت وري وڃي ڪامريڊن جي جوڙيل عوامي ورڪر پارٽيءَ سان سلهڙيو آهي، ڊڄان ٿو ته وري خدا خير ڪريس، سوچيندو آهيان هن درويش جي صاف گوئي، سچائي ۽ پاڻ ارپڻ واري جنون سبب اها نئين پارٽي به کانئس الائي ڪيتريون ۽ ڪهڙيون قربانيون وٺندي. ۽ موٽ ۾ به الائي ڪهڙا سِلا ڏيندي؟ ڇو جو ويجهي ماضيءَ ۾ جڏهن هن جي دل مورڳهين هٿن مان ٿي وئي ۽ مون ملڪ جي سمورن نيٽ ورڪن تي وٺي ٻاڪاريو هيو ته ”ڪامريڊو ! ٻيلي وارو ڪريو تاج ٿو هٿن مان وڃي. هٿ هٿ ڪري علاج ڪرايونس “. تڏهن پوري پاڪستان ۾ موجود لکين سڻڀن سُرخن مان هڪڙو رمضان ميمڻ ئي ڇاتيءَ تي هٿ هڻي سڀئي بار سر تي کڻي بيٺو هيو، باقي ڪُل پيران دا خير لڳو پيو هيو. ٻيو ته ٺهيو پر مون کان خود کان به ڪجھ ڪونه پُڳو هو. تاج ته پنهنجي جذبي سان سچائيءَ سبب انهيءَ ڦٽيل دل جي ڳنڍ ٽوپ ڪرائي، ابتا سُبتا ٽانڪا لڳرائي وري اچي ساڳئي ڪُن ۾ ڌُوڪاريو آهي ۽ يارن جي ” مهربانين “ واري انهيءَ قصي کي صفا پُٺن تي واري وري پنهنجيءَ ڌُن ۾ مگن لڳو پيو آ. هاڻ ڏسئون ته هيءُ ملڪ ۽ هن ملڪ جا سابق ۽ هاڻوڪا سُرخا ۽ سُرخن جا آئيڊيل پورهيت ماڻهو، تاج کي اڳتي هلي ڪهڙو سونو روپو تاجُ ٿا پارائين.
تن ڏينهين ماروٽ خان محمد، سروري اسلاميا ڪاليج هالا کي ڇڏي اچي شاه لطيف ڪاليج ميرپورخاص جا وڻ وسايا هيا، ان به ڪاليج ۾ سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن جو يونٽ به کوليو هيائين، پوءِ ڪاليج کان علاوھ به هرهنڌ باقاعدي ميٽنگون ٿيڻ لڳيون هيون ۽ ڳوٺن ۾اسٽڊي سرڪل به هلڻ لڳا هيا ۽ سرخ انقلاب جي انتظار جون تياريون ٿيڻ لڳيون هيون، انقلابي تحريڪ جي هراول دستي جي اڳواڻيءَ جون تياريون ڪرڻ لڳا هياسين. ڪميونسٽ پارٽيءَ جي خبر مونکان سواءِ باقي نون ساٿين مان ڪنهن کي به نه هُجي. آئون به پارٽيءَ جو رڳو نالو ٻُڌندو اچان، اڃان ميمبر نه هجان. اها سُڌ ٻڌ هجيم ته هي سڀ ڪامريڊ، ڪميونسٽ پارٽيءَ جا ميمبر ۽ عهديدار آهن. پارٽيء تي پابندي هجڻ جي ڪري َمختلف فرنٽ جوڙي، ان ذريعي ڪم پيا ڪن. اسان واري ڪميونسٽ سنگت، تن ڏينهين مرحوم غوث بخش بزنجي کان الڳ ٿي پنهنجي سياسي پارٽي ٺاهي هُئي.نيشنل پروگريسو پارٽيءَ جي نالي سان، اعزاز نذير صدر ۽ هاڻوڪو سرحد صوبي جو سينيئر وزير، افراسياب خٽڪ جنرل سيڪريٽري هيو. ساغر سميجي جو ڀاءُ ڊاڪٽر محمد خان سميجو، ان پارٽيءَ جو سنڌ لاءِ مُک عهديدار هُيو.ڊاڪٽر محمد خان ٽريننگ ڪاليج ۾ باقائدگي سان مون سان ملڻ ايندو هُيو، ڪميونسٽ پارٽيءَ جي ترجمان سرخُ پرچم ۽ هلچل جون ڪاپيون مون کي پهچائي ويندو هيو ۽ آئون اهي اڳتي ورهائيندو هيس.سرڪاري ادارا ڳول ڳولان ۾ هوندا هيا ته سرخ پرچم ۽ هلچل ڪير ٿو ڇاپي ۽ ڪٿان ٿا اچن؟ ؟ پر کين ڪل ئي ڪانه پوندي هئي. ته اهو خطرناڪ مال ڪٿان ٿو اچي. پرچا باقاعدگيءَ سان پڙهندڙن وٽ پهچندا رهندا هيا.
هڪڙي ڏينهن ڊاڪٽر محمد خان سميجي جي ثاقب آريسر تي نظر پئي، جنهن ڊيپوٽيشن تي اسان ماسترن کي سنڌي ٿي پڙهائي. ته يڪدم مونکي چيائين، انهيءَ ماڻهوءَ کان بچجانءِ!!حيران ٿيندي چيم، ڇو ڀلا؟ تنهن تي وراڻيو هيائين، ته اهو ايجنسين ۽ جماعت اسلامي جو پگهاردار آهي. تن ڏينهين، ثاقب به مون کي قوم پرست سمجهي، دوستيءَ جو هٿ وڌايو هيو، ڀانيو هيائين ته جماعت اسلاميءَ لاءِ هڪڙو مسلمان وڌائي ثواب کٽيندسُ. مون پاران مانائتي موٽ ملڻ تي اسان جي دوستي وڌندي وئي، ثاقب، مونکي ڪٽر قوم پرست سمجهي، منهنجي دل کٽڻ لاءِ ڪميونسٽن کي زن دُختر گاريون ڏيندو هيو، آئون ثاقب جي چانهه جو ڪوپ پي، پنهنجو پاڻ کي کوڙ ساريون گاريون ڏياريندو هيس. گھڻو ڪري رهندو خاموش خاموش هوس. ڪڏهن ڪڏهن فقرو هڻي ڇڏيندو هيس ته، هان سائين ڪميونسٽ اهڙا آهن!! هان سائين پوءِ ته هي وڏا ڪافر ۽ اسلام دشمن چئبا !! بلي!! مار !!. تيئن سائين وڌيڪ شَھَ ۾ اچي ڪميونسٽن تي گارين جا ڌوڙيا لائيندو هيو. سو ايئن ثاقب سان گهرائپ وڌندي وئي۽ ورهين کان وٺي، اڄُ به آهي، اهو ثاقب نه ايجنسين جوپگھاردار هيو نه ئي واٺو هيو، رڳو جماعتي ذهن هُيس ۽ اڄ به اَٿَس. ان ذهني سوچ سبب، ڀورپائيءَ ۾ هُوڙهيائيون ڪري غلطيون به جام ڪيائين، پر ڪنهن به ڪامريڊ يا قوم پرست تي آڱر کڻي، ضيائي مارشل لا ۾ ٽنگايائين ڪونه. وري ڪو وقت اهڙو به آيو جو سندس گهاٽا صحبتي ۽ يار اسان ڪامريڊ ئي رهياسين. اسان کان سواءِ نه هُن جي سرندي هئي ۽ نه وري اسان جي هُن کان سواءِ سرندي هئي.
ميجر ڪفايت جي ڏاڍ مڙسيءَ جي ڪري سموري سنڌ ٻري پئي هُئي. شاگردن پاران ڄامشوري ڦاٽڪ تي ڪيل سخت احتجاج، جنهن ۾ ڪجھ فوجي جوان به هلي چُريا هيا، تنهن ڪيس ۾اسان جي ساٿين مان ٻين سان گڏ ساغر سميجو به جهليو هيو. سرفراز ميمڻ ملڪ ڇڏي ڀڄي ويو هيو. ڪجهه وقت ۾ حاجي صاحب يعني، ڄام ساقي به پنهنجن ٿرين جي ٿورن سان پٺاڻ ڪالونيءَحيدرآباد مان اقبال ميمڻ جي گھران جهلجي ويو هيو. ڀاڀيءَ سکان ڏک ۾ پنهنجو پاڻ کي کوھ ۾ کڻي ڦٽو ڪيو هيو، عبرت ۽ هلال پاڪستان ۾ ڀاڀيءَ سُکان جي خودڪشيءَ جون خبرون وڏين سرخين سان لڳيون هيون.مون کي انهن ٻنهي بي وقتن واقعن جو ڏاڍو ڏُک ٿيو هيو. ڄام، الائي ڪهڙن ٽارچر سيلن ۾ هُيو.۽ پٺيان سڄي سنگت وٺ وَٺان ۾ هئي.ڄام تان ياد آيو اٿم ته تن ڏينهين اسان جو آئيڊيل ڄام ساقي هوندو هيو، ڀانيان ٿو ته پاڪستان ٺهڻ بعد سنڌي ڪميونسٽن جي هتان لڏي وڃڻ بعد، ڪميونسٽ پارٽيءَ تي ٿيل ٻاهرين يلغار سبب وڙلي ئي ڪو سنڌي اڳواڻ پارٽيءَ جي اهم پوزيشن تي هيو، سڄو ڪار وهنوار ٻاهران آيل دوست هلائيندا هيا. ۽ گڏوگڏ سپريم ڪورٽ پاران پارٽيءَ تي پيل پابنديءَ کان پوءِ جي پوري عرصي ۾ صرف ٻه سنڌي پارٽيءَ ۾ گهڻو اڳتي آيا هيا. جيڪي ٻئي بنهي غريب ۽ مسڪين هيا.انهن مان هڪڙو شهيد نذير عباسي۽ ٻيو ڄام ساقي هيو. جيتوڻيڪ سگھارن مُڙسن نذير جو وجود ئي اسان کان ڦُري ورتو هيو، پر ڄام کي جنهن حالت ۾ جيئدان مليو هيو سو به شهادت کان گھٽ ڪونهي. هوڏانهن پارٽيءَ جي اهم عهدن تي ويٺل سرڪاري ملازم، جيتوڻيڪ جيل ۽ ريل ۾ ڄام وارن سان گڏ هيا. پر هڪڙن حياتيون ڏنيون، ٻيا جڏا ۽ اپاهج ٿي جيلن مان نڪتا، ٽِين ڏه ڏه سال سزائون ۽ ڦٽڪا کاڌا. پر جيلن مان نڪري به جن جون پينشنون جاري ٿيون تن مڙسن جي خبر اڄ تائين ڪونه پئي ته ڪهڙي ڪُوفي مان هيا. سو ڄام ساقي، سنڌين جي پڙهيل لکيل۽ غريب طبقي جو هي آئيڊيل شخص زماني جي وڏن لاهن چاڙهن مان گذرندي به جتي ڪالھ هيو، اڄ به اتي بيٺو آهي، ذري جيترو چئون يا تر جيترو چئون پنهنجي جاءِ تان ڪونه ٿڙيو آهي.ڄام تي پيپلز پارٽيءَ ۾ وڃڻ جون آڱريون کڻڻ وارا منهنجا دوست پنهنجي جيءَ ۾ جهاتي پائي ڏسن ته ڪيترا آهُرا ۽ پاهُرا مٽايا اٿن. هو ته جتي به ويو آهي اتي به انهي طبقي جي وڪالت اڄ به ڪري پيو ۽ ڪالھ به پئي ڪيائين. هونئن به اسان جي سنڌ، سنڌ جي هاريءَ، سنڌ جي مزدور، يا کڻي چئون ته سموري ملڪ جي مزدورن ڄام لاءِ ڇا ڪيو آهي؟ جيڪو سڄي ڄمار هنن لاءِ وڙهندي، ڪڏهن ريل ۾ يا ڪڏهن جيل ۾ رهيو. پارٽيءَ جي سنگت، پارٽيءَ جي ميمبرن تڏهن ڪجھ به ڪونه ڪيو هيو، جڏهن مڙس مرڳهين هٿن مان ٿي ويو. تڏهن وري به انهيءَ طبقي، جنهن جي خلاف ڄام سموري ڄمار جنگ ڪئي هئي. انهن ئي مدد ڪئي هئي، يعني گورنر محمود هارون، سرڪاري رقم منظور ڪري علاج لاءِ لنڊن موڪليو هيس.
انهيءَ ڄام سان پارٽيءَ جي سرگرمين دوران ڀانيان ٿو ڪڏهن ملاقات ڪونه ٿي هيم. جي هوندي ته به تڏهن نالا ۽ شڪليون ئي مَٽِيل هونديون هيون. نه ئي وري اها همت هوندي هئي جو گڏ گهمندڙ ڦرندڙ هڪ جهڙن ڪارڪنن کان اصل نالو ۽ ذات پُڇون.۽ جي ڪنهن ڀُل چُڪ ۾ ڪنهن کان اهڙو سوال پُڇي ورتو، ته مڙس سڄي عمر مشڪوڪ هوندو هيو. هاڻي ڄام ساقيءَ سان منهنجا جيتوڻيڪ گھر جي ڀاتيءَ وارا رشتا آهن. سندس سموري خاندان ۾ منهنجي حيثيت گھر جي ڀاتيءَ واري آهي. ڄام جي راڄ وارا هزار ڳالهيون ڪن، مائٽ ۽ دوست هزار ڳالهيون ڪن، پر هن مڙس جي واتان حرام جي ڪنهن لاءِ به ڪا ٻڙڪ به ٻاهر نڪتي هجي.ڪيترو به پڇبو. جواب هوندو ادا ڏِسين پاڻهي پيو.جيتوڻيڪ پارٽيءَ جي ڪوٽا تي پنهنجي ڀاءُ سلطان کي سوويت يونين مان پڙهايائين. پٽ سجاد به انجنيئر ٿيو، پر اهي ٻه ڇو؟ اسان مان گهڻا تڻا خود توڙي انهن جو اولاد ڄام جو ئي ڪيڙُ ٿئي ٿو.ڀانئيان ٿو ته سڀڪو مڇيءَ مانيءَ وارو آهي، پر ڪنهن به اڄ تائين ڄام کان اهو ڪونه پڇيو آهي ته ظالم وقت جو گاڏو بنان ڪنهن آمدنيءَ جي ذريعن جي ڪيئن پيو گيڙي؟ اهو ضرور آهي ته پنهنجن پراڻن ساٿين ۽گھر جي ڀاتين کان جيڪر ڪڏهن انتهائي مجبوريءَ ۾ جيڪر ڪي چار پئسا اڌارا گھُريا هوندائين ته هُو هوا ضرور ڪئي هوندائون.
تن ڏينهن ۾اوچتو هڪڙي ڏينهن حيدر جو خط مليو. حيدرجتوئي، ڪامريڊ غلام حسين شر جو ڪميونسٽ پارٽيءَ ۾ فرضي نالو هوندو هيو. خط ۾لکيائين ته لاڙڪاڻي جا ڪجهه دوست شاگرد، اياز سومرو، احمد علي سومرو ۽ اسد ابڙو ميرپورخاص جي جيل ۾ آيا آهن. جنهن ڳالھ جو ذڪر اڳ۾ به ڪري آيو آهيان. سنگت کي ٻُڌايوسين ۽ ملاقاتون وڃي ڪيونسين، ته مُڙس متان هِمت هارينِ. جيتوڻيڪ ٽئي همراه سُپاف جا هُيا. پر ڪامريڊ غلام حسين جي انقلابي جذبي، سندن مدد ڪرڻ پنهنجو فرض سمجھيو. اسين عيد جي ڏينهن سندن ملاقات تي وياسين. آئون ۽ جيرام. مِٺائي ۽ اخبارون وَٺي وياسين. ڪڏهن ساڻن ملاقات ئي ڪونه ٿي هئي، تنهنڪري همراه سُڃاڻن به نه پيا. کين روهڙي اسٽيشن واري ڳالهه ٻُڌائي سون، ته ڏاڍا خوش ٿيا. ميرپورخاص جي شهر ۾ ڪامريڊاڻي سنگت کي مڙسن جا احوال ڪياسين، پوءِ ته جيل تي سندن ملاقاتين جي لانڍَ لڳي وئي. اسين به هر ٻئي ٽئي ڏينهن ملاقات لاءِ ويندا هياسين. هنن يارڙن مان هڪڙو وڃي وزارت تي پُڳو آهي. سو ساڳيو آهي يا ٻيو ٿي ويو آهي، سا ڪَٿ ۽ ماپ تور ڪرڻ جا ڏينهن هاڻ ڪڏهوڪا وڃي چڪا آهن.هاڻ ته جيئي جيئي جو زمانو آهي، الله سائين هرڪنهن کي امان ۾ رکي.
ٽريننگ دوران اسان ماسترن جي ئي هڪڙي مُهاجر استاد ڀانئيان ٿو عبدالحميد نالو هيس ۽ اسين کيس ڀاشاني به سڏيندا هياسون، تنهن هڪڙي سنڌي شاگرد ماستر سوني دل کي ٿڦڙ وَهائي ڪڍي. اسين به مهاجرن ۽ مليٽريءَ جا گهڻا ستايل هُجون، سو بِگڙي پياسون. ٺوڪي کڻي ڪلاسن جو بائيڪاٽ ڪيوسون، وٺي زوردارنعرا هنياسون، نعرا به سياسي، جو ضياءُ جويار آ، سوغدار آ، غدار آ، ۽ تنهنجو ساٿي منهنجو ساٿي، ڄام ساقي، ڄام ساقي. اصل اسان جي ڦٽيءَ جا پار هيا، سرڪاري نوڪر ۽ نعرا سياسي، سو به سڌا پِڌا، اهڙي ماڻهوءَ جي خلاف جيڪو اڳي ئي سنڌين تي ٻريو ويٺو هجي. وري ٻئي ڏينهن سوير ئي ڪلاسن رومن جي تالن ۾ ٺوڪي کڻي ايلفي وجهي ڇڏي سون. سمورا شاگرد گڏ ٿيا ته، جلوس ڪڍي شَهر ۾ ڪاهي پياسين. نعرا وري به سياسي دَٻياسين. فوجين تي ڦٽڪار، آمريڪي سامراج تي لعنت جهڙا. شهر جي خلق حيران هجي ته هوڏانهن ضياءَ جا اسلامي ڪوڙا، سياسي ڪارڪنن جا ٻُنڍڻ پيا ٽوڙين۽ هنن ماسترن جي ڪيئن ڦِٽي آهي. جو نوڪريون به ٿا وڃائين ۽ ٽيپ کي به پيا سڏ ڪن!! ماسترن جا چڱا مُڙس هجون آئون، رشيد خاصخيلي ۽ عُمر مَهر (سپاف). ٽئين ڏينهن هيڊ ماستر جي آفيس ۾ ٽنهي کي الڳ الڳ سَڏِ ٿيو. وڃون ته فوجي ميجر ويٺو آهي، دڙڪا دهمان، ڊڄ، ڊپ، جيل ڪوڙا، آخر نوڪرين مان ڪڍڻ جو دڙڪوڏنائين. تن ڏينهين ٽئي مُڙس سُڃا تَتَڙينگ هجون ڊڄي پياسون. ٻيلي ٻچا رُلي ويندا. هنن يارن ته الائي ڇا لکيو يا ڇا چيو، پر منهنجوانقلاب رهيو رستي ۾، انقلاب جون آجيائون هليون پنڌ ۾، هيڏو سارو معافي نامو لکت ۾ ڏئي، جان آجي ڪرائي.پوءِ آفيس مان ٻاهر نڪري، سنگت آڏو ڪنڌ هيٺ ڪري ويٺو رهيس. ايئن ڪونه هيو ته فوجي ڀائرن اسان مان هٿ ڪڍي ڇڏيا هيا، مُڙسن اندر خاني جانچ پڙتال پئي ڪئي، هر هڪ جو رڪارڊ جانچيائون، لسٽ ٺاهي تعليم کاتي کي ڏنائون. هڪڙا اُهي جن جيئي ڀٽو جا نعرا هنيا، ٻيا اُهي جِن ڄام ساقيءَ جا نعرا هنيا. ٿر جا گهڻا تڻا ماستر ڄام ساقيءَ کي ٿريو ڳوٺائي سمجهي نعرا هڻڻ سبب اُن لسٽ ۾ آيا. نيٺ109 ڄڻن لاءِ حڪم ٿيو ته جيئن ئي ٽريننگ ختم ٿئي، تيئن ڊويزن بدر ٿين. تڏهن سنڌ ۾ ڊويزنون هُيون ٽي، ڪراچي، سکر ۽ حيدرآباد.اسان کي سُڌ ئي نه هجي پويان اسان جو ڪم لٿو پيو هُجي.
تن ڏينهين هلال پاڪستان اخبارجي وڏي ڳالھ هئي. سنڌ جا چڱا موچارا پڙهيا لکيا مهانڊا اتي نوڪريون ڪندا هيا. جيتوڻيڪ ضياءَ الحق انهن ڏينهن ۾ پيپلز ٽرسٽ ٽوڙي، شيخ سلطان ٽرسٽ ٺاهي اخبار انهيءَ کي ڏني هئي. پر ملازم ساڳيائي هيا. سو گهٽ ڪونه ڪندا هيا. اڄ سن جي سائينءَ، سائين جي ايم سيد جي جنم جو ڏينهن آهي. جيتوڻيڪ هي بندو ٻاروتڻ جي ڏينهن کان ئي “سُرخن” جي بحري باز جهڙن چنبن ۾ چائجي چڪو هيو. جنهن ۾ پَٽيون ئي اهي پڙهايون وينديون هيون ته هن طبقاتي نظام جي “لانڍيءَ” جي “ڪاڃڻ واري ڪاٺي ” ئي وڏيرو آهي، ۽ پاڻ طبقاتي نظام جي اوڏڪين ڀِتين جي پاڙن تي کَهيڙا کَڻيو کوٽ کوٽان ۾ لڳا پيا آهيون. تنهنڪري وڏيرڪي سنگت کان ايئن وونءُ وڃڻو آهي جيئن گنجو وڃي پاڪيءَ کان. اهو ئي سبب هيو جو هن بندي پنهنجي اڌ صديءَ واريءَ ڄمار ۾ کوڙ سارن “کاٻن” جا هٿ ڌوئاري ۽ کانئن گهڻو ڪجھ سکيو ته اڄ به سِکي پيو. پر سن جي سائينءَ جي هڪڙو ڀيرو به زيارت توڙي صحبت نصيب ڪونه ٿي. نه ئي وري سن جي سائينءَ جي ساٿين سان ڪا گهڻي حجت ٿي، ٿي هوندي ته سواءِ ايڪڙ ٻيڪڙ جي باقي ٿيو خير. پر سن جي سائينءَ جو هن بندي تي هڪڙو اهڙو ٿورو هيو. جنهن جي ڪل هڪڙي سائينءَ کي هئي ته ٻي هن بندي کي. سو ٿورو هينئين تي به اڄ ڏينهن تائين بار ٿيو بيٺو اٿم.
۽کوڙ سارن سالن کان سائينءَ جي ٿوري جو هينئين تي جيڪو بار به هيو. گهڻو ئي سوچيم ته چَپ سِبيل ئي هجن ته سُٺو. پر روح نه رهيو، نيٺ هينئين جو بار هلڪو ڪرڻ جو فيصلو ڪندي هي چند سِٽون لکڻ جو فيصلو ڪري ورتم. جن سان اهو ثابت ٿيندو ته سن جو سائين ڪيڏو وڏو ماڻهو هيو. جيتوڻيڪ هنن سِٽن تي به اڳي جيان انيڪ قسمن جا تبصرا ٿيندا. طعنا يا مهڻا ملندا، پر پاڻ صوفياڻي پَرِ پاريندي اڳواٽ ئي چئي ٿا ڇڏيون ته “ ڪو ڪيئن چوي، ڪو ڪيئن چوي، مان جوئي آهيان سوئي آهيان.
قصو هينئن آهي ته 1978 جي پڇاڙيءَ الائي 1979 جي شروع وارن ڏينهن ۾ هن بندي سرڪاري ماستر بڻجي ماستريءَ جو ڪورس پئي ڪيو، ڪتابن پڙهڻ جي پِٽ ڪامريڊن اڳ۾ ئي وجهي ڇڏي هئي تنهنڪري ماسترن جي پڙهڻ واري ڪاليج جي لائبرريءَ ۾ نه ڇڏيو هيو ڪو اهڙو ڪتاب يا پنو جيڪو نه پڙهيو هجيم. تن ڏينهين ملڪ ۾ هلال پاڪستان اخبار جي وڏي هاڪ ڪوندي هئي. ۽ پياري پاڪستان جي آسمان تي ضياءَ جي مارشل لا جا ڪارا ڪڪر سج کي ڍڪيو بيٺا هوندا هيا، هلال پاڪستان دبئيءَ جي شيخ جي نالي جو ٽرسٽ بڻجي نئون جُبو پائي چُڪي هئي.پر تڏهن به هلال پاڪستان ۾ ڪم ڪندڙ ڪارڪنن رومال ۾ ويڙهي پنهنجو “ڪم” جاري رکيو هيو. سو ڀانيان ٿو ته هلال پاڪستان وارن جي ڪا ڪوٺ ڇپي هئي ته سنڌ جي ٻن عظيم هڏ ڏوکين ڊاڪٽر هوتچند مولچند گربخشاڻي ۽ ڀڳت ڪنور رام تي ليک لکي موڪليو ته ڇاپيون.
هي بندو “ڪامريڊ” ۽ “ڪاٽڪو” ٿيڻ جا جوکا سر تي کڻي چڪو هيو. هاڻي وري نئين جنون ۾ هيو ته “اخباري ليکڪ” بڻجي، جيئن ماڻهو به واھ واھ ڪن ۽ نالو به وڄي. سو جيئن ئي هلال پاڪستان اخبار جي اها ڪوٺ پڙهيم ته پنو ۽ پين کڻي ويٺس ڊاڪٽر هوتچند مولچند گربخشاڻيءَ تي مضمون لکڻ. پر چئن سِٽن کان مٿي هڪڙو به اکر لکي ڪونه سگهيو هيس. وري ٻيو پنو کڻي ڀڳت ڪنور رام تي سوچيم، پر قصو ساڳيو ئي بيٺو. تن ڏينهين لائبرريءَ مان آندل سائينءَ جو ڪتاب “ جنب گذاريم جن سان” پڙهيم پئي. ٺوڪي کڻي سائينءَ جي انهيءَ ڪتاب تا حرف به حرف ٻنهي همراهن بابت نقل هڪڙي هڪڙي مضمون جيترو مواد نقل ڪيم. ۽ اهو پنهنجي نالي سان هلال پاڪستان اخبار کي موڪلي ڏنم. ۽ هلال پاڪستان وارن به انهيءَ ڳالھ ڏي ڌيان ئي ڪونه ڏنو ته هڪڙو نئون ۽ الهڙ ماڻهو هيڏي پُختگيءَ ۽ روانيءَ سان سنڌي لکي سگهي ٿو. جڏهن سائينءَ جا لکيل اهي ٻئي مضمون منهنجي نالي سان اخبار ۾ ڇپيا ته هُو هوا ٿي وئي، وڏيون لانگون هڻي ڳوٺ جي هر ننڍي وڏي کي اهي ڏيکاريندو وتيس. ڏسو منهنجا ليک اخبار ۾ ڇپاڻا آهن. منهن ۾ ٽڪي جو به گهنج نه هجيم جو پرائي محنت چوري ڪري پنهنجي نالي سان ڇپائي هيم.
۽پوءِ جيون جا هيڏا لاها چاڙها ڏسڻ بعد خبر پئي ته مار!! هڪ هڪ اکر لکڻ ڪيڏو نه اَوکو آهي.۽ لکندڙ کي پنهنجو هڪ هڪ اکر، انهيءَ جي معني توڙي مفهوم ايئن هينئين تي اُڪري ويندو آهي جيئن ٻار ڄڻيندڙ ماءُ کي پنهنجي پيدا ٿيندڙ ٻار جي هر حرڪت ۽ هر گهرج جي خبر هوندي آهي. ۽ ڪوئي تخليقڪار به هڪڙيءَ ماءُ جهڙا سور سهي ڪي سِٽون گهڙي ٿو. يقينن سائين جي ايم سيد، مون الهڙ پاران چوري ڪيل هن جون سَرجيل سِٽون پڙهيون هونديون ۽ چپن ئي چپن ۾ مسڪرايو هوندو. ۽ سوچيو هوندائين ته هن جواڻ مڙس ڪري ته حد ڇڏي جو ٻئي جي ڪئي ڪمائي پنهنجي نالي ڇپائي ويو آ. ۽ اهو به يقين اٿم ته سائين اهو سور به صرف ۽ صرف ان ڪري پيتو هوندو ۽ دل ئي دل ۾ چيو هوندائين “ته هلو ٺيڪ آ، هڪڙي الهڙ نوجوان جي دل ضرور خوش ٿيندي ۽ اڳتي هلي پڙهندو ۽ لکندو، نيٺ ته سمجھ ڀريو ٿي چوراڻي پِٽ ڇڏيندو”. پوءِ ٿيو به ايئن. ٿوري ئي وقت ۾ پاڻ چوراڻو جهان ته ڇڏيو ئي ڇڏيو. پر الائي ڪيترا ورهيه ڦڪائيءَ ۾مان ڪجھ لکڻ کان ئي گيسي ڪئي.
اڄ عمر جي هن ڏاڪي تي پُڄي جڏهن پوئتي نهارجي ٿو ته انهيءَ قصي کي ورهيه گذري ويا پر سائين جيستائين هن جهان ۾هيو تيستائين اهڙي ٻاڦ به ٻاهر نه ڪڍيائين. جنهن مان ثابت ٿئي ٿو ته هو ڪيڏو نه عظيم انسان هيو، جنهن پنهنجي عظمت سان هڪڙي اٻوجھ ۽ الهڙ جوان جي هيڏي وڏي غلطيءَ کي درگذر ڪري ڇڏيوهيو. نه ته جيڪر چاهي ها ته هن بندي جي من ۾ موريل لکڻ پڙهڻ وارو سَلو انگورجڻ کان اڳ ئي چيڀاٽي سگهيو پئي. پر هُن جي عظمت، دور انديشي ۽ ڏاهپ هن کي ايئن ڪرڻ کان روڪيو هيو. نه ته اڄ جيڪر اسان پاري ڪنهن جون سٽون ڪوئي ايئن چوري ڪري ته ايڏو ته ٻائيتال ٻاريون جو اڳلو ڪن لڪائڻ ۾ پورو هجي.
تنهنڪري هن بندي جي دل چوي ٿي ته سن جي سائينءَ کان مُئي پڄاڻان معافي گهرجي. ڇو جو سن جوسائين به هڪڙو اهڙو شهيد آهي جنهن جي روح رياستي نظربنديءَ دوران ئي جسم جو ساٿ ڇڏيو هيو. ۽ سن جي جي سائينءَ جيڪو خواب ڏٺو هيو ان جي پوري ٿيڻ کان اڳ سندس روح متان عالم ارواح ڏي نه ويو هجي. ۽ جيڪڏهن ايئن آهي ته سندس روح اڄوڪي معافيءَ واريون سِٽون پڙهي ايئن ئي مُسڪرائيندو جيئن اڄ کان پنجٽيھ ورهيه پهريان هن جي بندي جي حماقت تي چپن ئي چپن ۾ مسڪرايو هوندو.
اهو 1979 جو سال هيو، جو ماڊل ڪاليج ميرپورخاص مان فرسٽ ايئر ۽ انٽر جو پرائيويٽ فارم ڀريو هيم، امتحان ڏنم لاڳيتو ئي پي ٽي سيءَ جو امتحان به ڏنم.انٽر سيڪنڊ ڊويزن ۾ ۽ پي ٽي سي فرسٽ ڪلاس ۾ پاس ڪيم. ڏاڍو خوش ٿيس ته پگهار ۾انڪريمينٽ وڌي ملندي.اڃان انهن خوشين ۾ ئي هجان، جو تعليم کاتي، 109 ڄڻن مان 22 سکر ۽ باقي خيرپور ضلعن ڏانهن بدلي ڪيا. تڏهن ڪروڌ مان هلال پاڪستان ۾ هڪڙو مضمون لکيو هيم. جنهن جو عنوان هيو، ٿر پار ڪر جي 109 استادن سان هيءُ ويڌن ڇو؟ مضون ڇپيو ته تعليم کاتي سان لاڳاپيل هر هڪ آفيس ڏانهن فوٽو ڪاپي ڏياري موڪلي هيم. مضمون پڙهي پ ٽ الف جي هڪڙي اڳواڻ غلام محمد لاکي صلاح ڏني هئي ته ڪامورن سان پاڻ به وڃي ملان. سڀ کان پهريائين ملڻ ويو هيس ڊي اي او سان. تڏهن ڊي اي او هوندو هيو ميرمحمد سيال، تنهن ته ملندي ئي کنڌا کڻي ڇڏيا هيا.دڙڪا، داٻا ڇڙٻون نصيب ته ٿيون. پر آخر ۾ پِٽون ۽ پاراتا به ڏنائين. پر بدليءَ جي باري وريو ڪجهه به ڪونه!.
فوجي جنتا جي حڪمن جي پوئواريءَ ۾ تعليم کاتي پاران سزا ۾، سکر بدلي ٿيڻ جي هڪ هفتي اندر، سفر جو سامان ٻَڌِي گهرن کان نڪتا هياسين. سنگت ۾اسان واري تر جا سَت اٺ ڄڻا هُجون.حيدرآباد کان وڃي سکر جي بس ۾ ويٺاسين.حيدرآباد به ان ڏينهن زندگيءَ ۾پهريون ڀيرو ڏٺي هيم.زندگيءَ جو پهريون ۽ ڊگهو سفر هُجيم. رينگ رينگان ڪندي رڙهندي رڙهندي سِجَ لهڻ ويل، بس مس وڃي خيرپور پُهتي هئي، آئون رَستي ۾ ئي بخارن ۾ وٺجي ويو هيس. باقي سنگت سڄي خيرپور جي آرڊرن واري هئي، اڪيلو آئون سکر جو مسافر هيس. انهي ڪري اڳيان ڪا ڀَوا ڪانه سُجهندي، آئون به يارن سان گڏ بس مان لهي پيو هيس. اها رات سنگت سان گڏ خيرپور جي مُسافر خاني ۾ گذاري هيم، سڄي رات بُخار جا مَچَ هُجن. هڪڙي ڪُنڊڙي وٺي پئي هُڙڪيس. جڏهن ورندو سِجُ اُڀريو هيو، ته همراھ سَڀيئي ٿيا هيا تعليم کاتي جي آفيس طرف روانا. باقي بچيس آئون هيکلو، سو سکر جو سونهون به نه هُجان. بخار جا به مَچَ هُجن.ڳچ دير تائين سوچي سوچي وڍيم واپسيءَ جي پنڌ کي. ڦلهو ٻوٿ ڪري اچي امڙ جو سلام ڪيم. ڳوٺ پهچڻ بعد به هفتو کن بخارن ۾ پيو رهيس، ٻئي هفتي تاج مري ڳوٺ آيو هيو، سربستي ڳالھ ڪئي هئي مانس، صلاح اها بيٺي هئي، ته وڃڻو ضرور پوندو.سکر ڪامريڊ لڏي سان ڀريو پيو آهي، کوڙ سارا دوست آهن. تاج چيو چوين ته چٺي لکي ڏيانءِ.بنهي لهرائين ته آئون توسان گڏجي ٿو هلان.تاج جي گڏجي هلڻ واري ڳالھ سان دل تي به ڇنڊو پيو.
تاج تن ڏينهين سڀني ڪامريڊن جيان سچي پچي يا هروڀرو به روپوش هُجي. پروگرام موجب هڪڙيءَ سج لٿي مهل ميرپورخاص مان پَلاڻيوسين سکر ڏي. حيدرآباد پهچي، رات جي ماني تاج جي چاچي ۽ ٿيڻ واري سَهُري جي گهر کائي، غلام شاهه ڪلهوڙي جي مُقبري کان پنڌ ئي پنڌ هلندا اَچي سکر جي بس ۾ ويٺا سين. بس جو ڀاڙو مُرڳهين ويھ روپيا في ماڻهو هيو. رستي ۾ الائي ڪيڏيءَ مهل گهري ننڊ اچي وئي هيم، ڊگهي سفر جي خبرئي ڪونه پئي هيم. فجر ويل سکر پهتا هياسين۽ پوءِ هڪڙي رڪشي ۾ ويهي پراڻي سکر پهتا هياسين، سڌا سائين رڪن الدين قاسميءَ جي گهر. تاج مري منهنجي ٻانهن قاسمي صاحب جي حوالي ڪئي، انڌي منڊي نيرن ڪئي۽ پوءِ وڍيائين پنڌ کي ڪنه ٻئي طرف.قاسمي صاحب جي ڏَسن پارن تي رڪشائن ۾ ڌڪ کائي، تعليم کاتي جون آفيسون ڳولي هٿ ڪيون هيم. مونکي پوسٽنگ ملي هئي روهڙي تعلقي جي ڳوٺ وَسَ ۾. روهڙيءَ کان اڳتي اسان واري ٿر جهڙو اڇڙي ٿر وارو علاعقو هيو. ڪوئي روڊ رستو ڪونه هيو. ڪچن رستن سان جيپون وينديون هيون سو هڪڙءَ صبح جو ٻين مسافرن سان جيپ وسيلي واريءَ گاڏڙ ڊُسڙ مٿي تي وسائيندو سنگرار جي شهر ۾ پُهتو هيس. اڳتي جو سفر ڏهين روپئين جي ڀاڙي تي گڏهه ذريعي ڪرڻو هُيو، نه روڊ هيا نه رستا هيا، اڇڙو ٿر هيو، ٻيو ته ٺهيو پر وڻ ٽڻ به ڪو وڙلي هيو، سنگرار جي اسڪول ۾ نيو ڇور جو رهاڪو ماستر موهن سوٽهڙ مليو، جيڪو اڄ ڏينهن تائين ماستر هئڻ سان گڏ گهورڙيو ڊاڪٽر به آهي. پرديس ۾ پنهنجو پاڙيسري ڏسي، جهڙوڪر ساهه پئجي ويو هيم. موهن جي به مون واري ساڳي ڪيفيت هئي. رات موهن وٽ رهي، صُبح جو بسم الله ڪري ڀاڙي جي گڏھ تي چڙهيس ۽ گڏهه وسيلي ئي وَسَ ڳوٺ ۾ پهتو هيس. وس جو وڏيرو صوبدار خان ڪانئيچو هيو.صوبدار خان ڪانئيچي جو هيءُ ڳوٺ، انڊيا جي بارڊر سان ويجهو هوندو هُيو، اسڪول به عجيب هيو، ڇپرائين لانڍي، ٻه ٽي ٻار، چار بينچون ۽ آئون. منهنجو روح اتي رِجي ئي نه پيو. ويتر رات جو گِدڙن جي اوناڙين کان ڊپ مان دُرڙيون نڪريون وڃن. ڪلما ڀري کٽ تي ويهي راتيون گذاريان، ڀانيان ٿو انهن چند راتين ۾ جيترا ڀيرا ڪلمي شريف جو ورد ڪيو هيم ايترو سموري زندگيءَ ۾ ڪڏهن به ڪونه ڪيو اٿم. هڻي ماري هفتو رهيس، نيٺ هڪڙي ڏينهن هفتي جي موڪل جي درخواست لِکي، ڀاڙي جي گڏهه تي سوار ٿي سنگرار پهتس.رات موهن وٽ رهي، ٻئي ڏينهن سکر وڃي، سائين رڪن الدين قاسميءَ وٽ پُهچي، کيس سموري ماجرا ٻُڌايم.منهنجون ڳالهيون ٻڌي پهريائين مُرڪيو ۽ پوءِ پائيپ مان دونهون ڪڍندي، ٻيهر مُرڪندي چيائين، ڪامريڊ ۽ ڊپ!! ڳالھ سمجھ ۾ ئي ڪونه ٿي اچيم؟ ؟ ايتري ۾ سائين رڪن الدين قاسميءَ سان ملڻ لاءِ هڪڙو ڳاڙهو ڳٽول جوان به سندس آفيس ۾ لنگهي آيو.
قاسمي صاحب، سندس تعارف خادم سومري جي نالي سان ڪرايو. اتي ئي کيس منهنجي مسئلي جو چيائين، جنهن ڇاتيءَ تي هَٿُ هڻي چيو، اٿي ته هينئر ئي هلون ٿا، الهداد ٻوهيو سکر جو ڊي اي او ۽ منهنجو واسطيدار آهي. هينئر ئي ڪم ٿيندو. تن ڏينهين سکر جي ڊي اي او جي آفيس ۽ ضلع ڪائونسل جون آفيسون گڏ هُونديون هيون. آئون ۽ اهو قاسمي صاحب وارو خادم سومرو رڪشا ذريعي اتي پهچي، جيئن ئي رڪشا مان لٿاسون، ته پوليس جا ڪٽڪ آفيس کي گهيرو ڪيو بيٺا هئا. شايد ان ڏينهن ضلع ڪائونسل جي چيئرمين لاءِ سردار غلام محمد مهر جي چونڊ پئي ٿي. پوليس تي نظر پوندي ئي، خادم سومري جي مُنهن جو پنو لَهي ويو. مڙس صفا ڪاراٽجي ويو هيو. سندس چوڻ تي هيٺ ڪنڌ ڪري، تِکا تِکا آفيس ۾ داخل ٿياسين. بقول خادم جي، ته هو به ٻين ڪامريڊن جيان روپوش هيو، ۽ گيٽ تي وڏي اٽالي سان بيٺل ڊي ايس پي سُڃاڻيندو هُيو، تنهن جو ڪامريڊ ڏٺا هيا، ته الرٽ به ٿيو، ڇو جو اسان کان اڳ ۾ ملان رشيد انڍڙ جهڙو ڪامريڊ به آفيس ۾ پهتو هيو، ان ڪري ڊي ايس پيءَ کي خطري جي بوءِ آئي هئي. خادم جي قيادت ۾ اسان ٽئي ڄڻا مرحوم الحداد ٻوهئي صاحب سان مليا هياسون، الحداد ٻوهئي چند منٽن ۾ ئي آچر گهٽيءَ پرائيمريءَ اسڪول جو آرڊر ڪڍي ڏنو هيو. آفيس جي ڪمري کان ٻاهر نڪرندي ئي، خادم سومري چيو ته هاڻي پاڻ کي مُک دروازي بجاءِ، پويان ديوار ٽُپي ڀڄڻو آهي، ڇاڪاڻ ته پوليس مون کي سڃاڻي ورتو آهي ۽ پارٽيءَ جي فيصلي تحت مون کي گرفتاري ناهي ڏيڻي. تنهن تي حيران ٿي چيو مانس ٻيلي تنهنجو ته ڪو ايڏو وڏو نالو ٻڌو ڪونهيم جو تنهنجي پويان پوليس هجي. ائين پُٺيان جبل جي طرف کان ڀڄي نڪتا هياسين. ۽ پگھر به وڃي ٻيءَ رات ڳوٺ ٺاريا هياسون. خادم سومرو پوءِ به سال کن تائين به واري تڙ روڊ تي مون سان گڏ رهيو هيو. سکر جي مختلف علائقن ۾، مختلف ماڻهن ۾ پارٽيءَ جو ڪم گڏجي ڪيو به هيائين. مون کي آخر تائين اها خبر نه هُئي ته خادم سندس فرضي نالو آهي. هڪ ڀيري ميرپورخاص جي شاهه لطيف ڪاليج ۾ شاگردن جو جلسو ٿيو هيو. آئون به هُجان ۽ خادم به هُجي، ٻئي گڏ ويٺا هُجون.ان وقت اسٽيج تان اعلان ٿيو ته هاڻي سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن جو مرڪزي اڳواڻ، امرلال شاگردن کي خطاب ڪندو. اُن وقت منهنجيءَ ڀر ۾ ويٺل خادم سومرو ٽپ ڏئي اُٿيو هيو، اسٽيج تي وڃي تقرير ڪيائين، تڏهن خبر پيم مار هيءُ ته امرلال آهي.!! ڪامريڊن جوايڏو ڳُجهه! پنهنجن کان به ايڏي لِڪ !!. سال کن کان گڏ رهندا اچون پر پوءِ به مڙس مونکان نالو لِڪائيندا اچن. اهو امر لال پوءِ پنهنجن يارن جي ڀلائين سان جيل ڀيڙو ٿيو هيو، الائي ڪيترن ٽارچر سيلن مان ٿيندو، وڃي ڄام ساقي ڪيس ۾نامزد ٿيو هيو. بينظير ڀٽو، ولي خان، بزنجو۽ ٻيا سندن بچاءُ ۾ ملٽري ڪورٽ ۾ شاهديون ڏيڻ آيا هيا. جيل ۾ واڻيو صفا ڏاڍو مڙس ٿي رهيو هيو، چون ٿا ته جيل ۾ گهڻا ڦڏا ڪرڻ سبب مٿس لِٽل لينن جو نالو به پيو هيو، گهڻو پوءِ جڏهن آئون صفا گيدي ٿي، هڪڙي ڪُنڊ جهلي وڃي ويٺو هيس، ته مون کي جيل مان خط لکيا هيائين ته ڀائو رَليءَ جي موت کان سٺو آهي ته ماڻهو جنگ جي ميدان ۾ مري. پر سندس خط جي اهڙن اکرن سبب به منهنجي ڪن تي جونءَ به ڪانه چري هئي.وقت بدليو هيو ته انهيءَ امرلال لاءِ اخبارن ۾ خبرون آيون هيون ته مشرف سرڪار جي آخري دور ۾ آمريڪي صدر بش سان ملاقاتون ڪندي، وڃي وزيراعظم محمد ميان سومري جو صلاحڪار ٿيو هيو. هاڻ به ٻُڌجي پيو ته ڪو وڏو ڪاروبار اٿس. رب ڪري جتي به هجي خوش هجي.