20
حويليءَ وارن مان ڪمل سنگھ سوڍي ۽ چيئرمين چندن سنگھ جي وڏي بلي ڀائي هوندي هئي، ڪمل سنگھ جو والد وينجهراج سنگھ ته ايڏي هلندي پڄنديءَ وارو هوندو هيو جو انگريز فيل مست به کيس چيلھ سان ڪرپان ٻڌي گهمڻ جو پروانو جاري ڪري ڇڏيو هيو.
هنن راجپوت ٺَڪُرن جي ڪَٽيِل ۽ سخت جان هجڻ جا ڪيئي قصا، صدين کان وٺي اڄ تائين امرڪوٽ ۽ ڇور جي هوائن ۾ رَقصان آهن. ٻُڌو هيم ته امرڪوٽ جي سڃاڻپ سوڍن جي سورهيائپ جي تاريخي حوالن سان گڏوگڏ، اڳوڻي لانٻي تلاءُ ۽ هاڻوڪي لانٻي گرائونڊ جي ڪنڌيءَ تي شهيد گجو راڻي جي مزار به آهي، امراڻي جا ماڻهو چوندا هيا ته گجو راڻو، اصل ۾ گجيسنگھ ٺَڪُر هيو ۽ پوءِ مسلمان ٿيو، ته سندس عزيز راجپوتن کان هڪ سوڍي جو مذهب مٽائي مسلمان ٿيڻ سَٺو ڪونه ٿيو.، ان ڪري کيس امرڪوٽ جي قلعي ۾ شهيد ڪيو هيائون.حويليءَ جي رهاڪو گهڻا وڏڙا چوندا وتندا هيا ته شهيد ذوالفقار علي ڀٽي جي والدھ به هن ڳوٺ جي بجيرياڻي هئي، چوندا هيا ته اهي بَجير، حويليءَ جي سوڍي گلاب سنگھ جا نوڪر هيا، جڏهن سر شاهنواز ڀٽو، راڻا جاگير ۾ راڻي رتن سنگھ جو مهمان ٿي آيو هيو، تڏهن اها شادي ڪري موٽيو هيو، ماڻهو اهو به چوندا هيا ته راڻي چندر سنگھ جا شهيد ڀٽي جي خاندان سان ان ڪري ئي گهرا واسطا هوندا هيا. خود راڻو صاحب، پاڻ به شهيد بينظير کي ڍاٽڪيءَ ۾ مانهنجي ڏِيڪري چوندو هيو. شهيد ڀٽي جي ڪنهن لکت ۾اهو پڙهيو هيم ته ڀُٽن جي خاندان ۾ سندس والدھ کي گهٽ ذات جو سمجهي، اها عزت ۽ احترام ڪونه ڏنو ويندو هيو، جيڪو سر شاهنواز جي گهر واريءَ جو هُئڻ گهرجي ها.
خير تاريخ جي تي کان بِنهي ڪورا ماڻهو هوندي، انهي جنجهٽ ۾ پوڻ بجاءِ، پاڻ هلون ٿا اڳتي راجپوتن جي يادگيرين ۾، سو هي راجپوت سوڍا پنهنجي ريتن۽ رسمن ۾ انتهائي سخت۽ انهن تي سختيءَ سان عمل جا پابند هوندا هيا، منجهن پردي جو تمام گهڻو رواج هيو، وڏيءَ ڄمار جون مايُون ته پري رهيون، پر هنن جي معصوم نينگريءَ کي به ڪڏهن ڪنهن ماڻهوءَ گهر کان ٻاهر ڪونه ڏٺو هيو.مرد ماڻهو صبح جو گهرن کان نڪري ٻَنيون ٻارا گُهمي، زماني جا ڪم ڪاريون لاهي، اوتاري ۾ ايندا هيا، ته سڄو ڏينهن ڪچهريون ڪرڻ ۾ ۽ آفيم ڳاري پيئڻ ۾ گذري ويندو هُين.اوتاري ۾ آئي وئي کي پيا آفيم کارائيندا۽ ڳاري پياريندا هيا. سندن گهرن جو ڪم ڪار ڪندڙ نوڪرن ۽ نوڪرياڻين کي ماڻهو توڙي سوڍا پاڻ به بجير چوندا هيا. حويليءَ جي سوڍن مان ڪمل سنگھ ئي هڪڙو اهڙوصوفي منش ماڻهو هوندو هيو، جيڪو مسلمانن سان اسلام عليڪم ڪري ملندو هيو، ته هندن سان رام رام ڪري. ۽ گڏوگڏ صوفين جي طريقي موجب هرهڪ کي ٻانهون ٻڌي، ابا، ٻچا چوندو وتندو هيو. نه ته خلق چوندي هئي ته گهڻا تڻا سوڍا، نيرانو ڪنهن مسلمان جو منهن ڏسڻ کان به لنوائيندا هيا.پوري پني قد جو، سفيد ململ جو پٽڪو ٻڌندڙ ڪمل سنگھ، لانگوٽواهڙي ته خوبصورت انداز ۾ ٻڌندو هيو جو ڪير به لَکي ڪونه سگهندو هيو ته کيس لانگوٽو ٻڌل آهي يا شلوار پاتل آهي. ساڻس واسطو، سندس پٽ فتح سنگھ کي پڙهڻ لاءِ آمريڪا موڪلڻ وقت ويزا لاءِ گهربل بينڪ جي ڪاغذن ڀيري پيو، جن لاءِ هو روزانو صبح ساڻ اچي بينڪ مينيجر نسيم قائمخانيءَ جي سامهون ويهي، سندس هوائي ڳالھين تي واھ سائين واھ ڪري، تاڙيون ملائي، شام جو مُنهن لاهي واپس روانو ٿيندو هيو.ڳچ ڏينهن اهو لقاءُ ڏسڻ بعد نيٺ کيس ڦِڪي کِل کِلندي ۽ هوائي خبرن تي تاڙِيون ملائيندي ڏسي، هڪڙي ڏينهن دل جهلي کانئس اڪيلائيءَ ۾پُڇي ويٺس ته، ڪاڪا توهان روزانو اچي، نسيم سان مارواڙيون ۽ ڍاٽڪيون ڳالهائي، هوائي ڳالهين تي تاڙيون ملائي هليا ٿا وڃو، آخر ڇو“؟
ڪاڪو ڪمل سنگھ ته ڪو ٻَريو ويٺو هيو، هڪ ڊگهو ۽ ٿڌو ساھ ڀرڻ سان اصل ڦِسي پيو، اسان جي صاحب ۾ ڦاٿل نه ٿيندڙ جائزڪم ڏکويل انداز ۾چئي ٻڌايائين.چٽو ياد اٿم ته ان ويل چيو هيومانس، ڪاڪا، هن کان جائز ڪم وٺڻ لاءِ هيترا حيلا هلائڻ بعد ته پڪ ٿي هوندئي، ته هي ڌاريا ماڻهو نٿا چاهين ته اسان اصلي سنڌين ۽ ڌرتيءَ جي وارثن جا ٻار سُٺن ادارن ۾ پڙهن. پوءِ سندس جائز ڪم، بينڪ جي تڏهوڪي گارڊ ۽ هاڻوڪي مينيجر ميرمحمد ڀنڀري جي مدد سان ڪري، لفافوکيس ڏيندي چيو هيم، ڪاڪا، هي لفافو وڃي آمريڪا جي سفارتخاني ۾ ڏي. ايئن اسان جي معمولي مدد سان اهو فتح سنگھ وڃي آمريڪا پهتو۽ ٻڌو اٿئون ته اڄڪلھ اتي جو وڏو ڊاڪٽر آهي.
سوانهيءَ ننڍڙيءَ مدد، ڪمل سنگھ جي دل ۾مون لاءِ نرم گوشو پيدا ڪيو. ۽ ڪڏهن ڪڏهن سندس اوتاري تي وڃڻ لڳس، علم ۽ ڏاهپ جي هن ڀنڊار شخص سان وڏيون وڏيون ڪچهريون ڪرڻ لڳس. چٽوياد اٿم ته هڪ ڀيري کانئس نياڻين جي نه پڙهائڻ ۽ پرديس ۾ پرڻائڻ وارو نه پُڇڻ جهڙوسوال پُڇي ويٺس.اهڙي اوچتي ۽ ڏکئي سوال تي سندس اکين جي ڪُنڊن کي پُسندو ڏٺم.گهرو ٿڌو ساھ ڀريندي چيائين، ٻچا، ڏِس ته هيترو پردوٿا ڪريون، ان ڪري نياڻين جي تعليم جو سوال ته اجايو آهي، پر نياڻين کي پرديس ۾ پرڻائڻ لاءِ عرض ته اسين راجپوتن جي سوڍا نُک سان واسطو رکون ٿا، ان ڪري رشتا هميشه سوڍن جي ٻين نُکن يعني ڀاٽي ۽سيکاوت وغيرھ ۾ ڪندا آهيون، اسان جي ريت آهي ته جتي ٿورو به رت جو رشتو هوندو، اتي سڱ نه ڏينداسين نه وٺنداسين. جيئن ته ورهاڱي بعد سنڌ ۾ جيڪي به ٺَڪُر بچيا آهن، اهي تقريبن سڀئي هڪڙيءَ ئي نُک جا يعني سوڍا آهيون، ان ڪري نياڻيون ۽ پُٽ پرڻائڻ لاءِ، اسان کي هندستان ڏانهن وڃڻو پوندو آهي. اتي وري اهو ظلم آهي جو نياڻيءَ کي سينگاري ويس وڳا ۽ زيور پارائي ناناڻي گهر ۾ ويهاريندا آهيون، اتي غير ته نه پر ڪيئي هندستاني راجپوت، ڀاٽي۽سيکاوت يا ٻين نُکن جا، اسان جي نياڻي ۽ ان کي ملندڙ ڏاج ڏسڻ ايندا آهن، ڪي ڏاج مان ڪهڙا عيب ڪڍندا آهن ته ڪي وري ڪهڙا. ڪي وري وڏيون وڏيون گهرجون ڪندا آهن، اسين ڌيءَ جا پيءُ مجبورن اڳلن جون سڀ گهرجون زر۽ زمينون وڪڻي به پوريون ڪندا آهيون.اتي پنهنجي سنڌ ۽ سنڌ ۾ اسان جي عزت ۽ مان مرتبي کي ياد ڪري هنجُون به هاريندا آهيون. ورهاڱي کان اڳ ته ڪا روڪ ٽوڪ نه هوندي هئي، گهر گهاٽ۽ ڳوٺ راڄ، ڏِسي وائسي پوءِ مِٽيون مائٽيون ڪندا هياسون، هاڻ ته ورهاڱي ٿيڻ بعد ٿوري مُدي جي ويزا ٽائيم ۾ سڀ بار لاهي واپس موٽڻو ٿو هجي. ان ڪري نياڻيون مُيون سهسائي واپس ورون ٿا.مُئن سان وري ڪهڙا ميلا؟ اها ڌيئرن ۽ پيئرن جي آخري ملاقات هجي ٿي. سوچي سگهين ٿو ته ان وقت ڪيڏو به ڪٺور ماڻهو هجي جِهڄي ڪونه پوندو هوندو.!؟ ڪاڪي ڪمل سنگھ سان ريتن رسمن، اٿڻين ويهڻين تي انيڪ ڪچهريون ٿينديون هيون، جيڪر سڀ ساري ويهي لکجن ته ڪتاب ڀرجي وڃن.
سرڳواسي ڪامريڊ گوپال سنگھ، اکيراج سنگھ ڳوٺ جو رهاڪو ۽اسان جو ڪامريڊيءَ وارن ڏينهن جو يار هوندو هيو، هلندي مهل کاٻي ٻانهن جي وڏي لوڏ هوندي هيس، عجيب ۽ مخصوص انداز واريءَ هن لوڏ سان هلندي، ڪامريڊ پريان کان پڌرو هوندو هيو.هو تمام وڏي آواز ۾ ڳالهائيندو هيو، امرڪوٽ يا ڇور جي جنهن به گهٽيءَ مان گذرندو هيو ته وڏي واڪ سڀني سان کيڪارون ڪندو۽ حال احوال ڏيندو هلندو ويندو هيو، تڏهن گهرن ۽ دڪانن ۾ ويٺل خلق کي خبر پئجي ويندي هئي ته گوپال سنگھ ملڪ ۾ لٿل آهي. سرڳواسي جتي به ملندو، جڏهن به ملندو، ڪير به پڇندس ”ڪامريڊ اڄڪلھ ڇا پيو ڪرين؟ ته ٺھ پھ ڍاٽڪيءَ ۾وراڻيندو، عوام رِي خدمت پِيا ڪَران، ٻِيجو وَڙي ڪِي ڪَرسان.
سڻوهيءَ جي سوڍن ۾ به ڀانئيان ٿو ته هڪڙو ڪمل سنگھ به هوندو هيو، جنهن وٽ هڪڙي رات مهمان ٿي، وڃي ماني کاڌي هيم، زندگيءَ ۾ پهريون ڀيرو رات جو مانيءَ ۽ ٻوڙ سان گڏ لَسِي به کڻي آيا هيا، اسان ڪڏهن رات جو ڪنهن کي لسي پيئندي به ڪونه ڏٺو هيو ۽ نه ئي اهڙو رواج به هيو، آنا ڪاني ڪندي به زوريءَ گلاس ڀري ڏنائون، اکيون پوري پيئڻ جي ڪيم، پيتم ڇا، اصل هينئين ۾ لهندي وئي، هڪڙو، ٻيو، ٽيون گلاس ڌڙاڌڙ پي ويس.اڇو جيرو وجهي، باھ تي ڪاڙهي، ٺاريل اها لسي اڄ تائين نٿي وسريم.جيترو وقت به اتي هُيس، سانجهيءَ ٽاڻي سڻوهيءَ وٽان گذرندي، نڪ جو پڪو ٿي، اها لسي گُهري پيئندو هيس. ساڳئي ڳوٺ ۾ هڪڙو سيطو سنگھ هوندو هيو، سادڙو ۽ سٻوجھ سڀني هيراڦيرين کان آجو، هوائي قصن تي گهڻو زور ڏيندو هيو، جڏهن شناختي ڪارڊ ٿي ٺهيا ته، مڙس وڃي قطار ۾ بيٺو،
پڇڻ واري نالو پڇيس، وراڻيائين، سيطو سنگھ. اڳلي چيس سيطو سنگھ يا سيطان سنگھ.؟ وراڻيائين سيطان سنگھ.اڳلي همراھ به ٺوڪي ڪارڊ ۾ لکي ڇڏيو، شيطان سنگھ.هيڏانهن هن درويش کي اها خبر ئي ڪونه پئي ته ڪهڙي ڏِنگي مُڙس جو نالو مٿس پئجي ويو آهي.جڏهن سرڪاري ڪاروهنوار سان منهنجي وَرِ چڙهيو ته شناختي ڪارڊ تي نالو پڙهي دنگ رهجي ويس. هوريان هوريان چيومانس شيطان سنگھ، دوستي رکندين؟ شيطان سنگھ به ڪو ٻاڙيل هيو، وراڻيائين دوستي ڇاجي، پاڻ ته اڄ کان پوءِ ڀائر آهيون ڀائر.۽ پوءِ شام جي ويلي ڇور جي گهٽين ۾ ماڻهو شر ۽ شيطان کي هٿ هٿ ۾ ڏيئي، گڏ هلندي ڏسي، آڱريون کڻي چوندا هيا ته، ڏسو ڪيئن، هڪ ٻئي کي ڳولي لڌو اٿن!!!.ٻڌو اٿم ته اهو شيطان سنگھ اڃان سڻوهيءَ ۾ آهي، رب ڪر شال ٻچڙن سوڌو خوش هجي.
گوپال سنگھ ۽ ڪمل سنگھ جي ڳالهين تان ياد آيم، ته ميان نوازشريف جي دور ۾ هندن جي مالي سهائتا جي نالي سان قومي اسيمبليءَ جا هندو ميمبر، غريبن کي سُکيو لاءِ ڪروڙن جا ڊرافٽ آڻيندا هيا، انهيءَ سهائتا جي سانگي سان تڏهوڪن قومي اسيمبليءَ جي ميمبرن جا گهڻا تڻا خدمتگار ڪک پتيءَ مان لک پتي ٿي، صوبائيءَ جواليڪشنون وڙهندي ڏٺاسون، پر گوپال سنگھ جهڙو تتڙينگ هيو، جڏهن وطن جا وڻ ڇڏي اڪيلي پٽ وٽ ساھ ڏيڻ لاءِ هندستان ويو تڏهن تائين تهڙو ئي تتڙينگ رهيو.
تن ڏينهين نئون نئون عمرڪوٽ آيو هجان، اڃان ڪنهن راجپوت سوڍي سان پالو ڪونه پيو هجيم. جو هڪڙي ڀيري راڻي چندرسنگھ جي ڀاءُ اندر سنگھ جو فون آيو. هن جُوءِ جا جملي سوڍا، پنهنجي تر ۾ وَسين لڳي ماڻهن سان ڍاٽڪيءَ ۾ ڳالهائيندا هيا، اڳلو سمجهي يانه سمجهي، ڀلي ته جواب سنڌيءَ يا اردو ۾ ڏيندو اچي، پر سوڍا ڍاٽڪيءَ کي ٻُنگِيو ايندا. سو ڳالھ پئي ڪيم، اندر سنگھ جي فون جي، مون سان به ڍاٽڪيءَ ۾ ئي ڳالهاڻو.ڀلو ٿئي وڏڙن جو جن سڄي ڄمار مينگهواڙن جي ڳوٺ ۾ گذاري، ان ڪري ڍاٽڪي فر فر ڳالهائيندو هيس. ٻروچ کي ڍاٽڪي ڳالهائيندو ٻڌي، سوڍو وڌيڪ خوش ٿيو. ڪجھ ڪم ڪار ڏسيائين، گڏوگڏ ٻروچڪي غيرت ۽ همت جو به حوالو ڏيندو ويو، ۽ بس وري ڪڏهن ڪونه مليو، نه ئي وري ڪڏهن ڳالھ ٿي.
هڪ ڀيري راڻو چندر سنگھ ٿري هِندُن کي پنهنجي هٿن سان مالي مدد ڏيڻ لاءِ اسلام آباد مان چڱو موچارو ڊرافٽ، حبيب بينڪ عمرڪوٽ تي ٺهرائي آيو هيو، تن ڏينهين نئون نئون عمرڪوٽ آيو هجان.هڪ ڏينهن معمول موجب شام ويلي بينڪ بند ڪري ٻئي ڏينهن جي سرڪاري موڪل سبب ڳوٺ هلياوياسين. راڻو صاحب سج لٿي مهل عمرڪوٽ پهتو هيو ۽ ان مهل ئي گوپال سنگھ کي بينڪ موڪليائين ته وڃي ڊرافٽ جي رقم وٺي اچ ته صبح جو ٿر ۾ هلي ورهائي اچون. گوپال سنگھ جڏهن بينڪ بند ڏٺي ته کيس فون تي اطلاع ڏنائين، راڻي صاحب نه ڪئي هم نه تم ۽ ڊپٽي ڪمشنر کي فون ڪري حڪم ڏنائين ته هينئر جو هينئر بينڪ کولائي رقم جو بندوبست ڪري ڏئي.اعجاز منگي ان وقت عمرڪوٽ جو ڊپٽي ڪمشنر هيو، سمجهدار ماڻهو به هيو، خبر به هيس ته صبحاڻي موڪل آهي، مينجر توڙي اسٽاف پنهنجي پنهنجي ڳوٺ هوندا. ان هوندي به منهنجا ڏس پتا پُڇائي مير پورخاص جي ڊپٽي ڪمشنر کي فون ڪري چيائين ته مان ڊپٽي ڪمشنر عمرڪوٽ سان فون تي ڳالهايان. تنهن زماني ۾ موبائل فون ڪونه هوندا هيا، اسان جي حد جو ٿاڻو پراڻي ميرپور هوندو هيو. رات جا ڏه کن ٿيا هوندا جو پراڻي ميرپور جي موبائل ايس ايڇ او سميت مون کي ڳوليندي اچي پهتي.سمورو ڳوٺ پريشان ٿي ويو، ڇو جو ڳوٺ ۾امن ۽ شانتي ايتري هوندي هئي جو ڪڏهن ڪا پوليس ڪونه آئي هئي. صوبيدار به اهڙو ته ڏاهو، اڪابر۽ عقلمند هيو جو ضد ڪري بيهي رهيو ته هينئرئي موبائل ۾ هلي شهر مان ڊي سيءَ سان ڳالهاءِ. اڳيان آئون به ضد ڪري بيهي رهيس ته آئون ڪو چور ته ناهيان جو موبائل ۾ پويان ويهي وڃان. تو پنهنجو ڪم ڪيو، مون کي نياپو مليو، هاڻ تون وڃي ڌُر ڌڻين کي ٻڌائي ڇڏ ته هيءَ ورندي ملي اٿم. پوليس ته وئي هلي پر پريشانيءَ ۾ مون سميت گهر جي جملي ڀاتين کي رات جو ننڊ نه آئي.صبح ٿي ته سوچيم ته ميرپورخاص مان وڃي ڊپٽي ڪمشنر سان فون تي ڳالهايان. بسن ۾ ڌڪ کائي جڏهن ميرپورخاص پهچي ساڻس فون تي ڳالهايم ته اعجاز منگيءَ پريشانيءَ مان چيو ادا تنهنجي مجبوري پنهنجي جاءِ تي، پر هن” راجپوت سوڍي“ کي ڪير سمجهائي ته موڪل جي ڏينهن هئڻ ڪري بينڪ ڪونه کلندي، تون مهرباني ڪري ڪا ٽيڪسي به ڪري هتي پهچ ته منهنجي به جان آجي ٿئي.
راڻي چندر سنگھ جي طبيعت بابت مونکي ڪجھ ڏينهن اڳ۾ هڪڙي دوست ٻڌايو هيو، جيڪو تازو ئي يو بي ايل جو مينجر ٿي، راڻي صاحب کان ڊپازٽ وٺڻ لاءِ سندس بنگلي تي ويو هيو ۽ کيس چاچا چئي پنهنجو تعارف ڪرايو هيائين. هن پاران چاچا چوڻ تي، راڻي صاحب پهريائين ته ڀر ۾ ويٺل پُٽ حمير سنگھ ۽ ڀائيٽي راجوير سنگھ کان سوال ڪيو، ته منهنجو اهڙو به ڪو ڀاءُ آهي ڇا جنهن کي توهان نه سڃاڻيندا هجو؟ ٻنهي پاران انڪار ڪرڻ کان پوءِ ويٺل ماڻهن کان پڇيائين ۽ سڀني پاران انڪار تي، هن فوري طور يو بي ايل جي صدر کي فون ملايو، اهو ته ڀلو ٿيو مينيجر جو يو بي ايل جو صدر فون تي نه مليو، نه ته هن جو ڪم لهي وڃي ها. هوڏانهن مينيجر پريشان ٿي ويو ته هن کان ڪهڙي غلطي ٿي جو نوڙ ڪنڌ ۾ پيو پوي، همراھ ماٺڙي ڪري کِسڪيو. ڪجھ وقت بعد ڪنهن ٻڌايس ته تون ذات جو خاصخيلي آهين ۽ ٺَڪُر، خاصخيلين کي بجير چئي نوڪرن وارو ڪم وٺندا آهن، تنهنجو کيس چاچا چوڻ هن جي راجپوتيءَ کي گار محسوس ٿي، تڏهن ايترو گرم ٿيو. سو ان ڊپ سبب آئون به ٽيڪسي ڪري پهتس، بينڪ عملو گهرائي ڊرافٽ پاس ڪري رقم گوپال سنگھ کي هٿ ۾ ڏيندي چيم ته توهان مون کي پوليس معرفت گهرائي منهنجي بيعزتي ڪئي آهي. ان جو حساب ڪتاب ٿيڻ گهرجي. گوپال سنگھ جيتو ڻيڪ پراڻو ڪامريڊ هيو ۽ اسان جو يار به هيو، ته به کانئس منهنجو جملو هضم نه ٿيو۽ ٻاهر وڃي راڻي صاحب کي فون ڪري منهنجي ڪاوڙ بابت ٻڌائي آيو. گهڙي نه گذري جو راڻي صاحب جو بينڪ ۾ فون آيو ۽ مون کي ڍاٽڪيءَ ۾ حڪم واري انداز ۾ چيائين ته مينيجر تُون هِيڻا رو هِيڻا گوپِيئي ڀيڙو مَانهنجِي ڪوٽڙِي تي آ. راڻو صاحب گوپال سنگھ کي پيار مان گوپيو چوندو هيو. هاڻي منهنجي حالت ڏسڻ وٽان هجي، سوچيم شايد ڪامريڊ ئي ٻاهر وڃي ڪي مرچ مصالحا ملائي ٻڌاياهوندا. گوپال سنگھ کان پڇيم ته هن به ڇاتي ٺوڪي چيو، ها مون کيس سڀڪجھ ٻڌائي ڇڏيو آهي. ان ويل ٽنگون ڏڪڻ شروع ٿيم، هاڻي الائي ڇا ٿيندو؟ گوپال سنگھ سان علي نواز واري ڳالھ ڪيم ته چيائين، چريا!! ٻروچ، هُو خاصخيلي هيو تون ٻروچ آهين، اسين ٺَڪُر، ٻروچن کي پنهنجو ڀاءُ سمجهندا آهيون. توسان راڻو صاحب ايئن ڪونه ڳالهائيندو، جيئن علي نواز سان ڳالهايو هيائين.سندس پاران دل ٻَڌائڻ تي همت ڪري، راڻي صاحب وٽ حاضر ٿيس. رسمي خوش خير عافيت کان پوءِ سامهون پيل صوفا تي ويهڻ جو اشارو ڪيائين.گڏوگڏ ناراض ٿيڻ جو سبب پڇيائين. ته همت ڪري ڏڪندڙ زبان سان چيم، سائين اوهين راجپوت آهيو، ته آئون به ٻروچ آهيان، اوهان منهنجي در تي پوليس موڪلي مون کي گهرايو آهي، منهنجي ڳوٺ جي ماڻهن سمجهيو ته آئون بينڪ مان ڪا چوري ڪري آيو آهيان, ان ڪري پوليس منهنجي پويان آئي آهي، ان جو ڏک ٿيو اٿم.
يڪدم ڍاٽڪيءَ چيائين، ٻروچ هائين اسانجي غلطي اهي، هي اوهين اسانجي غلطي رو ڏنڊ سُڻائو تو ڀران.
آئون اڃان سوچي ئي رهيو هيس ته گوپال سنگھ وچ۾ ٽپ ڏيئي چيو ته راڻا صاحب ڏنڊ ۾ ٻروچ جي ڳوٺ ۾ فون لڳرائي ڏيو. راڻي صاحب فوري طور پي ٽي سي ايل جي چيئرمين خوشي محمد ڀٽو کي فون ڪري منهنجي ڳوٺ ۾ وي ايڇ ايف جو پي سي او لڳائڻ جو حڪم ڏنو.حيرت جي حد اها ٿي جو ايندڙ ٻن ڏينهن ۾ منهنجي گهر ۾ پي سي او لڳي ويو. جنهن جي ڊمانڊ نوٽ کان وٺي، ٻيا جملي اخراجات الائي ڪنهن ڀريا، مون کي ڳوٺان فون ڪري ٻڌايو ويو ته هي منهنجي گهر جو نمبر آهي.
موجودھ راڻي، حمير سنگھ سان کوڙ ساريون ڪچهريون ٿينديون هيون، سادگيءَ جو مثالي نمونو هوندو هيو، پاڻ ئي هلي اچي بينڪ ۾ ڪچهريون ڪري ويندو هيو، سندس سوٽ راجويرسنگھ، سان ته چـڱي موچاري دوستي ٿي وئي هئي.جڏهن به ايندو هيو ته ڪلاڪن جا ڪلاڪ ويٺو هوندو هيو، سياست جي موضوع تي وڏا وڏا بحث ڪندو هيو، پوئين دور ۾ صوبائي اسيمبليءَ جو ميمبر به ٿيو، هاڻ ته الائي سڃاڻي به يا نه؟ بحرحال ڪجھ به هجي امراڻي جي آس پاس جي سوڍن جو اڳيون اوج هاڻي نه رهيو آهي ۽ بدلجندڙ سياسي، سماجي، معاشي۽ معاشرتي حالتن ۾ وري سندن ساڳي اوج اچڻي به ناهي. اهي قصا هاڻ صرف ۽ صرف ماضيءَ جون يادون رهجي ويندا. هاڻ جڏهن به امراڻي وڃڻ ٿئي ٿو ته امراڻي جي انهن جُنگ جوانن کي ساري ٿڌي آھ نڪريو وڃي ٿي ۽ لطيف سرڪار جي هيءَ سٽ ياد اچيو وڃيم.
نه سي وونئڻ وڻن ۾، نه سي ڪاتياريون،
پَسيو بازارون، هينئڙو مون لوڻ ٿئي.
الرحيم ٽرانسپورٽ سروس جو مالڪ لال محمد آريسر، هاء اسڪول ڇور جو هيڊ ماستر هئڻ سان گڏ، زميندار ۽ پيپلز پارٽيءَ جو همدرد به هيو، ايئن کڻي چئجي ته ڇور جي پيپلز پارٽي هيو ئي لال محمد آريسر، ته به ڀانيان ٿو ته انهيءَ ۾ڪو وڌاءُ ڪونه ٿيندو. يا ايئن کڻي چئجي ته ڇور جو شهر آباد ئي لال محمد آريسر جي نياز سان هيو ته ان ۾ ڪوبه وڌاءُ ڪونه ٿيندو. سموري شهر جا ماڻهو وٽس صلاح ثواب لاءِ ايندا هيا. شهر جوهرهڪ ماڻهوکيس سائين ڪري سڏيندو هيو. وڏي ڳالھ ته انهن ۾ جماعتي جوان به شامل هوندا هيا. سائين لال محمد ٻه شاديون ڪيون هيون. پهرين ڏاڏي پوٽي ۽ ٻي حيدرآباد جي اردو ڳالهائڻ واري هئي. سندس ٻي گھر واري ٻارن سميت حيدرآباد ۾ رهندي هئي.سندس ٻئي وڏا پٽ ڪاروبار ۽ زمينداريءَ ۾ تمام گهٽ چاھ رکندا هيا. تنهن ڪري سندس ڀائيٽا نظر محمد ۽ عطامحمد گھڻو تڻو ڪاروبار سنڀاليندا هيا. نئين شهر ۾ مون لاءِ رهائش جو مسئلو هيو.ان ڪري پهرئين ڏينهن ئي سائين لال محمد مون کي پنهنجي اوطاق آڇي. جتي عارضي طور رهڻ لڳس. ٿر جي گيٽ وي هئڻ ڪري سندس اوطاق ۾ ٿر جي مختلف علائقن جا مسافر ماڻهو ايندا هيا.جن سان ڪچهريون ٿينديون رهنديون هيون. منجهن سُگھڙائپ ۽ دانائپ ڀريل هوندي هئي. انهن مان ڳوٺ ٻانڌو جو رهاڪو مرحوم وڏيرو عبدالحميد سميجو به هڪ هيو.جنهن سان وڏيون وڏيون ڪچهريون ٿينديون رهنديون هيون. ڪڏهن ڪڏهن ٽيڀري ڀنڀرا ۾ بينڪ جي اسٽاف مير محمد ۽ سندس ڀاءُ سلطان وٽ وڃڻ ٿيندو رهندو هيو.
25 آگسٽ 1992 جو هٿ سان هينڊل گھمائڻ واري ڪاري فون تي ميرپورخاص مان ڪال آئي، اڳيان ڳالهائڻ وارو ڀانئيان ٿو ته تارو ميگهواڙ هيو، ٻڌايو هيائين ته پٽ ڄائو اٿم.ان خبر تي تمام گهڻو خوش ٿيس، پاڻ اڪيلو هئڻ سبب سوچيندو هيس ته خدا ڪري خادم کي به ڪو ڀاءُ هجي!. ڏهن سالن جي وڇوٽيءَ بعد پٽ ڄائو ته ڏاڍو خوش ٿيس. زندگيءَ ۾ پهريون ڀيرو وڏو خرچ ڪيم، يعني سڄا سارا ڏهه ڪلو لڏُون وٺي ڳوٺ پهتو هيس.مبارڪون ئي مبارڪون هجن.ان وقت بابا ۽ امان ياد آيا ته اکڙين مان لڙڪ لارون ڪري هليا. انهي پٽ جو نالو به بابا جو ئي يعني اڪبر رکيم.اڪبر جي جنم وارو سال منهنجي زندگي جي اهم تبديلين وارو سال ثابت ٿيو.جيتوڻيڪ غربت ۽ڏکن جو ماريل هيس، پر ان سال مالي، معاشي ۽ معاشرتي حوالي سان خوشحالي ۽ خوشين منهنجي در تي گھڙي گھڙي د ستڪ پئي ڏني ۽ مسلسل ڏينديون اچن. ڊسمبر ڌاران جڏهن اڪبر جو ختنو ڪرائڻ وقت دعوت ڪيم ۽ پنهنجن جملي دوستن کي سڏيم ته اوڙي پاڙي وارا اڪوءَ جي پٽ جي ايڏي واسطي کي ڏسي حيران ٿيا.گڏوگڏ ڪي ته چڱا موچارا مهانڊا پريشان به ٿيا ۽ ٻن لکن جي جي اندر مبارڪ به ماڻهن لاءِحيرت جهڙي هئي. ان دعوت ۾ ئي اسان جي زونل چيف شبير سيتائيءَ اچي لاهور جي ڪنهن سيمينار ۾ حبيب بينڪ جي نمائندگي ڪرڻ جو ليٽر هٿ ۾ ڏنو هيو. ان ڪري زندگيءَ ۾ پهريون ڀيرو هوائي جهاز جو سفر ڪرڻ لاءِ تياري ڪئي هيم. عمرڪوٽ وارو يار سليم مهر به گڏ هليو هيو، پر پنهنجي خرچ تي. حيدرآباد جي هوائي اڏي تان اسان جي فوڪر جهاز جي اڏام لاهور کان ٿيندي اسلام آباد وڃڻي هئي. لاهور جي هوائي اڏي تي رام بچومل منهنجو کپري جو يار اسان کي وٺڻ لاءِ آيو هيو.رام بچومل اسان کي انهيءَ هوٽل تي پهچايو جتي بينڪ جي پاران انتظام ڪيا ويا هئا. پوءِ هرروز صبح جو آئون ۽ راٺوڙ بينڪ جي سيمينار ۾ ويندا هياسين ۽ سليم مهر رام جي معرفت لاهور جي هيرا منڊيءَ ۾ پيو لامارا ڏيندو هيو.جيئن ته منهنجو هوائي جهاز جو اهو پهريون سفر هيو، جنهن لاءِ پوري حياتيءَ ۾ ڪڏهن تصور به ڪونه ڪيو هيم، ته ڪو ان منزل تي پهچندس جو سرڪاري ڪاروهنوار سان مفت ۾ هوائي جهازن ۾ چڙهندس.ان ڪر جهاز ۾ ويهندي ئي اکين مان لڙڪ لڙيا هيم. مون سمجهيو هيو ته مون اڪيلي سان اها حالت هوندي پر مونکي راٺوڙ ۽ سليم مهر ٻڌايو ته هو به غريبن جا ٻار آهن ۽ ٻئي هڪ ڀيرو اڳ به جهاز جو سفر ڪري چڪا آهن..لاهور جي انهي سفر ۾ رام مونکي اهو شاهي قلعو خاص طور تي منهنجي فرمائش تي ڏيکارڻ هليو هيو، جنهن جي ٽارچر سيلن ۾حسن ناصر شهيد ٿيو هيو۽ ڄام ساقي اهي عذاب ڀوڳي وريو هيو. جيتوڻيڪ ٽارچر سيل جي ان حصي تي اڃان به جوڌن جو قبضو هيو۽ اسان ان پاسي ته ڪونه وڃي سگهياسون، پر ان علائقي ۾ گهمندي ڦرندي مونکي هزارين مظلوم نوجوانن جون آهون ۽ دانهون لاهور جي فضائن ۾ پڪارن جيان ٻڌڻ ۾ پئي آيون. اهڙيون بيوس پڪارون جن جو ڪو اوهي واهي نه هجي جن جو ڪو ڌڻي سائين نه هجي. پنهنجي پر ۾ مون هزراين بيگناھ ماريل جوڌن جي روحن کي ان قلعي جي آس پاس چڪر ڪاٽيندي ڏٺو هيو.