6
آچر ڪوري ،جنهن جي اڳ ۾ ڳالھ پئي ڪئي سون ته مجني مرحيات سان ڏاڍا چرچا ڪندو هيو. سو به وڏو ٺِڙُھ هوندو هيو.مڙس قدآور هيو،ماتا جا سينئرا منهن تي هوندا هيس،رنگ پڪو ڪِرسيءَ جهڙو، صفا مسڪين ماڻهو هيو. مجني مرحيات جيان پنهنجو ڪو ٻنيءَ جو ٻارو ڪونه هيس. پر ڌڻيءَ ڀاڳ اهڙو ته لکيو هيس، جو وڃي ٿيا ست خير. مُڙس هر هميشھ ٽُو باءِ ٽو جي اڇي پاپلين جو ڌوٻيءَ جو ڌوتل وڳو پهريندو هيو. ڪينچي ڇاپ سگريٽ به مُٺ تي پيئندو هيو. تنهن جي به ڦُلي اُڇلڻ ويل جيڪا چپٽي وڄائيندو هيو، سا اڄ ڏينهن تائين ڪو به مائيءَ جو لال ڪونه وڄائي سگھيو آهي. چڱن مَٺن سان پير ڀريل هوندا هيس. جتي به ويندو هيو اتي محفل جو مور هوندو هيو.مير تاج محمد ٽالپر سان ته پَن ٻولِيل هيس. ٻارهوئي مير صاحب جي بنگلي جي حاضريءَ ۾ بيٺو هوندو هيو ۽ تر جي هڪڙي ٻئي وڏيري محبوب درس سان به مٿو مٿي تي ياري هوندي هيس .مرحيات جهڙو پڪي گفتي جو شاھ ڪاريگر اسان اڄ ڏينهن تائين نه ڏٺو ۽ نه ئي وري ٻُڌو.ڪچهريءَ ۾ ويهي گفتو گفتي سامهون ڏيندو، اکر اکر جي سامهون چوندو، توري تڪي چوندو ، ڀري وڄائي چوندو، پر مجال آهي جي سندس وات مان ڪو ڪچو اکر نڪري، چرچي جو گفتو اهڙو پڪوڪڍندو هيو جو ڀلي ته ڪچهريءَ ۾ نياڻيون سياڻيون به ويٺيون ٻُڌن. مرحيات پنهنجي دور ۾ غريبت سريبت جي ڪاڻ ئي ڪونه ڪڍي. نه ئي وري ڪا لوڪ کي لکا پوڻ ڏنائين ته آچر ڪو ايترو غريب به آهي. پوءِ پيريءَ ۾ پٽن رُلايس، هن تر مان لڏو پَٽيائون ۽ الائي ڪهڙي جُوءِ وڃي وسايائون. ڀانيان ٿو آچر ڪوريءَ مرحوم آخري پساھ به ڪنهن ٻيءَ جُوءِ ۾ وڃي کنيا هيا، پر پوءِ به جنهن تر ۾ ڄائو نپنو،جتي ٺٺ ٺانگر سان رهيو، اُتي جي ماڻهن لاءِ اهو اڄ به اسرار رهيو، نه ٻني نه ٻارو، نه ڌنڌو نه ڌاڙي ، آچر ڪوري هيڏي ساري عيال جي پوري ڪيئن ڪندو هيو .
اڳ ۾ به ذڪر ڪيو اَٿم ته مال جي گاھ ڪُترڻ مهل ، بابا جي لاٿل قميص مان خرچِيءَ ڳوليندو هيس ، ۽ سدائين بابا جا کيسا خالي ڏسي، ٻُوٿُ ڦِلهو ڪري ويهندو هيس. ڪڏهن قِسمتي، بابا کي ڪو روپيو ٻهَ هَٿِ ايندو هُيو، ته آنو ٻه آنا خرچِي مِلندي هُئي، نه ته ٿيو خير.! واڻِيَن جا ۽ قيصر خان جا قرضن جا ڪوٽ چڙهيل هوندا هُيا ، آمدنيءَ جو ٻيو ڪوبه ذريعو ڪونه هوندو هيو. ٻيو ته ٺهيو پر ،ڦُٽِينِ چونڊڻ جي ڏِينهنِ ۾ امان سانئڻ ۽ جيجيءَ جِي ڦُٽِين جِي چُونڊاڻِي به بابا وارن جي پراڻي قرض ۾ جَمع ٿيندي هُئي .نئين مقاطعيدار حاجي اسلم، اچڻ ساڻ ئي نئون قانون ڪڍيو هيو ته ،هارين جي عورتن جي چُونڊاڻيءَ جي رَقم قرض ۾ جمع ڪرِڻ بَجاءِ کين هفتيوار روڪڙي ڏِني وڃي، ۽ جڏهن انهيءَ چونڊاڻي جي پئسن ملڻ جي بسم الله ٿي هئي ته، پوءِ ڦٽين جي ڏينهنِ ۾ اسان جي گَهر ۾ هفتيوار سَتَ ،اَٺَ رُوپيه اَچڻُ شُروع ٿيا هيا. جن مان گهر جا گهڻا تڻا خرچ به نڪرڻ شروع ٿيا هيا، ۽اسان ٻارن جا ته جاوا ٿِي پِيا هيا. ڦيرو ڏيئِي مائُرن کان آنو ٻه آنا وَٺِي، رُگهي مل جي نئين دُڪانَ تان ڪَتَل ،ڀُڳُڙا ۽ نَقُل يا ريوڙِيون وٺي،انهن جا کِيسا ڀري چَرَڪندا وتندا هُيا سين.
۽ جڏهن حاجي اسلم وٽ هارپي جو پهريون سال پورو ٿيو هيو،تڏهن به ڪنهن به هاريءَ کي ليکي جي ڪا اُون هئي نه ئي وري ڪو اُلڪو هيو. ڇو جو سڀئي هاري ورهين کان قرضن ۾پوريل هوندا هيا. نئين مقاطعيدار ٻني مقاطعي تي وٺڻ مهل سڀني هارين جو رهيل قرض رائت مل ۽ حاجي قيصر خان کي ڀري ڏنو هيو. سو کين پڪ هئي ته نئين مقاطعيدار جي هيڏن سارن نون خرچن ۽ اڳئين قرض جي هوندي کين رڳو بِلا ئي ٻُڌڻا پوندا. هونئن به هنن لاءِ ليکي جو ڏينهن ڪنهن عيد جي ڏينهن بجاءِ رڳو بِلا ٻُڌڻ جي ڏينهن برابر هوندو هيو، باقي ڪجه به نه. هڪڙي ڏينهن مقاطعيدار سڀني هارين کي پهرئين ليکي ٻُڌڻ لاءِ پاس بُوڪنِ سميت سي پوٺي جي زمين واري اوطاق تي سَڏايو هيو، ته مُصيبتُن جا مارِيل هاري اها سُس ڦُس ڪندي سي پوٺي سَنِبريا، چي، ڪهڙا ليکا، مڙئي اڳئين جيئان بِلا ٻُڌِي ،نئون قرضُ لِکائي موٽنداسين ،ٻِيووري ڇا ٿيندو!!.پاڻ هيل سال نئين زمينداريءَ ۾ نت نوان نوان خرچ ٿيا آهن، سو قرض وارو قصو اڳئين کان ٻيڻ ٽيڻ تي پڪ سان وڌندو ئي وڌندو.
اُنهيءَ شام پَکِي پَکڻَ جي واهيري ڏانهن وَرَڻ جي ويلَ، ٻين هارين سان گڏ بابا به واپَس وَرِيو هيو ته سَندُس چَهرو ٻَهڪِي رَهِيو هُيو.اَمان ۽ جيجيءَ کي سَڏي چَيوهيائين، ڀاڳَ ڀَريُون مُبارڪُون هُجَنَوَ، سَڀِئي اڳيان پويان قرض لاهي پوءِبه سڄا سارا ٻهَ سئو ستاسي روپيه بَچتِ روڪڙِي مِلي اَٿم. اسان ٻارن سميت سموري گهر جي ڀاتِيِن جا بي يقِينيءَ وارا چَهرا ڏِسي، اَڳئين کِيسي مان سَئو پَنجاهه ۽ ڏَهَنِ جا ڪَڙڪ نوٽ ڪَڍِي ڏيکاريندي ،سَندُس نيڻ به اُٿليِ پِيا هئا. سمورن گھر جي ڀاتِين زِندگيءَ ۾ پهريون ڀيرو سئو، پَنجاهه ۽ ڏَهن جا نوان نوٽ ڏِٺا هُيا. وَرِي وَرِي هَٿِڙا ڦيري نوٽَ پِيا ڏِسُون ، ۽ انهن تي واري واري سان پيا هٿڙا ڦيرايون. اُنهيءَ رات سَڄن سَارن پَنجن روپين جُون ريوِڙِيون وٺي خدا ڪارڻ معصومن ۾ وِرهايون هُيونسِين. گهڙيءَ گهڙيءَ رب جي راضي ٿيڻ تي سندس شڪرانا پئي بجا آنداسون.۽ حاجي اسلم کي هٿ کڻي پئي دعائون ڪيون سين. نيٺ رات جو سانجڻ پاڻيءَ کان پوءِ سمهڻ مهل ، هڪڙي نئين مسئلي ڪر کنيو، ته بچت وارا اهي پئسا ڪِٿي رَکُون .اسان جي گهر ۾ نه ڪا ڪوٺِي هئي، نه ڪَٻٽُ هيو، نه دَرُ هيو نه دَرِي هئي،نه ڇِتِ هئي نه جارو هيو، ڪڙي ڀَڳل ڪاٺ جي هڪڙي پيتِي هُئي، جيڪا الائي ڪيترن جَنَمنِ کان اسان جي خاندان جو اَهم اَثاثو هُئي . اهي سِياري جا ڏينهنَ هُيا،اسان جي گهر جي ٿُوڻين تي ٺَهِيل ڇَپرَ هيٺان مَچَ تي ويٺي، ڇَپَر جِي وِچيِنءَ ٿُوڻيءَ تي امان ۽ جيجان پاران گَپَ۽ مِٽِيءَ سان، ٿَڦي ٺاهيل ٿنڀَ تي بابا جِي نظر پَئي ، ته يَڪدم چيائِين ، ڇونه هن ٿَنڀَ ۾ رَنبي سان ننڍڙو جارو ٺاهي، ڪوپَر جي داٻِلي ۾ پئسا وِجهِي، جاري ۾ رکي مَٿان گَپَ مِٽيءَ سان راڳي ڇَڏِيون!!. اها صلاح گھر جي سَڀني ڀاتين کي وَڻِي هئي ، پَلڪنِ ۾ رنبي جي کوٽ کوٽان سان جارو ٺَهيو هيو، ڪوپر جي داٻلي ۾ پئسا پِيا ۽جاري جو گُرکو راڳِجِي ساڳِيو ٿَنڀُ ٿي بيٺو هيو. تڏهن هرڪنهن جو اُلڪو لٿو، ۽ سڀڪو وڃي ٿانيڪو ٿي سُتو هيو.ٻِئي ڏينهن اها مِٽي سُڪِي، ته ٿنڀُ ٿَنڀَنِ جهڙو ٿي بيٺو. پوءِ به اِيندي وِيندي ،اُٿندي ويهندي گهرَ جي سمُورن ڀاتِين جِي اَکِ اُنهيءَ ٿنڀَ ۾ پُوريَل قِيمتي اثاثي ڏانهن ضرورُ وِيندي هُئي. اثاثو گھڻو ؟ ٻه سئو ستاسي روپيا!!!.
ان زماني ۾ضرُورَتُون بنهي محدوُد ۽ نه هجڻ جيتريون هونديون هُيون، پَئسي جو کَپُ ٺُپ ڪونه هُوندو هُيو. جو ماڻهو اويل سويل ڪو رپيو ٻه به هروڀرو جوخرچي. هوڏانهن پئسا به ٿنڀ جي جاري ۾ محفوظ هوندا هُيا. ڪنهن کي ڪائي اون ڪونه هئي. ڇهن مهينن بعد ، روزن واري عيد ويجِهي آئِي، ته اچي بابا جا ڪَنَ کاڌا سين نَوَنِ ڪپڙن لاءِ. اِيئن نيٺ هڪڙي ڏينهن بابا راضي ٿِي، اَمان کي چيو ته ،پئسا ڪَڍِي ڏي ته گهَرَ جي سمورن ڀاتين لاءِ عيد جا نوان ڪپڙا وٺي اَچان. جاري جِي سُڪِي مِٽِي کوٽي، داٻلي مان پئسا ڪڍِي ڳَڻيا وِيا ،ته پنجاهه جو نوٽُ گُم هُيو ،سڀني کي مٿي تي هَٿَ اَچِي وِيا .گھر جي ڀاتين کان سواءِڪنهن کي ڪهڙي ڪَلَ ته اسان جا پئسا هِتي پُورِيَل آهن؟ ڪير ٿو چورُ ٿِي سگهي؟ .!سڄو گهر هڪٻئي ڏانهن پيو شڪي نظرن سان نهاري، اصل ۾ ٿيو هِيئن هُيو جو ماما رمضان جو پُٽ خان محمد ،پنج ڪتاب پاس ڪري ڇهين درجي ۾ ڪاٺڙيءَ پڙهڻ ويوهُيو۽ رَهندو به سائين گل حسن جروار جي گهر ۾ هُيو، کيس زماني جي هوا لَڳِي چُڪي هُئي، سو مرحيات الهبچائي پاران ڀٽ شاھ جي ميلي گهمڻ جي صلاح تي جارو ڀَڃِي، پنجاهه روپيه چورِي ڪري ، باقي پئسا ساڳيءَ جاءِ تي رکي، جاري کي لنبي، ڀٽ شاهه جي ميلي تي وِيو هُيو.ٻئي ڏِينهن سُهڻو بُوٽ به آندو هُيائين ،پڇا ڪرڻ تي ٻُڌايو هُيائين ته الهبچايو ميلي تي وَٺِي ويو هُيو۽ بُوٽُ مسجد مان چورايو اَٿم. مسجد مان چوريءَ جِي ڳالهه تي بابا کيس ٺِيڪ ٺاڪُ دڙڪا ڏِنا هُيا.اِيئن اُها ڳالهه آئِي وَئِي ٿِي وَئِي هئي.هاڻ جو پنجاهه روپيه کُٽا ته سڀني جو ڌِيان خان محمد ڏانهن وِيو.بابا کيس چڱِي موچارِي ڦيهَه ڪڍي ته باسِيائِين.گڏوگڏ آئينده لاءِ پنهنجي يا ٻِئي ڪنهن جي چورِي نه ڪرڻَ جو واعدوبه ڪيائين.
الهبچائي جو قصو ڇيڙيو اٿئون ته ان جو به ذڪر ڪندا هلون. اسان ڇڙي چولي ۾ هلندڙ گينگها ڇوڪرا، جڏهن زوريءَ جهلجي پهريون ڀيرو اسڪول ۾ پڳاسين ته هو پنجين درجي ۾ پڙهندو هيو، اسان کان الاهي ڊگهو۽ قداور لڳندو هيو. اسان اڃان پٽيءَ ۾ الف انب بي بلا پئي ڪئي ته هو پنجون پاس ڪري انگريزي پڙهڻ لاءِ اسان جي زميندار قيصر خان راڄڙ جي ڳوٺ هليو ويو هيو، جتان روزانو ميرپورخاص وڃي الائي ڪهڙي اسڪول ۾ پڙهندو هيو. اسان جي ڳوٺ مان اهو پهريون ٻار انگريزي پڙهڻ ويو هيو. ٻين کي مائرون ئي پرديس تي موڪلڻ لاءِ تيار ڪونه ٿينديون هيون، هو ته ڇٺيءَ جو ڇورو هيو، ماءُ تي رڳو پيٽ ۾ کڻڻ وارن نون مهينن جو بوجھ بڻيو هيو. سا ويچاري کيس ڄڻيندي ئي راه رباني وٺي وئي هئي. هن کي پاليو ڏاڏيءَ هيو تنهنڪري ئي ڏاڏيءَ انگريزي پڙهڻ واري ڳالھ تي راضي ٿي کيس شهر موڪلي ڇڏيو هيو. هو منهنجي امڙ جو سوٽاڻي سوٽ ۽ منهنجو مامو هيو.
اسان جڏهن پنجين ۾ پڳاسين ته هو ڏهين مان ناپاس ٿي حاجي قيصر خان جو ڳوٺ ۽ ميرپورخاص ڇڏي واپس موٽيو هيو. تڏهن پيءُ شادي به ڪرائي ڇڏي هيس، ٿورن ئي ڏينهن بعد ڳوٺ به راس نه آيس ته هڪڙيءَ صبح جو ڏاڏيءَ جا ٻه ڪُڪُڙ چورائي، پير ٻڌل ڪُڪڙن کي ٽوال جي پُٺارڪ جيان ڪلهي تي رکي، الائي ڪيڏانهن جي پنڌ کي وڍيائين. بس پوءِ ڏينهن گذرندا ويا، هڪڙو وسڪارو ويو، ٻيو وسڪارو ويو، ٽيون وسڪارو به ويو پر همراه جي نه چِٺي، نه چَپاٺي نه خط نه پَٽُ، نه ڏس نه پتو. ڏاڏيسَ به ٻه چار ڏينهن لڙڪ لاڙيا، ڏاهين ماين کان ڦارون وجهرايون، پيرن فقيرن کان پُڇائون ڪرايون، نيٺ رُليو سهسائي، ٻُڏو سهسائي الائي مُئو سهسائي ماٺڙي ڪري ويهي رهي.
تنهن زماني ۾ هن سموري تر ۾ حاجي احمد بخش ناريجي جي ڳوٺ ۾ هڪڙي پوسٽ آفيس هوندي هئي ۽ اسان رڙهندا رڙهندا جڏهن اٺين درجي ۾ پهتا هياسين ته مڊل اسڪول ڪاٺڙيءَ ۾ هڪڙي ڏينهن ٽپالي مونکي هڪڙو خط اچي ڏنو هيو، جنهن جي لفافي تي پوئين پاسي موڪليندڙ جو نالو ” لياقت بلوچ، رانگيواڙھ ڪراچي“ لکيل هيو. خط کي کولي جو پڙهيم ته اڙي هي ته مون وارو وڃايل مامو الله بچايو هيو. هن پنهنجي تفصيلي خط ۾ لکيو هيو ته هو ۽ هڪڙو جاٽو ميگهواڙ( جيڪو ڪراچيءَ پهچي مسلمان ٿيو ۽ نالو عزيز شيخ رکايائين) هتان ڀڄي ڪراچيءَ پهتا هيا، هلڪي ڦلڪي مزدوري ڪندا هيا ۽ شام جو انهيءَ مزدوريءَ جي ڪمائيءَ مان فلمون ڏسي، فوٽ پاٿن تي سمهي رهندا هيا. ٿوري وقت بعد کيس ڪنهن بحري جهاز تي خلاصيءَ جي نوڪري ملي وئي هئي ۽ هو اوڀر پاڪستان کان وٺي برما سميت هندستان جا به ڪجھ ٻيٽ گهمي آيو هيو. پوءِ اها نوڪري ڇڏي اڄڪلھ ڪراچيءَ جي هڪڙي نٽ بولٽ ٺاهڻ جي ڪارخاني ۾ ڪم ڪري ٿو، جتي جي مزدور يونين جو به اڳواڻ آهي.
خط کڻي اسڪول مان اڏامندو ڳوٺ پهتو هيس، واھ واھ ٿي وئي، مڙني ماين توڙي ڀائين گڏجي ڏاڏيس سميت هُن جي ونيءَ ۽ پيءُ کي هن جي جيئري هجڻ ۽ وري لَڀي پوڻ تي مبارڪون ڏنيون هيون ته خوشيءَ مان لُڙڪ به لاڙيا هيا. ۽ رات جو اسان جي ڀونگن جي ننڍڙي راڄ مڙي صلاحون ڪيون ته ”هائو ٻيلي همراھ ته هٿيڪو آ پر مئي ڪاراچِيءَ ۾ پُڄي ڪير“؟ نيٺ ناني گل حسن ( سندس چاچي) پنهنجي سُلفيءَ ۾ ڊڀن جي ٻور سان ملايل تماڪ سان ڀري، تيلي ڏئي، دونهين جون لاٽون ڪڍندي اعلان ڪيو” مان خاجا اجمير ( اجمير شريف) تائين اُٺ لَڏيا آهن، ڪاراچي ته هيءَ پئي آ، سڀاڻي ئي ٿو وڃي ڪن مان جهلي وٺي اچانس“. ويٺلن مان ڪِن ته رڳو دل ئي دل ۾ سوچيو، پر گهڻن ته چئي ڏنس، ” ادا گُلسن!! بچايو ته هونئن ئي رُليو، پر تون به ڪاراچيءَ ۾ ڪُن جيڏي شهر ۾ رُلي ويندين“. پر هو نه مُڙيو، ٻئي ڏينهن ان جي پَليءَ مان مڻ کن ڪڻڪ جو ڪڍائي، ڪاڪي رُگهي جي هٽ تي وڪڻي، چار مانيون ۽ ڳڙ جي وڏي ڳنڍ ٽوال جي ڪنڊ ۾ اٽڪائي، ململ جي پٽڪي ۾ ڀاڙي کان وڌيڪ پئسا لليچن کان بچائڻ لاءِ ٻڌي، لئيءَ جي وڏي لَٺِ هٿ ۾ کڻي ڪراچيءَ هليو ويو هيو ۽ اٺين ڏينهن الله بچائي سوڌو واپس موٽيو، نه پر کيس اڳ۾ ڪريو آيو هيو.
هن ڀيري ڳوٺ آيل بچايو ڳوٺاڻو بچايو نه پر، هندستاني فلمن جي اداڪارن جهڙو وڏن وارن وارو پتلون پهريل بيل باٽم بچايو هيو. هو دنيا جون ڪجھ ڪنڊون گهمي موٽيو هيو، زماني جي هوا به لڳل هيس. ڏنگايون چڱايون به سِکيل هيو . ته زماني سازي ته هونئن ئي در در جي ٺوڪرن سيکاري ڇڏي هيس. پوءِ هن نئون جهان جوڙڻ لاءِ هتي ئي ميرپورخاص ۾ روزيءَ روٽيءَ جي ڳول ڳولان شروع ڪئي، غريب آباد ميرپورخاص جون گهٽيون اڄ به انهيءَ ڳالھ جون گواھ آهن ته هن پنهنجن پيرن تي بيهڻ لاءِ ڪيترا پاپڙ ويليا هيا. ڪڏهن ڪنهن ڊاڪٽر وٽ ڪمپائونڊر ته ڪڏهن ڪنهن مسافرخاني جو منشي، ڪڏهن اسٽيٽ لائيف ۾ سيلز مين ته ڪڏهن وري بايو گيس پلانٽ لڳائڻ وارو پر نه پاڻ پيرن تي بيٺو ۽ نه سندس روح کي ڪٿي به سڪون آيو. رهندو هڪڙي دلگهرئي يار ته مُئو سمجهي رڻ ۾ تڏهن رُلايس جڏهن هنن جي موٽرسائيڪل جو عمرڪوٽ ويجهو حادثو ٿي پيو هيو ۽ اللهبچائي جون ٻئي ٻانهون ڀڄي پيون هيون. اهو دل گهريو يار، پنهنجو هلڪڙو ڌڪ سهسائي کيس مئل سمجهي، پنهنجي موٽرسائيڪل کڻي گم ٿي ويو هيو.
هاڻ دور به ڪافي بدلجي ويا هيا، اسان ننڍي پوش وارا ڇوڪرا به ڪامريڊ ٿي ويا هياسين ۽ مامي الله بچائي جي به اسان جي ڳوٺ ايندڙ سڀني ڪامريڊن سان ياري ٿي وئي، خاص ڪري تاج مريءَ سان ته مٿو مٿي تي ياري ٿي ويس. انهيءَ زماني ۾ ڳوٺ وارن کي توڙي اوڙي پاڙي وارن کي ڪراچيءَ توڙي حيدرآباد ۾ ڪم پوڻ لڳا ته سڀني جو سونهون الله بچايو هوندو هيو، ڪراچيءَ جي ته گهٽي گهٽيءَ جو اهڙو واقف هوندو هيو جو ايئن ڀانئبو هيو ته مڙس ڪو ڄائو ئي هتي هيو. مون کي جڏهن پهريپن ڀيرو پي ٽي وي ڪراچيءَ ۾ پروڊيوسر جو انٽرويو ڏيڻو هيو ته به هو منهنجو سونهون ٿي هليو. توڙي ڳوٺ جي سمورن اسان جي ٽهيءَ جي جوانن کي همٿائيندو رهندو هيو ته ” اڙي ابا هتي ڇا رکيو آ ڳوٺ ۾، نڪرو ٻاهر دنيا گهمو، ڏسو، هتي ته کوھ جا ڏيڏر ٿيا ويٺا آهيو.“
وچ ۾ وري هڪڙو دور اهڙو به آيو جو همراھ جون حاجي قيصر خان جي پُٽ سردار صالح راڄڙ جي دوستيءَ ۾ راڄن سان ياريون ٿي ويون، جن ۾ ڄام معشوق کان وٺي جمال شاھ تائين جهڙا امير توڙي وزير به شامل هيا، ڪجھ ڏينهن غلام مصطفي جتوئيءَ جي نگران وزير اعظم واري دور ۾ پير آفتاب شاھ جيلانيءَ جي تمام گهڻو ويجهو ٿي ويو، پر جيترو جلدي سندس ويجهو ٿيو هيو اوترو جلدي پري ڀڄي ويو. هو هميشھ صاف سُٿرو رهندو هيو، ڪپڙي لٽي جو انتهائي شوقين هيو ۽ ڊَنهل يا گولڊ ليف کان گهٽ ڪو سگريٽ به ڪونه پيئندو هيو. هو بلا جو پياڪ به هيو، پر پيتي کان پوءِ اسان ڪڏهن کيس ٿڙندي ٿاٻڙندي يا ڪي ڪِن ڪندي نه ڏٺو نه ٻڌو. هڪڙي ڀيري سندس والد مرحوم کي ڪا ڪل پئي ته همراھ خمارن ۾ اوطاق ۾ وَٽيو پيو آهي، سو لٺ تي ٽيڪجي اوطاق تي هليو آيو ۽ ڀونڊو گهروڙي ڏنائينس ، پر هيءُ همراھ مجال جي ڪجھ ڪُڇي، اصل هيٺ ڪنڌ ڪريو ويٺو رهيو.
وچ ۾ هن کي ڪهڙيءَ به حالت ۾ آمريڪا ۾ وڃي ڪا نوڪري ڪرڻ جو شوق جاڳيو، ۽ انهيءَ شوق ۾ وري 1988 واريءَ ٻوڏ ۾ رلي ڪلهي تي رکي ڪراچيءَ هليو ويو، پر هن ڀيري هو اڪيلو ڪونه هيو ساڻس گڏ حيدرآباد جو مشتاق بڙدي به هيو، پوءِ بقول سندس ٻنهي ڄڻن ساندھ ٻه ٽي سال گلشن اقبال ۾ رهندڙ هڪڙي سنڌي وڏيري جا ديڳڙا ڌوتا. نتيجي ۾ مشتاق بڙديءَ جو لنڊن تائين ته جڳاڙ ٿي ويو پر مامو بچايو ويزا ملڻ کان رهجي ويو. ۽ مشتاق به لنڊن ته پهتو پر اڳتي آمريڪا جي ڀاڙي ۾ جهڙوڪر ٻَڌل هيو ، ته هن همراھ پنهنجِيءَ ٻنيءَ جا چار ٻارا زرعي بينڪ ۾ گروي رکي، گهر جا زيور وڪڻي کيس ڀاڙو ڪري ڏنو. موٽ ۾ مشتاق ساڻس الائي ڪيترو نڀايو پر اهو سو ضرور ٿيو جو هُن پنهنجي والد مرحوم وڪئي بڙديءَ سان گڏ هن يار کي به ملائيشيا، سنگاپور ۽ ٿائلينڊ گهمايو، پر ايئن گهمايو جو پنهنجو بينڪ جو اي ٽي ايم موڪلي ڏنائين ته جيڪو وڻي سو خرچ ڪندا وڃو.
نيٺ هڪڙو ڦيرو اهڙو آيو جو الله بچائي، اوچتو ئي اوچتو وڃي مسيت وسائي ۽ پوءِ حياتيءَ جا باقي ڏهاڪو کن سال دنيا جهان کان ڪنارھ ڪش ٿي صفا مسيت جو ئي ٿي ويو. ٿور ڳالهائو ته هونئن ئي هيو، مولوي ٿيڻ کان پوءِ ته مورڳهين ڪي ٻه چار اکر وات مان ڪڍندو هيو ته واھ نه ته ٿيو خير. باقي ڪا ڳالھ دل سان لڳندي هيس ته رڳو مسڪرائيندو هيو. جوانيءَ ۾ ڪنهن زماني ۾ اداڪاريءَ ۽ ڳائڻ جو شوق هوندو هيس ۽ مڪيش جا غزل ڏاڍي پرسوز انداز ۾ ڳائي پاڻ به روئي ڏيندو هيو ته ويٺلن کي به روئاڙي ڇڏيندو هيو، تنهنڪري آخري وقت ۾لائوڊ تي اذان بلڪل انهيءَ انداز ۾ ڏيندو هيو جنهن ۾ جوانيءَ ۾ ڳائيندو هيو. ته سندس جواني ياد ڪري هرڪنهن کان ٿڌو شوڪارو نڪري ويندو هيو. آخري وقت ۾ سونهاري اهڙي ته سهڻي لڳندي هيس جو عام ماڻهو ۽ اڻواقف به کيس ڪوئي درويش، بزرگ ۽ زندھ ولي سمجهي هروڀرو به پيرن تي ڪري پوندا هيس.
مرحوم سموري ڄمار آمريڪا وڃڻ جي خواهش دل ۾ سانڍي نيٺ جڏهن دنيا جهان کان لاتعلق ٿيو ۽ مسيت سڳوري وسايائين ، تڏهن به پنهنجن ٻنهي پُٽن کي همٿائيندو رهيو ته ٻيلي ٻاهر نڪرو، دنيا ڏسو، گهمو ڦرو، ۽ پوءِ کين ڪراچيءَ موڪلي ڇڏيائين. ۽ هڪڙو ته رڙهندو رڙهندو اڳتي نڪتو ۽ وڃي سعودي عرب جا وڻ وسايائين، پر سو به تڏهن جڏهن مرحوم پاڻ هيءُ جهان ڇڏي ويو. باقي ٻيو پيءُ جي جهان ڇڏڻ بعد وري واپس موٽي اچي گهر ويهي رهيو. حياتيءَ جي پڇاڙڪن ڏينهن ۾ پڇندا هياسونس ته ”ماما تنهنجيون وڏن وڏن ماڻهن سان هيڏيون ياريون دوستيون هيون، پر ڪوئي لڙي به ڪونه ٿو اچئي طبيعت پُڇڻ. ته چوندو هيو ” ابا انهيءَ ڳالھ ۾اوهان ڪامريڊ سچا آهيو ته واقعي هن معاشري ۾ طبقاتي فرق آهي ۽ وڏيري، ننڍيري جي دوستي هلڻ يا نباهڻ ناممڪن آهي“. ۽ پوءِ سندس ڳالهايون کير جهڙيون اجريون نڪتيون” هن جي لاڏاڻي تي ڪو به وڏو ماڻهو لڙي ڪونه آيو، شايد هن جي ياريءَ وارا سڀ سياسي ماڻهو هيا تنهنڪري ڪونه آيا هوندا. يا کين هڪڙو ووٽ وٺي وري اليڪشن ۾ بيهڻو ڪونه هوندو تڏهن ڪونه آيا هوندا.
ڳالھ پئي ڪئي سين عيد جي ڪپڙن ۽ جاري ۾ لڪايل پئسن جي چوري ٿيڻ جي. سو ڪپڙن تان ياد آيُمِ ته اُن زماني ۾اسان جي عورتن جا ڪپڙا درزيءَوٽ سِبِجَڻ لاءِ ڪونه ويندا هُيا. زالاڻو ڪپڙو درزيءَ وٽ وڃڻ وڏو عيب سمجهبو هيو.غيرت جو سوال ٿي پوندو هيو جيڪر ڪوئي زالاڻو ڪپڙو درزيءَ کان سبرائيندو هيو ته سڀڪو کيس ڦٽ لعنت ڪندي جام سِٺيندو هيو. غربت جي ڪري گهرن۾سِلائيءَ جُون مَشينُون به ڪونه هُونديون هُيون. سڀني ماين کي ڪا وَڏِڙِي ڪپڙا ڪَٽِي ڪوري ڏيندي هُئي،پوءِ هر ڪا مائِي سُئيءَ سَڳي سان پنهنجا ڪپڙا پاڻ سِبندي هُئي. تن ڏينهين اسان ٻروچن ۾ مائين جي حلواڻ جي ڳاڙهن گَهگَهن پهرڻ جورواج هُيو. تن لاءِ واندڪائيءَ ۾ مايُون پاڻَ ڀرت ڀري تَڻا ٺاهينديون هُيون. گَربِيءَ جي سُٿڻ ۽ حلواڻ جوگَهگَهو،ٽِنِ والنِ جيِ پوتيِءَ سان زَنانو ٻَروچڪو ويس هُيو . سو انهن ڪپڙن سبڻ واريءَ ڳالھ تان ڪاڪو ڀوڄو ياد آيو اٿم تنهن جو ذڪر به ٻُڌندا هلو. تنهن زماني م اڄوڪي ڪار ڪونه هئي ته پڙهجي رڳو نوڪريءَ لاءِ، تڏهن نوڪريءَ کي ڪو سٺو ڪم ڪونه سمجهيو ويندو هيو ۽ هڪڙي مشهور چوڻي هوندي هئي،” نيچ نوڪري، وڌندڙ واپار ۽ اتم کيتي“. سو پڙهبورڳو انهيءَ لاءِ هيو ته ڪجھ پِرائجي ۽ نه ئي ڪي اُٺ ڪتابن جا پڙهي وڃي سرڪار جو نوڪر ٿجي. چوندا هيا ته کيتيءَ سر سيتيءِ کان سواءِ ماڻهوءَ کي ڪونه ڪو هنر به پيٽ ۾ هجي .۽ جيڪر کيتيءَ ۾ ڪو ڏڪار ٻُڪار پئي، وارا ڄمارا ٿين، سدائين مٽُ ماٽيءَ تي هوندو آ ۽ جيڪرڪڏهن ماٽي ڦري مٽ تي ٿئي، ته ماڻهوءَ جي پيٽ ۾ ڪونه ڪو هنر هوندو ته بُک ڪونه مرندو.انهيءَ ڳالھ کي اک ۾ رکندي ابي امان به رٿيو ته اميري کي به ڪونه ڪو هنر سکڻ گهرجي، جنهن لاءِ هڻي ماري وڃي صلاح بيٺن ته درزڪو ڪم سکڻ گهرجيم. ڇو جو ابي امان جي ناناڻن واري پاسي، بڇيريءَ جي شهر ۾ پيارو نالي ڪوئي عزيز درزي بڻجي روزانو ڪجھ نه ڪجھ پئسا ڪمائي ايندو هيو. تن ڏينهين اڃان پنجين ڪتاب ۾ پڙهندو هيس جڏهن اهي صلاحون پئي هليون.
اسان جي ڳوٺ جي ميگهواڙن جي هڪڙي اوطاق هوندي هئي، جنهن کي هو دُکڻ چوندا هيا، تنهن ۾ هڪڙيءَ ڪنڊ ۾ ڪاڪو ڀارو موچڪو ڪم پيو ڪندو هيو ته وري ٻيءَ ڪنڊ ۾ ڪاڪو ڀوڄو سلائيءَ جي مشين رکي سموري ڳوٺ وارن جا ڪپڙا پيو سبندو هيو. ڪاڪي ڀاروءَ جو ته ڳوٺ جي سمورن گهرن سان آهت رکيل هيو جيڪي سڀ جا سڀ ٻني ٻاري سان جي ڪرت سان هيا. آهت جي رواج موجب هو آهتيءَ گهر جي هرهڪ گهر ڀاتيءَ کي سال ۾ هڪڙي ڪُرم جي جتي ٺاهي ڏيندو هيو ۽ باقي سمورو سال انهن جي ڦاٽل جُتين جي ڳنڍ ٽوپ ۽ جنڊا ٻڌڻ جو ڪم ڪري ڏيندو هيو ۽ موٽ ۾ ڪڻڪ جي کري لٿي کيس گهر ڏِٺ ڪڻڪ جي ٻوري ملندي هئي. باقي ڀوڄي درزيءَ لاءِ ذهن تي گهڻو ئي زور ڏنو اٿم پر ياد ئي ڪونه ٿو اچيم ته انهيءَ جو ڪهڙو حساب ڪتاب هوندو هيو.
خير قصو ڪوتاھ، ابي امان جي صلاح بيٺي ته مونکي اسڪول مان واندي ٿيڻ بعد ڀوڄي درزيءَ وٽ ڇڏيو وڃي ته جيئن آئون پڙهڻ سان گڏوگڏ درزڪو ڪم سکي وٺان. ڪاڪي ڀوڄي لاءِ ٻُڌائيندو هلان ته هو مينگهواڙن جي ٻوچيا نُک جو هيو، اصل ٿر جي ڳوٺ روهيراڙي جو هيو ۽ هتي جي جوڳو مينگهواڙن مان پرڻيو هيو. الائي ڪهڙي سال ٿر ۾ آيل ڪنهن ڪاري ڏُڪار ۾ لڏو کڻي اچي هتي ساهرن ۾ ڪکڙا اڏي ويٺو هيو. هندن جي ريت مطابق ڳوٺ ۾ ڄاول نينگري سموري ڳوٺ جي نياڻي” گان رِي ڏيڪري“ سڏبي هئي ۽انهيءَ جو مڙس وري سموري” گانءَ جو جُئائين“ ( ڳوٺ جو نياڻو ) سڏبو هيو. سو ڳوٺ جي جئائينءَ لاءِ اهو لازمي هوندو هيو ته هو هميشھ مٿي تي پٽڪو ٻڌي ۽ ”رهاڻ“ يعني ڪچهريءَ ۾ وري پٽ تي وڇايل رليءَ تي ويهي. ڪاڪو ڀوڄو جيئن ته ڳوٺ جو جُئائين هيو، سو به اها ريت پارڻ لاءِ انهيءِ تي عمل ڪندوو هيو سدائين ململ جو پٽڪو ٻڌندو هيو،سواءِ ڪنهن مرڻي جي اسان کيس سدائين ململ جو پٽڪو ٻڌل ڏٺو، باقي ڳوٺ ۾ ڪنهن مرڻي جي موقعي تي هو پٽڪو ڇڏي ٽوال ۽ مٿي تي ٻڌندو هيو. پر درزي هجڻ جي ڪري ڀانيان ٿو کيس اڻ اعلانيل اجازت مليل هئي ته هو ڪاٺ واريءَ ڪُرسيءَ تي ويهي ڀلي مشين هلائي.
سو هڪڙي ڏينهن بابو مونکي ڪاڪي ڀوڄي وٽ درزڪو ڪم سکڻ لاءِ ڇڏي ويو. باقي ڳالهيون مهاڙيون ڀانءِ اڳ۾ ئي ڪيل هيس. هن پهريان ئي مونکي سُئيءَ سان ڪاج ٻڌڻ جو ڪم ڏنو، ٻن ٽن ڏينهن بعد بٽڻ ٽاڪڻ سيکاريائين. ۽ پوءِ سُٿڻن جي پانئچن تي سُئيءَ سان ڪنڊڙو هڻڻ سيکاريائين. تڏهن ماڻهن ۾ سُٿڻ جي پانئچي تي هٿ جي ڪنڊڙي جو وڏو شوق هوندو هيو. ايئن هوريان هوريان پهريائين شلوارن جو ڪوريل ڪپڙو سبڻ لاءِ ڏنائين، اها به الڳ ڳالھ آهي ته شروع شروع ۾ الائي ڪيترين سُٿڻن جا ابداڻا اُبتا سبيم ته وري الائي ڪيترين جون لانگون ڦيرائي ڇڏيم. جيڪي وري ڪاڪي ڀوڄي کي ٽاڪا اُڊيڙي نئين سنئين سبڻيون پيون هيون. مونکي سيکارڻ دوران ابتا ٽوپا اچڻ ۽ اڊيڙي نئين سر ٽوپو هڻڻ جي چئوڻيءَ هلاکيءَ دوران هن کي ڪڏهن به ڪا ڪاوڙ ڪونه ايندي هئي. پر رڳو سندس وات مان نڪرندو هيو” هاءِ رام“ يا ” هاءِ مانهجا راميا“ يا بنهي گهڻو ڪم خراب ڪندو هيس ته چوندو هيو ” اي مِنيا ڀڳوان تانهنجي ڀلي ڪري اين ڪوني اون ٽانڪو هڻ“ ( اي ننڍڙا خدا تنهنجو ڀلو ڪري هينئن نه پر هونئن ٽانڪو هڻ) .
درزڪو ڪم سکڻ ۾ مون کي ڇھ مهينا کن لڳي ويا هيا، ۽ انهن ڇهن مهينن ۾ ڪاڪو ڀوڄو مونکي رڳو درزڪو ڪم ڪونه سيکاريندو هيو، پر هو پنهنجي تجربن جي آڌار تي جيئڻ جا جملي گُن به سيکاريندو رهندو هيو. ڪپڙن سبڻ واري مشين جو هلڪو آواز هلندو رهندو هيو، ڪاڪي ڀوڄي ٻئي هٿ ڪوريل ڪپڙي جي ٽاڪجڻ تي هوندا هيا ته اکيون به انهيءَ جي سڌائيءَ ۽ صفائيءَ تي کتل هونديون هيون، پير سائيڪل جيان مشين جي وڏي ڦيٿي کي ڦيرائيندا رهندا هيا ۽ زبان جهيڻن لفظن سان نصيحتن ڀريا لفظ اچاريندي رهندي هئي. ” ڏيڪرا اي ڪل جڳ اهي، اِٿ جهڙا پَگ ڀرسو، ڀڳوان اوهان نان اُوئي رو اُتو پرسو ڏيسي“ ( پُٽ هي ڪل جُڳ آهي هتي جهڙا پير ڀريندئو خدا اوهان کي انهيءَ جو اوترو ئي سِلو ڏيندو) .۽ ٻيا به انيڪ نصيحتن ڀريا گُن ۽ گفتا، نياز ۽ نوڙت، هٿ جوڙي،صبر ۽ برداشت جهڙا مثال مون اسڪولن ۾ استادن وٽان اوترا ڪونه سکيا جيترا ڇهن مهينن ۾ درزڪي ڪم سکڻ دوران ڪاڪي ڀوڄي وٽان سِکيا.
وقت گذرندو ويو وقت جي ويرن ۾ لڙهندي اسان واري ٽهي به ڪڻو ڪڻو ٿيندي ڪيڏانهن کان ڪيڏانهن هلي وئي ۽ ڪاڪو ڀوڄو صفا جهور پوڙهو ٿي ڪم ڪار کان ويهي ويو. ڳوٺ ۾ ڪپڙي لٽي پهرڻ جون تبديليون اچڻ شروع ٿيون، پٽڪي جي جاءِ ٽوپيءَ ورتي ۽ پوءِ انهيءَ جي جاءِ آڏيءَ سينڌ ورتي، لانگوٽي جي جاءِ سُٿڻ ورتي ۽ هوريان هوريان پتلون اچڻ شروع ڪيو. پر ڪاڪي ڀوڄي نه پٽڪو ڇڏيو نه لانگوٽو. ڳوٺ جي گهڻن ماڻهن جي اٿڻين ويهڻين ۾ توڙي ريتن رسمن ۽ ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۾ به هوريان هوريان اهڙيون تبديليون اچڻ شروع ٿيون جو ننڍي پوش” گِٽ مِٽ گِٽ مِٽ ۽ تيريون ميريون “ ڪرڻ شروع ٿي پر ڪاڪي ڀوڄي پنهنجي اباڻي ڍاٽڪي ٻولي نه ڇڏي سا نه ڇڏي.
سندس حياتيءَ جي پڇاڙن ورهين ۾ ڳوٺ جي ٻن جاين تي پوڙهن ۽ ڪم ڪار کان واندن ڏوڪرن پنهنجي ڪچهريءَ ڪرڻ جا ٻه ٺڪاڻا پاڻ هرتا ٺاهيا هيا. سياري ۾ الياس ڪنڀر جي دڪان آڏو لوڙهي کي پُٺ ڏئي، پَٽ تي ويٺا سج جي تپش تي پاڻ سيڪيندا هيا ته اونهاري ۾ وري هرجيءَ جي چَڪيءَ جي آڏو بيٺل ٻٻر جي هيٺان پٽ تي ويهي، گوڏن ۾ ٽوالن جون ڪانڀون ٻڌيو، پنهنجي گذريل زمانن جي يادن کي ساري ٿڌا شوڪارا ڀريندا ۽ اوراڙ پراڙ جا احوال ڪندا هيا. انهن قصن جي بسم الله الياس ڪنڀار ۽ کنگهار ميگهواڙ کان ٿيندي هئي جيڪي خبرن جي حوالي سان ڳوٺ جي بي بي سيءَ طور اڄ به مشهور آهن. ڪاڪو ڀوڄو به انهن ڪچهرين ۾ شريڪ هوندو هيو. پر هنن جي عجيب ۽ انوکن ۽ احوالن تي ڪوئي تبصرو ڪرڻ بجاءِ سندس وات مان پهريائين مان سرد شوڪارو نڪرندو هيو، پوءِ پنهنجي سڙيل کاٻي هٿ جي اشهد آڱر نڪ تي گَسندي هئي ۽ چپن مان نڪرندو هيو” هاءِ ڀڳوان يا هاءِ رام“ يا ڪڏهن ڪڏهن الياس ڪنڀر کان سِکيل اکر ” توبھ توبھ ۽ اي مانهنجا خدا“ اچاري خاموش ٿي ويندو هيو. اها هئي منهنجي درزڪي ڪم جي استاد ڪاڪي ڀوڄي جي زندگي، جيڪو پنهنجيءَ پوريءَ ڄمار ۾ نه ڪنهن جي ٻن ۾ آيو ته نه ٻارهن ۾. جيتوڻيڪ زماني هن جا ٻه توڙي ٻارهن بگاڙي پُٽن ۾ وڏا ڦيٽهڙا وڌا، پر هن اشراف وسين لڳين ڪڏهن ڪنهن سان ڪڙو ڪونه ٻوليو.۽ عزت سان پنهنجو وارو وڄائي ويو.
مارچ 1970 ڌاري ڳوٺ جي اسڪول مان پنجون درجو پاسِ ڪري ،ڇهين درجي لاءِ گورنمينٽ مڊل اسڪول ڪاٺڙي وڃڻ جي تيارِي ڪَيمِ. خان محمد ، مون کان اڳُ۾ ئيِ ڪاٺڙيءَ وڃِي چُڪو هُيو.هُو سائين گل حسن جروار جي گهر ۾رهندوهُيو، هوڏانهن اڄڪلھ جو پي آئي ڊي ڪراچيءَ وارواخبارن جي اي بي سي ڪرڻ وارو جيرام داس وري ٽنڊو جان محمد هاءِ اِسڪول ۾ پڙهڻ ويٺو ۽ اتي جِي هاسٽل ۾ رهندو هيو۽ مرحيات الهبچايو، قيصر خان راڄڙ جي بنگُلي تي رَهِي ميرپورخاص ۾پڙهندو هُيو. مُنهنجي ۽ پرتاب ميگھواڙجي ڪاٺڙي وڃڻ بعد، انهيءَ سانگي سان، خان محمد به اسان سان گڏ ڳوٺ اچَڻُ شروع ڪيو هيو. تڏهِن ٻارهين ميلَ جي شهر( جتي هينئر سنڌڙي تعلقي جو هيڊڪوارٽر آهي) جو ڪو وُجُود ئي ڪونه هُيو. چئوطرف گھاٽوجهنگ هوندو هُيو. چئو طرف وڏيون وڏيون ديويون هونديون هيون، سامهون الهندي پاسي کان پنگو خاصخيليءَ جي ڳوٺ واري رستي سان چٽوڙيءَ جي قبرستان کان اڳيان پينگھاري جي ڊِٻَ هوندي هئي، جنهن ۾ بگهڙن توڙي ٻين خطرناڪ جانورن جي هجڻ بابت به خبرون ٻُڌندا هياسين ۽ ٿورڙو پريان وري لَڪيءَ وارا چشما به هوندا هيا، جتي جي گندرف گاڏڙ پاڻيءَ ۾ وهنجڻ وارن جي خارش جي بيماري ختم ٿي ويندي هئي. اهي ٻيئي شيون هاڻي ايئرپورٽ جي ٺهڻ بعد پنهنجو وجود وڃائي ويٺيون آهن. ٻارهين ميل جي موجوده پيٽرول پمپ ۽ مسجد جي وچ وٽان، اوڀر طرف ديوين جي گهاٽي جهنگ مان هڪڙو پيچرو هوندو هيو، ٿورڙو هلڻ سان ئي راڻي ڀِيل جو گهرُ ايندو هيو ۽ اهو پيچرو ان گھر جي پاسي مان اوڀر طرف گذرندو هُيو.
ان زماني ۾ اسان جي ڳوٺ مان شهر بحر نڪرڻ جي واٽَ نظام الدين مهاجَر جي گهر وٽان ٿيندِي، دوسي جي پٽڙيءَ ذريعي هلي، دوسي تي رکيل ڪاٺيءَ تان اُڪري محمد خان جوڻيجي جي فارم تائِين هُوندِي هُئي .گهڻو پوءِ جڏهن دودي ڪانهيي جي ڳوٺَ ۾ کِٽِ پِٽِ ٿي ته حاجي محرم ڪانهئي، پنهنجو موجوده الڳ ڳوٺُ ٻَڌائي، ڪَچِي رَستِي ٺَهرائِي هئي. تڏهِن رمضان ڪانهيي ٻارهين ميل جي اولهندين پاسي جو جهنگُ وَڍي،لاهَه ڪَڍِي، ڪَکائِين لانڍِي ٺاهي، هوٽَلُ ڪڍيو هيو، هوٽل به ڇا هيو، لانڍيءَ ۾ هڪڙو فوٽ ڏيڍ جو ويڪرو ٿلهو ٺاهي ان جي مٿان تڏا وڇائي ڇڏيا هيائين، ۽ ٻن آنن ۾ چانهه جو ڪوپ پيارڻ لَڳو هيو. تڏهن ايڪڙ ٻيڪڙ واندي خلق سندس هوٽل تي اچي ويهندي هئي. ۽ چانھ جو ڪوپ پي پتن جي راند جا سٽڪا پئي ڪندي هئي.تن ڏينهين هڪڙو ته هوٽلن جو رواج ڪونه هيو ۽ جي هيو ته به عام طور تي هوٽلن تي ويهڻ کي عيب سمجهبو هيو، ۽ هوٽلن تي کير وڪڻڻ کي ته مورڳهين وڏو گناه سمجهيو ويندو هيو، ماڻهو چوندا هيا ته ابا کِير پِير آهي، تنهن کي ڪو نڀاڳو ئي وڪڻندو. ڪُجهه وقتَ بعد مرحوم جانِبُ خاصخيلي به اچي رمضان ڪانهئي سان سلهڙيو هيو، سو وري انهيءَ هوٽل جي ٻاهران، ٻَٻُرَ جِي ڇانوَ ۾، هٿرادو ٺاهيل رنگين شربتن جا ڊِگها شِيشا رکِي وڏا هوڪا ڏَئِي ايندن ويندن کي پِيو بنان برف جي ٿڌو شربت پياريِندو هُيو. ۽ ٻه چار آنا روز ڪمائي خوش ٿي ، هرڪنهن سان پيو ڊاڙا ٺڪاو هڻندو هيو.