4
ڳالھ پئي هلي اسڪول جي ۽ سائينءَ عطن فقير جي ، سو سائين ارجڻ داس ته رڳو پٽي پڙهائي هئي ۽ پهريون پاس ڪرڻ بعد سائين عطا محمد جي به اوچتو بدلي ٿي وئي هئي. وري اسان جونئون اُستاد محمد حيات جروار آيوهيو ، سائين محمد حيات، پوري پُني قد جو ،خُوبرو جوانُ هوندو هيو. ٻارهوئي سنڌيِ ٽوپيِ پَهِريل هوندي هيس ، سا به گهڻو ڪري نراڙ تي هوندي هيس.شروع ۾ ته سڀني شاگردن کي کانئس به ڊپ ٿِيڻ لڳو هو ،پر آهستي آهستي ڊپُ ختم ٿيڻ شروع ٿيو هيو، آئون ٻيو درجو وٽس پَڙهيُس ،چِٽو ياد اٿم ته امتحان جي ڏينهنِ، بيٽ آفيسر محمد حيات مريءَ ،جڏهن مُنهنجو اِمتحان ورتو هيو، ته آئون جُملي ڪم پاڻيءَ جيان پِيئڻ لَڳُس، نه ڪِي ڳِيتُون ڏيئي پڙهڻ!!. ويتر منهنجي استاد، بيٽ آفيسر کي ٻڌايو ته هِيءُ ٻارُ ايترو ته هوشيارُ آهي، جو ٽِئين ۽چوٿين درجن جا سبق ،صورتخطي ۽ حساب به فٽا فٽ ڪَرِيو وَڃي. اُن ڳالھ تي بيٽ آفيسر، منهنجو ٽِئين درجي جو امتحان وَرِتو .۽ رزلٽ شيٽ کولي ،جنم جي تاريخ ڏِسيِ، وڏو شوڪارو ڀري ،سائينءَ کي چيائين ته، ادا هن ٻار جيِ عُمر ننڍي آهي، نه ته آئون پنهنجا پاور استعمال ڪندي، کيس ٻنهي درجن مان پاس ڪري ،چوٿين درجي ۾ ويهاريان ها. يعني ڊبل ،ٽرپل پروموشن ڏيانس ها.واضح ڪندو هلان ته اُن وقت امتحان اڄ جيان ڪونه ٿِيندا هُيا، جو ڏِنو پُٽُ ڇُٽي جو ٿي، گَهڙِيءَ ۾مارڪون ڀَري درجا ٽُپايا وڃن ٿا . يا سپروائيزر صاحبان اسڪول ۾ پهچيو، مانيون کايو، پئٽرول جا پئسا وٺي، ماسترن کي چيو ڇڏين ته ،رزلٽ شيٽون پاڻ ئي ڀري آفيس ۾کڻي اچجو ته صحيح ڪري ڏيندس. اَڳُ امتحان جي ڏِينهن ، ڳوٺن جا ماڻهو اِسڪول ٻاهران ڳاهَٽُ ٿيو انتظار ۾ بيٺا هوندا هئا، ته ڏِسَئُون ڪنهن جو پُٽ فل پاس ،پاس ۽ چڙهي جي ڪيٽگريءَ مان نِڪتو۽ ڪنهن جو پُٽ ناپاس ٿيو. نتيجي جي اعلان بعد پاس ٿِيندڙن جا مائِٽ حال ساروُ ،ريوِڙِيُون ،ڳُڙُ ،مِٺا ڀُڳڙا ۽ نَقُل ورهائي خوش ٿيندا هُيا .۽ ناپاس ٿيندڙن جا مائٽ وري پنهنجي اولاد کي پاس نه ٿيڻ تي دڙڪا ۽ دهمان ڪندا هيا. ته گڏوگڏ ٿڌا شوڪارا به ڀريندا هئا.
هينئر هي سٽون لکڻ وقت به هِنن لونءَ ساڙيندڙ لُڪن جي مهيني ۾، سونهاريءَ سنڌ ۾ پرائمري اسڪولن کان وٺي مڊل اسڪولن جا امتحان پيا ٿين، فوٽو ڪاپين جي دڪانن کان وٺي، اسڪولن جي آڏو ماڻهن ۽ موٽرسائڪلن جي پِيھ ڏسي، يادگيرو ٿو اچيم ته اسان جي واري ۾ اسڪولن جي امتحانن کان مهينو کن اڳ ۾ئي تياريون شروع ٿينديون هيون، ڪَچين ڀتين وارن اسڪولن جا ڪُنڊون پاس ٻهاري صاف ڪبا هيا، ڪکائن ڇپرن جي اسڪولن جا ڪک ڪانا سِڌا ڪبا هئا.اصل وڏي ڇَنڊ ڦُوڪ ٿيندي هئي، آڌيءَ مانجهيءَ ڪنهن گھر جي لوڙهي جو پاسو ڏئي مَٽبو هيو، ان مان ايڪ ڏون ڏون، ٻه ڏون چار، يا واھ ڙي تارا ،گول تارا، جا ٻاراڻا آواز ٻُڌڻ ۾ پيا ايندا هيا. معني امتحانن جي تياري زورن ۽ شورن سان هلندي هئي. تن ڏينهين ڳوٺن جي دڪانن تي گاسليٽ جو واهپو وڌي ويندو هيو، جنهن تي ٻرندڙ لالٽينن جي جهيڻي روشنيءَ ۾ ٻارڙا سبق ياد ڪندا هيا. ۽ امتحان جي ڏينهن مائرون توڙي ڀينرون ، پُٽڙن يا ڀائرن کي وهنجاري سينگاري،ڏاڍا تيل ڦُليل ڪرائي، لَپَ لَپَ سُرمي جي اکين ۾ وجهي،اسڪول موڪليندي دعائون ڪنديون هيون “ته ٻچڙا رب ڪندو شل ايميءَ چڙهندين ۽ پِيريءَ ۾ ابي امان جو سهارو ٿيندين”. ۽ امتحان واري مقرر ڪيل ڏينهن، ڳوٺاڻا هاري ناري، ڪمي ڪاسبي، سڀ ڌنڌا ڌاڙِيون ڇڏي، اسڪولن جي ٻاهران اچي ڳاهٽ ٿيندا هيا، ڪي ڪينچي ڇاپ سگريٽ ڇِڪيندي، ته ڪي پن جون ٻِيڙيون ڇِڪيندي، ته وري ڪي ڪپڙي جي ڳوٿريءَ مان تماڪ ڪڍِي ڀونگريءَ ۾ ڀريندي،ان تي تِيلي رکي نَرو کڻي اسڪول طرف نهاريندي چوندا هيا،“ او اهو منهنجو پٽ پيو سبق پڙهي ٻڌائي. اهو اهو منهنجي پٽ جو آواز آ”. هوڏانهن ٻارڙن ۾ وٺ وٺان هوندي هئي، ٽنگون پيون رڦنديون هُين، شل نه ڪو اهڙو سوال ٿئي، جنهن جي معني نه اچي، متان ڪو حساب غلط ٿئي، متان ڪا صورتخطيءَ ۾ چُڪ ٿئي. ۽ ها سچي جڏهن سپروائيزر جو گهوڙو ايندي ڏسبو هيو ته هرڪو ڊوڙي انهيءَ جا واڳ وٺڻ جي ڪندو هيو، موچارا مهانڊا به ڊوڙي ٻين کان اڳ ڪڍي، نِوڙِي وڃي سپروائيزر کي هٿ ڏيندا هيا، تن ڏينهين سپروائيزرن کي عام ٻوليءَ ۾صاحب چوندا هيا. راڄ جي وڏڙي تي اهي فرض هوندا هيا ته ان ڏينهن ڪوشش ڪري صاحب جي مانيءَ ٽڪيءَ جوحال سارو بِلو به ڪري. ۽ هڻي ماري شام ڌاري جڏهن نتيجا پڌرا ٿيندا هيا، ته فلاڻو پٽ الاڻي جو فل پاس، فلاڻو پٽ الاڻي جو رڳو پاس ۽ فلاڻو ولد فلاڻو چڙهي، ته فل پاس ۽ پاس ٿيندڙ ٻارڙن جي مائٽن جا منهن، باوجود زماني جي هزارين دُکن ۽ دردن جي ٻَهڪندا هيا، وسين لڳي، ۽ وت آهر هرڪو ريوڙين ۽ نقلن جا جهول ڀري اچي ورهائيندو هيو. ته منهنجو ٻچڙو امتحان ۾ پاس ٿي ويو آهي. ساڳي ڪار قرآن شريف پڙهي پورو ڪرڻ مهل به ٿيندي هئي، پر انهيءَ کان به ٻه هٿ مٿي ٿيندي هئي، قرآن پورو ڪندڙ جو والد، حال سارو تاهريءَ، چاشنيءَ يا باصري ڀت جي ديڳ لاهيندو هيو، پُٽ کي ململ جي ڪپڙي جي پَڳ ٻڌائبي هئي، مِٽ مائٽ پنج ڏه روپيا مبارڪ جا ڏيندا هيا. هرڪو نصيحت ڪندو هيو ته ابا قرآن جو دور ڪندو رهجانءِ، ڳرو بارو ٿجانءِ، قرآن پيٽ ۾ اٿئي.
۽ پوءِ وقت بدليو، نوان زمانا آيا، نوان ماستر آيا، نوان نصاب آيا، نيون ريتون رسمون ايجاد ٿيون، هاڻ ٻار پڙهڻ بجاءِ ماستر جي گھر جون ڪاٺيون ڪرڻ به لڳا، ته ماستر جي ڍڳيءَ يا مينهن ڀٽاريءَ لاءِ گاه جي مُٺ آڻڻ به انهن جي پڙهائيءَ جوحصو ٿيڻ شروع ٿي وئي. هوڏانهن وري اڳي جيان مسيت جي مُلان جي ماني گھر گھر مان پاڻهي اچڻ بند ٿي ته اها به گھر ڏِٺِ “ڦَڪَر” جي نالي تي پِني اچڻ ٻارن جي ذمي ٿي. تڏهن به ڪجھ نه ڪجھ اسڪولن ۾ چاڙهو ڏسڻ ۾ ايندو هيو، سو به ان ڪري جو اسڪولن جي سار سنڀال جو پختو نظام موجود هيو،ماستر ٿورو ڪي گھڻو پڙهائيندا ضرور هيا. انهن ئي ڏينهن جي پڇاڙيءَ ۾ ڪاپي ڪلچر آيو، يا آندو ويو،ڪارتوس جو اکر پاڻ تڏهن رڳو بندوق ۾ هڻڻ وارو ٻڌو ۽ ڏٺو هيو. امتحان ۾ ڪاپيءَ ڪرڻ وارو ڪارتوس پهريون ڀيرو ٻُڌوسي. گھڻو پوءِ جڏهن ، هي بندو نائين درجي ۾ هيو،اوسي پاسي ۾ ڪاپيءَ جا ڌوڙيا ڏسي، روح ڪونه رهيو، سو عربيءَ جي پيپر ۾ سورت فلق جي معني ياد نه هجيم، ان جو ڪارتوس ٺاهي، پاسي واري کيسي ۾ وڌم،ٿيو به ايئن جو اهوئي سوال اچي ويو. بسم الله ڪري ڪاپيءَ جي شروعات ڪيم، اوچتو مٿان بيٺل ماستر تي نظر پئي ،اچي ڏڪڻي لڳي، ڪارتوس وڃي پيرن ۾ ڪريو. ماستر هيو مُلو، سو قراني آيت منهنجي پيرن ۾ ڪريل ڏسي کڻي اکين تي رکيائين ۽ پوءِ جا پٽڪِي ڌُوڙ ڪيائين سا رب ٿو ڄاڻي. بس انهيءَ کان ته سُٺو هيو ته ٻه ٿڦڙون وهائي ڪڍي ها. اهو ڏينهن اڄوڪو ڏينهن پاڻ به الائي ڪيترا امتحان ڏنا، الائي ڪيتريون ڊگريون ورتيون، پر ڪاپيءَ ۽ ڪارتوس کان ايئن وونءُ وياسي جيئن گنجو پاڪيءَ کان.
وري ٻيو نئون دور آيو،هاڻ ڪارتوسي ۽ ڪاپيءَ ڪرڻ وارا مڙس ڪرسين تي وارد ٿيڻ شروع ٿيا،۽ پوءِ اصل ٿيو ايئن جو جنهن کي ٻي ڪا نوڪري نه پئي مِلي سو وَڃِيو ماستر ٿئي، ڪجھ ڏينهن تائين ته ڏنو پٽ ڇُٽي جو قصو هلائيندو رهيو، جنهن ۾ هي بندو به اڳتي هلي چوڏهين سوين ۾ ماستر ٿيو هيو. پر پوءِ سياسي صاحبن جي اک هن پاسي ٿي، تڏهن سمجھ آين ته مار هيڏانهن ته وڏا کانچا آهن، اسان هروڀرو پيا ڌوڙ ۾ ٿاڦوڙا هڻون.پوءِ مڙسن کيپ کٽيندي تعليم ۾ سياست کي ايئن ٽُنڀيو جيئن هينئر مُلن مذهب کي سياست جي رنگ ۾ رنگيو آ .۽ پهرئين ڌڪ ۾ پنهنجا نواز پاليسي آڻيندي، ڌڙاڌڙ ماستر ڀرتي ڪيائون ،۽ پوءِ هنن اکين کوڙ سارا اڻ پڙهيا ڀائو ۽ ڀينرون به ماستر ٿيندي ، پگھارون کڻندي ڏٺا .سرڪاري رڪارڊ ۾ ته مڙس پڙهيل هيا، پر اصل ۾ لالا مال خلاص هيو. ان دور ۾ اسڪول اُجڙڻ شروع ٿيا، سنڌ ۾ تعليم کاتو، جنهن کي اڳي ڀوڳن ڀوڳن ۾ “ٿڌي ڇانو، مِٺي بُک” چوندا هيا، سو اوچتو ئي اوچتو سڻڀو ٿي پيو. انهيءَ سڻڀ جو ئي ڪمال آ جو تعليم کاتي جي ڪرسيءَ تي لٺ پئي لڳي،جيڪا اڳي ٿاڻن ،ٻاڻن تي لڳندي هئي.اهو سڻڀ جو ئي ڪمال چئجي جو نالو وڏو ديھ ويران ٿيڻ لڳي. ۽ ٿيندي ٿيندي قصو وڃي اتي پهتو جو پيغمبري پيشي سان واڳيل کوڙ ساراماڻهو ويزائن تي هلڻ شروع ٿيا.هيٺان کان مٿي تائين حق حلال جي روزي ڪمائي کائيندڙ کاتي کي اندران ئي اندران سُري کائي چَٽُ ڪري ڇڏيو، هاڻ تعليم کاتي جو اُڀو ڪاٺ ته بيٺل ڏسئون پيا، پر ايڪا قلم يارڙا ڄاڻين ٿا ته انهي ڀُتل ڪاٺ کي هلڪو ڦُلڪو ٿيڙو ئي ڪيرائي وجهندو. هڪڙو مثال ٻڌائيندو هلان ته ڪجھ سال اڳ سنڌ حڪومت هن بندي کي به وزير اعلي جي تعليمي مانيٽرنگ ڪميٽيءَ تي ٿاڦيو هيو.ڪاليجن جا امتحان پئي هليا، اسان کي ڪنهن ڪاليج تي ڇاپو هڻڻو هيو، لاريءَ مان لهي، لانگون هڻندو، پنڌ ئي پنڌ ڪاليج جي در تي وڃي پڳس، ٻي سنگت جو اڃان ڏَس پَتو ڪونه هيو، ڪپڙا گهنجيل، سنڌي ٽوپي مٿي تي، سٿڻ جو هڪڙو پانئچو هيٺ ٻيو مٿي ڏسي همراهن پڪو گراهڪ سمجهيو،چيومان منهنجي پٽ جو پيپر آهي، مونکي اندر ڇڏيو ته ڪارتوس ڏيانس ، اوهان کي خرچي پاڻي ڏبي. خرچي وٺي وراڻيائون ڀلي اندر اچ، پر گهڙي کن لاءِ هن ڪٻٽ جي پويان لِڪي بيھ ، هڪڙي ٽيم ٿي اچي، اها ٿي وڃي پوءِ وڃي پُٽهين کي مال پاڻي پُڄائجانءِ . خير ٽيم آئي، ۽ منهنجو به راز ظاهر ٿيو، مڙسن جا رڳو ٻوٿ لٿا، ڪوبه ڊپ ڪونه ٿين ته اچڻ واريءَ ٽيم جي هڪڙي ماڻهوءَ اسان جي هيڏي وڏي چوري پڪڙي ورتي آهي. ان ڏينهن سنڌ جي اهم ۽ نالي واري تعليمي اداري جي هڪڙي بلاڪ مان ڪارتوسن جو پاچڪو ڀري ڪڍيو هيم!!!!!!
جڏهن ملڪ جي تعليم جا اهڙا حال ٿيا ته ٺيڪ ان مهل اسان پاري اڇي ڪپڙي ۾ ويڙهيل طبقي ڌڙاڌڙ ذاتي اسڪول کولائي رجسٽر ڪرائڻ شروع ڪيا. هاڻ تعليم هرڪنهن جو بنيادي آئيني حق هجڻ بجاءِ ايئن ٿي پئي جو“هجئي ناڻو ته گھم لاڙڪاڻو”.اميرن جا ٻارپئسا ڏئي الڳ اسڪولن ۾الڳ نصاب پڙهيا.غريبن لاءِ دودو ڌوڙ چنيسر ڇائي واري ڪار ٿي. ڇو جو ماستر صاحبن اسڪول وڃڻ جو ڄڻ قسم کڻي ڇڏيو.ڇٽي ڇماهي حاضريون لڳائڻ لاءِ ويا ته ويا، نه ته پندرهين سوين وارو مڙس پاڻهي صحيحون به ڪري ڇڏيندو. هاڻ وري جٺ اها به ٿي ته، جتي سترهن ٻار اتي ستاويھ ماستر، جتي سئو ٻار اتي هڪڙو ماستر، سو به دڪانداري ڪندڙ مڙس،۽ تنهن به پندرهين سوين ۾ مون جهڙوبيروزگار ڳولي اسڪول ۾ ويهاريو. جيڪو پڙهائڻ بنان رڳو ٻارن کي اسڪول ۾ ايئين واڙيو ويٺو آهي، جيئن ڪاڙهي تتي جو ڌراڙ رڍن جو ڌڻ ڪنهن ڇانو ۾ واڙي وڃي آرام ڪندا آهن.سو ايئن سنڌ جي ٻچڙن مان تعليم جو تارو به نڪري ويو. نڪري پيو ۽ شايد نڪرندو رهي.
هاڻ ٿا ڪريون جهيڙي واري ڳالھ، اسان جي سونهاريءَ سنڌ ۾ الاهي ساريون ڏيڍ چانور جون ديڳڙيون چڙهيل آهن، کوڙ سارا سماج سڌارڪ، کوڙ سارن ڪمن سان سلهڙيا پيا آهن.راڄ مڙسن جا دان+ شور ٿا سڏجن. پر ڌڻيءَ کي حاضر ناظر ڄاڻي ڪا هڪڙي ڌُر، ڪو هڪڙو مڙس ماڻهو ڇاتي ٺوڪي چوي، ته ٻيلي اسان جي مول متن ۾،اسان جي قول فعل ۾ اهو شامل آ ته پهريائين پنهنجي قوم کي علم جي زيور سان سينگاربو، پوءِ اها عالم قوم ، اها ڏاهي قوم، انقلاب آڻڻ لاءِ پنهنجا رستا پاڻهي ڳوليندي، پاڻهي فيصلو ڪندي ته انقلاب، چيني هجي يا روسي هجي يا ڪو ٽيون هجي. ڀانيان ٿو ڪا به ڌر اهڙي ڪانه هوندي جيڪا ڇاتي ٺوڪي ايئن چوي.هلو جي ايئن ناهي ٿيو ته اڃان به اربع خطا ڪانهي ٿي،هاڻ به ڪا صلاح ثواب ڪريون،ڪو مستقل حل ڳوليون، ڪو ڪهڙي ذميواري کڻي ته ڪو ڪهڙي، ٻيو ته ٺهيو پر ڳوٺ ڳوٺ، شهر شهر، اسڪولن جي مالڪي ڪريون،ايندي ويندي لامارا ڏئي،اسڪولن جي پڙهائي ڏسون، ته به گھڻو ڪجھ ٿي سگهي ٿو.يقين ڄاڻو ته جي قوم جا ٻچڙا سڌاري وياسين ته بهشت ۾ ايئن وينداسين جيئن “ ڌُو ٻاروچا ڀنڀور ۾”.
سو ڳالھ پئي هلي سائين محمد حيات جروار جي ۽ پاڻ وياسون هليا الائي ڪيڏانهن. پهريون درجو پاس ڪري اڃان ٻئي ۾ پُڳاسين ئي مَس ته اوچتو ئي اوچتو سائين عطن فقير جي بدليءَ جو پروانو اڏامندو آيو ۽ سائين عطن فقير پنهنجي فقيراڻيءَ مَڏيءَ کي ويڙهي سيڙهي هليو ويو. هاڻي اسان جونئون استاد محمد حيات آيو هيو، جيڪو سنڌيءَ ٽوپيءَ کي گهڻو ڪري نراڙ تي پائيندو هيو. ڪاريون ڀنئور مُڇون ۽ کل مُک چهرو هوندو هيس.شروع ۾ ته اسان سڀني شاگردن کي اڳوڻن استادن جيان کانئس به ڊپ ٿِيڻ لڳو هو ،پر آهستي آهستي اهو ڊپُ ختم ٿيڻ شروع ٿيو هيو، ڇو جو سائينءَ جي ڳُوٺ ۾ ايندي ئي، ماما رمضان سان مٿو مٿي تي ياري ٿي وئي هئي، هوريان هوريان رڳو ماما سان نه پر سائين محمد حيات ڳوٺ جي هرهڪ ڀيل، مينگهواڙ توڙي ڪنڀار جو به يار ٿي ويو هيو. اهي ڳالهيون اسان کي گهڻو پوءِ سمجھ ۾ آيون هيون ته سائينءَ کي مٺياڻي ڪاليج مان ماستريءَ جو ڪورس ڪندي ڪا قوم پرستيءَ جي لغار لڳي چُڪي هئي. تنهنڪري هر غريب غربو سندس يار هيو،۽ يارانيءَ لاءِ شرط صرف اهو هيو ته اڳلو سنڌي هجي. تن ڏينهين سائين محمد حيات زميني حقيقتن سان ملائي وطن جي حب ۽ سنڌيت بابت کوڙ سارا مثال اسان ٻارن کي سبقن ۾ ڏيڻ جي ڪندو هيو پر سندس ڳالهيون اسان جي مٿان گذري وينديون هيون. آئون پرائمريءَ جا ٻه درجا وٽس پَڙهيُس ،چِٽو ياد اٿم ته ٻئي درجي جي امتحان واري ڏينهنِ، بيٽ آفيسر محمد حيات مريءَ ،جڏهن مُنهنجو اِمتحان ورتو هيو، ته آئون جُملي ڪم پاڻيءَ جيان پِيئڻ لَڳُس، نه ڪِي ڳِيتُون ڏيئي پڙهڻ!!. ويتر منهنجي استاد، بيٽ آفيسر کي ٻڌايو ته هِيءُ ٻارُ ايترو ته هوشيارُ آهي، جو ٽِئين ۽چوٿين درجن جا سبق ،صورتخطي ۽ حساب به فٽا فٽ ڪَرِيو وَڃي. اُن ڳالھ تي بيٽ آفيسر، منهنجو ٽِئين درجي جي سبقن مان به امتحان وَرِتو هيو جيڪو ايئن ڏنم جيئن سمورا ڪتاب پڙهيل هجان .۽ پوءِ رزلٽ شيٽ کولي ،جنم جي تاريخ ڏِسيِ، وڏو شوڪارو ڀري ،سائينءَ کي چيائين ته، ادا هن ٻار جيِ عُمر ننڍي آهي، نه ته آئون پنهنجا پاور استعمال ڪندي، کيس ٻنهي درجن مان پاس ڪري ،چوٿين درجي ۾ ويهاريان ها. يعني ڊبل ،ٽرپل پروموشن ڏيانس ها.واضح ڪندو هلان ته اُن وقت امتحان اڄ جيان ڪونه ٿِيندا هُيا، جو ڏِنو پُٽُ ڇُٽي جو ٿي، گَهڙِيءَ ۾مارڪون ڀَري درجا ٽُپايا وڃن ٿا . يا سپروائيزر صاحبان اسڪول ۾ پهچيو، مانيون کايو، پئٽرول جا پئسا وٺي، ماسترن کي چيو ڇڏين ته ،رزلٽ شيٽون پاڻ ئي ڀري آفيس ۾کڻي اچجو ته صحيح ڪري ڏيندس. اَڳُ امتحان جي ڏِينهن ، ڳوٺن جا ماڻهو اِسڪول ٻاهران ڳاهَٽُ ٿيو انتظار ۾ بيٺا هوندا هئا، ته ڏِسَئُون ڪنهن جو پُٽ فل پاس ،پاس ۽ چڙهي جي ڪيٽگريءَ مان نِڪتو۽ ڪنهن جو پُٽ ناپاس ٿيو. نتيجي جي اعلان بعد پاس ٿِيندڙن جا مائِٽ حال ساروُ ،ريوِڙِيُون ،ڳُڙُ ،مِٺا ڀُڳڙا ۽ نَقُل ورهائي خوش ٿيندا هُيا .۽ ناپاس ٿيندڙن جا مائٽ وري پنهنجي اولاد کي پاس نه ٿيڻ تي دڙڪا ۽ دهمان ڪندا هيا. ته گڏوگڏ ٿڌا شوڪارا به ڀريندا هئا.
سو ڳالھ پئي هلي سائين محمد حيات جروار جي سائين ٻن سالن بعد بدلي ٿي مڊل اسڪول ڪاٺڙيءَ ۾ساڳئي پگهار تي انگريزي پڙهائڻ ويو هليو هيو، پُوءِ اسين جيئن ئي پنجون پاس ڪري مڊل اسڪول ڪاٺڙيءَ ۾ پهتاسين، جيڪو ڳوٺ کان پنج ميل پري هوندي به اسان لاءِ جهڙوڪر پرديس هيو، ته اسان پارن اسان جي ڳوٺ جي جملي غريب شاگردن جو واقفڪار ۽ ڀرجهلو سائين محمد حيات ئي هيو جنهن جي ڏڍ تي ڪاٺڙيءَ جو اسڪول ڀانءِ پيو هيو. ۽ هو سچ به اسان جو اهڙوته ڀرجهلو ٿيو جو پنهنجن ٻچن جيان گهر ۾ رهائڻ کان وٺي اويل سويل حال سارو اڻڀيون سَڻڀيون مانيون کارائڻ ۾ ڪڏهن به ارهو ڪونه ٿيندو هيو. تنهن زماني ۾ ويجهيءَ ڇڪ ۾ ڪاٺڙيءَ کان سواءِ ڪوبه انگريزي اسڪول به ڪونه هوندو هيو. اڄڪلھ جي اسان جي ٽهيءَ جي جملي ڪاٺڙيءَ جي پڙهيل ماڻهن ۾ جيڪر ٽڪو پئسو ڪو قومي جذبو ، وطنيت جو اتساھ ۽ طبقاتي معاشري جي ٽڪساٽن جو ڪو پتو آهي ته اهو ڪبيرو گناھ سائينءَ محمد حيات جو ڪيل آهي. سو پوءِ اسين سمورا شاگرد ڪاٺڙيءَ مان پڙهندا الائي ڪٿان ڪٿان پڙهي ڪامورا ٿيندا وياسين ، پر سائين محمد حيات اويل سويل، توڙي مرڻي پرڻي هرهڪ شاگرد وٽ ٻارين ٻچين پير ڀريندو رهيو. ۽ اڄ به هيڻي حال هوندي رٽائرڊ زندگي گذاريندي به حال سارو پنهنجي پَرِ پاريندو اچي. سائينءَ جو هڪڙو قصو ياد پيو اچيم، جنهن تي لکندي کل به اچي پئي. ۽ انهيءَ قصي ڪرڻ کان سواءِ سائينءَ جو قصو ئي اڌورو ۽ اڻپورو هوندو. ها گھڻو پوءِ جي ڳالھ آهي ته سائين محمد حيات جروار عبدالواحد آريسر ۽ شفي سينهڙي جي گهڻو ويجهو ٿي ويو هيو، . ڪڏهن قمر ڀٽي ڪَٽَ، ته وري ڪڏهن ڪنهن ٻيءَ ڪَٽَ جي ڏاڙهي رَکيو، سنڌي ٽوپي نراڙ تي پايو، سرڪاري ملازم هوندي به پڪو ديشِي ٿيو وتندوهيو. ها اهو به ٻڌائيندو هلان ته ايستائين آئون ارڙهين اوڻهين گريڊن جون نوڪريون ڪري، گولڊن هينڊ شيڪ ۾ چڱا خاصا ڏوڪڙ روڙي، رٽائرڊ زندگيءَ هوندي به اڳئين کان اڳرو ٿيو وتندو هيس. مٿان وري ملان نيڪوءَ سان ياري هجيم سا به جهڙي تهڙي نه پر صفا لنگوٽيا هجون. ۽ درويش صفت ملان نيڪوءَ لاءِ خلقن جو هُلايل هجي ته ملو ڏاڍن مُڙسن جو ماڻهو آهي. سو اسان واري سائينءَ لاءِ هڪ ته تعجب جهڙي ڳالھ اها هئي ته آئون رٽائر ٿي به اهڙي ٺٺ ٺانگر واريءَ زندگيءَ لاءِ پئسو ڏوڪڙ ڪٿان ٿو آڻيان . ٻيو وري مٿان ڪنهن يارڙي ٺوڪي کڻي ڦوڪ ڏنس ته آئون به ڏاڍن مڙسن جو پگهاردار آهيان. سو هڪڙي ڏينهن هڪلي هوڪاري مون وٽ آيو، ۽ انتهائي ادب جا هٿ ٻڌي چوڻ لڳو ،ابا مون توکي پڙهايو، پُٽن جيان پنهنجي گھر ۾ رهايو، ٻيلي منهنجي پارت هجئي.!!! آئون پريشانيءَ مان سائينءَ جا جوڙيل هٿ کوليان ۽ سائين وَرِيو وَرِيو پيو هٿ ٻڌي. نيٺ گهڻي پُڇ پُڇان بعد اصل ڳالھ ٻڌايائين. تنهن تي ڏاڍا ڀلي سونهاري ۽ جاميءَ جا قسم کڻي کيس يقين ڏيارڻ جي ڪيم ته سائين ايئن ناهي جيئن اوهان ٻُڌو آهي. پر سائينءَ اهڙي ڳنڍ ٻَڌي جو ڦِريو ڦِريو چوي ،ها ابا سڀ ايئن ئي چوندا آهن، پر هوندا ٻيو ڪجھ آهن.اهي ڏينهن اڄوڪا ڏينهن سائينءَ کي منهنجي ڳالھ تي يقين ڪونهي آيو، جيتوڻيڪ سائين هاڻ آريسر وارن کان الاهي پري بيٺو آهي، پر پوءِ به وَسين لڳي منهنجي اڳيان ڪا به سياسي ڳالھ ڪرڻ کان لَهرائيندو آهي، ته نه پر اصل وونءُ ويندو آهي. اڃان به ڊپ اٿس متان ڪا چغلي هڻي پيريءَ ۾ ٽنگائي نه وجهانس.
سائينءَ جي قصن سان ڇيڙ خاني ڪنداسون ته ڪتاب ڀرجي ويندا پر پوءِ به هڪڙو ٻيو به ياد ٿو اچيم سو ڀانيان ٿو ته اوهين به ٻُڌندا هلو . 1983 ڌاري منهنجي وڏي پٽ جو عقيقو هجي، رات جي مانيءَ ٽڪيءَ بعد سڀني مٽن مائٽن يارن دوستن جي راءِ هجي ته راڳ جي محفل ڪريون، جنهن لاءِ ڦلهڏين جو دوست ۽ شوقيه ڳائڻو ابراهيم مري يڪتارو ۽ چپڙيون کڻي آيو هجي. هوڏانهن اسان جي برادريءَ جو بزرگ ۽ڪٽر وهابي مولوي حاجي ابوالحسن شر جو ضد هجي ته مولودن جي محفل ڪجي.حاجي صاحب بزرگ هوندي به وڏو ڀوڳائي هوندو هيو۽ سائين محمد حيات جا ڀوڳ چرچا تمام گهڻا سهندو هيو. نيٺ انهيءَ رات سائين محمد حيات اسان جي بزرگ مولويءَ کي مڃائي ويو ته صوفياڻو ۽ قومي راڳ به هڪڙي قسم جي بندگي آهي. نيٺ اسان وارو بزرگ هڪڙيءَ ڪنڊ ۾ وڃي رلي تاڻي سمهي رهيو ۽ باقي سنگت سڄي رات راڳ تي پئي ڪنڌ ڌوڻيا. فجر ڌاري هرڪو وڃي آرامي ٿيو. هوڏانهن وري حاجي صاحب اٿيو، وضو ساري، ڇني جي لڳو لڳ واري مسيت ۾ وڃڻ بجاءِ، سُتل مهمانن جي منهن تان رليون پاسي ڪندي، سڃاڻپ جي ڪوشش ڪندي، جڏهن سائين محمد حيات وٽ پهتو ته سندس سيرانديءَ کان بيهي ٻئي هٿ ڪنن ۾ وجهي شرارت طور اذان ڏيڻ لاءِ ڪيائين الله اڪبر ، الله اڪبر. سائين اڃان ڪچڙيءَ ننڊ ۾ هيو، سو رليءَ مان منهن ڪڍي چيائين مار! هن مُلي ته ڇنو ئي مسيت ڪري ڇڏيو. تنهن تي بزرگ ابولحسن کان وڏو ٽهڪ نڪري ويو هيو ۽ پوءِ ٻئي هڪ ٻئي سان منهن منهن ۾ ڏئي ڳچ دير کلندا رهيا. اها هئي انهيءَ دور جي بزرگن جي برداشت ۽ رواداري نه ته اڄڪلھ جو دور هجي ها ته سائين محمد حيات اهڙي ڀوڳ ڪرڻ تي بنان پئسي ڪڏهوڪي بهشت جي ٽڪيٽ وٺي چڪو هجي ها،
۽ پوءِ سندس بدلي ٿي وئي.چوٿون ۽ پنجُون ، مرحوم گل حسن جروار وَٽِ پڙهيُس جيڪوبه فقيِراڻي رَنگَ جو سادو ۽ سِڌو اِنسانُ هُيو.واضح رهي ته مُنهنجيءَ زندگي ءَ ۾ تبديلين جو مُحرَڪ والدين سان گَڏ سائين گل حسن به بَڻِيو، آئون جيڪي ڪجھ اڄ آهيان سو بابا سائين ۽ امان سانئڻ سان گڏوگڏ سائين گل حسن جي ڪري آهيان، سائين گل حسن جي انهن احسانن جو گهڻو ذِڪر اَڳتي ايندو.
تن ڏينهين ، پنجين درجي ۾ پڙهندا هُياسين ، جو ميراڻي زمين تان قيصر خان راڄڙ جي مقاطعي جو مدو پورو پئي ٿيو. ڇن جون هي ميراڻيون زمينون ڪالھ به ڀلوڙ هيون ته اڄ به آهن.سو زمينن جي زرخيزيءَ کي ڏسندي، مِير صاحب جيِ هن زمينَ جي مقاطعي حاصل ڪرِڻ لاءِ ڪافيِ ڊِنگ زميندار ڀَڄَ ڊوڙ ۾ هيا. اُن وقت منهنجي عُمر ڏَهَه ورهيه کن هونديِ. جيئن ته اَسان جي گهر ۾ صِرف هِڪڙيِ کَٽَ هونديِ هُئي جنهن تي بابا سُمهندو هُيو . ٻين ڀاتين لاءِ ڪاٺ جون پيهيون ٺهيل هونديون هيون.اَمان ،جِيجان ۽ اَسين ٻار انهن ڪاٺ جي پيهينِ تي کِپُ وِڇائي مَٿان رَليون رَکيِ سُمهندا هُياسين.آئون ڪڏهن ڪڏهن انگل آرا ڪري وڃي، بابا سان گَڏُ کٽ تي به سمهندو هُيس . جيڪا کٽ رات جي وڳڙي ۾ هميشھ گهر کي ڏنل ڊنگهرن واري لوڙهي جي گِهٽيءَ تي رَکِيَل هوندي هُئي. بابا پاڻ سان گَڏُ ماما رمضان جيِ لائسنس واري هڪ نالي بندوقَ ۾ ڪارتُوس وِجهي ،رليءَ هيٺان رَکيِ پوءِ سُمهندو هُيو. اها بندوق اڄ به خان محمد وٽ موجود آهي جيڪا بابا ۽ ماما ڪڻڪ جي هڪڙي ٻوري ڏيئي پاڙي جي ڪنهن وڏيري کان خريد ڪئي هئي. ڇاڪاڻ ته اُن زماني ۾اسان جي تر ۾ چوريوُن چَڪارِيُون گَهِڻيُون ٿِينديُون هُيون.انهيءَ ڪري ماڻهو پنهنجن ڳوٺن تي پهرا به ڏيندا هيا، هونئن به هر گهر ۾ هڪڙو اڌ ڀاتي رات جو واري واري سان پيو جاڳندو هيو. جيئن مال متاع جو سماع ڪبو رهجي. اهڙيءَ ئي هڪَڙيءَ رات جو آئون، بابا سان گڏ گهٽيءَ تي رکيل کٽ تي سُتلُ هُيس، ته اسان جي ڌَارِيَل بُلٽريِ ڪُتَنِ رُومَڙِ ڪري ٻاهران ايندڙ ڪنهن ماڻهوءَ کي وَڃيِ دَسِيو. بابا ۽ آئون ڇِرڪَ ڀري جاڳياسِين، ڏسون ته رُگهو مل،مٿي اگهاڙو، پيرين اُگهاڙو، ڪُتن کان پاڻ ڇَڏائيِندو، سهڪندواَچيِ اسان جي کَٽ تي ڪِريو. ۽ بابا جي ڳالهائڻ ۽ ڪجھ پڇڻ کان اَڳ ئيِ سَهڪندي چوڻ لڳو. اڪبرخان،اڪبر خان، ڌاڙيلن جي ٽولي اَسان ميگھواڙن جو سمورو ويڙهو ڦُري، هاڻ سيٺ رائت مل جي دڪان تي ڪاهِيو آهي، اَوهين به گهرن مان ٽَپَڙَ ٽاڙيِ ڪڍي پاسيِرا ڪريو، ڌاڙيل رائت مل کي ڦُري، ڄاڻ اوهان ڏي پهتا.
رُگهي مل جي ڳالهه ٻُڌندي ئيِ، بابو سائين، کيس بنان ڪنهن ورنديءَ ڏيڻ جي، ڊِگهيون ٻَرانگهون ڀَريِندو، ڀريل بندوق ۽ ڪارتوسن جي پٽي سميت کنيون ،واڻِين جي دُڪانَ طرف هليو ويو. گَهڙيِ ئي ڪونه گُذريِ هئي، جو واڻين جي دُڪانَ جي اُترينءَ ڀَرِ، مينگھواڙن پاران ٺاهيل جانورن جي کلون رڱڻ واري ماٽي لڳ بيٺل ٻَٻُر وَٽان بندُوقن جا ڌُوڙِيا ۽ بابا جون هَڪلُون شروع ٿِي ويون هيون. آئون ۽ رگهومل ڊَپ ۾ ڏَڪَندي هڪ ٻئي کي چنبڙي ويا هياسين ، چٽو ياد اٿم ته انهيءَ ڏينهن رُگهو مل مون کان به وڌيڪ پَئي ڏَڪِيو. نانا گل حسن جو پُٽُ قاسم، تن ڏينهين ڦوھ جوانيءَ ۾ هُيو. سو به بندوق جي ٺڪاون جي آواز تي سجاڳ ٿي، ڪُهاڙي کَڻِي ٺڪاون جي طرف ڊوڙندوهليو ويو. ٺَڪاوَنِ تي ڳوٺ جا ٻُڍا ،ٻار،مايُون ،دايُون، سڀ ڇِرڪَ ڀري جاڳندا ،يا اِلاهيِ خير جو وِرِدُ ڪرڻ لڳا هيا. رگهي مل جي پُٽ بيکي مل، پنهنجي اسپين جي دونالي بندوق لوڙهي تان اسان جي گهر ۾ اڇلي ڏني هئي. تنهن کي ڪنهن هٿ به ڪونه لاتو.انهيءَ ڪري جو اسان سڀني جو هيانءُ اڳيئي ٺڪاون جي ڪري پئي ڦاٽو، ويتر ٻيءَ بلا ۾ هٿ ڪير وجهي ۽ ڇوڙي. نيٺ بندوق جا فائر ۽ بابا جُون هَڪَلون اوڀر طرف وَڌَندِيُون ۽ جِهيڻِيون ٿِيندِيُون ويون، تان جو فائر ٿِيڻُ بند ٿي ويا .اسان جي ڏڪڻي به ويتر وڌي وئي، رگھي مل جي وات مان گھڙيءَ گھڙيءَ ٿڙندڙ ۽ ڏڪندڙ زبان سان بابا جي خيريت لاءِ ڀڳوان کان وينتيون پئي نڪتيون. ڪلاڪ کَنَ بعد بابا سائين ۽ قاسم، سهڪندا واپس موٽِيا هيا ۽ رُگهي مل کان پُڇڻ لڳا هيا ته، ڪاڪا رُگها! واڻِينِ جي دُڪان ۽ تُنهنجيِ اوطاق تي ڪُڪُڙوُ ڪُو لَڳيِ پَئيِ آهي، ڳوٺَ جا سڀ ماڻُهُو ڪيڏانهنَ وِيا آهن؟؟.رُگهي مل کي به بابا سائينءَ وارن جي اهڙي سوال تي حيرت پئي ٿي، ته آخر هيڏا سارا ماڻهو ڪيڏانهن ويا هوندا؟. نيٺ بابا سائينءَ وارن رُگهي مل کي ساڻُ ڪري، وڏِيءَ ڳولا بعد واڻِين جي اَن جي ڀَانڊي ۾ پُورِيل چَالهيِارو همراهه ٻاهر ڪڍيا هيا. جيڪي ايترا ته ڊِنَل ۽ هِيسِيَل هُئا، جو پَنهنجَن جا سَڏَ سُڃاڻي به ڊَپَ مان سَڏُ ئيِ نه پِيا وَرنائينِ. ته متان اڃان ڌاڙيل بيٺا هجن ۽ ٻاهر نڪرندي ماري نه وجھن.
ٻِئي ڏِينهنِ بابا ٻُڌايو هُيو ته راتوڪا همراھ ڌاڙيل ڪونه هيا، پر ڪي چورَ هيا، جن ڪاريءَ ڪاٺيءَ ۾ ڪَپڙو ٻَڌيِ بندوق بَڻائي،رگھي مل جي اوطاق تي ڪَچهريءَ ۾ مَحُو ميگهواڙن کي، سنُدنِ ئيِ پَٽِڪَنِ ۾ ٻَڌِيِ،کانُئنِ ئي واڻِيَن کي سَڏُ ڪَرائي ، واڻين جي وڏي ڪوٽَ جو دَرُکولائي، واڻِينِ کي ڏاڍي مارَ ڪَڍيِ، سمورن مينگھواڙن سان گڏ ٻَڌيِ، جڏهن سمُورنِ مڙسن کي ڀانڊي ۾ واڙِڻَ لَڳا هيا، ته ڳَڻپَ کُٽيِ پِئي هين، ڇو جو مينگھواڙن جي اوطاق تان ٻَڌل مڙس ڳڻي وٺي آيا هئا چاليھ .واڻين سوڌا جڏهن ڳڻي پورا ڪيائون ته هڪڙو مڙس کُٽي پِيُنِ. تڏهن هڪ ٻِئي کي چَيائُون ،شِڪاريِ سِگها ٿِيو، پوڙهو ڀَڄِي ويو اٿوَ، ڄاڻ وَڃِي سموري ڳوٺ کي جاڳائِيندو. پوءِ تڙ تڪڙ ۾ اڃان ٿورو گَهڻو سامان هڙوٽين ۾ ٻڌي کَڻڻ جي تياري پئي ڪيائون، جو بابا جي ڪيل فائِرن جو آواز َٻُڌيِ وَٺِي ڀَڳا. راتِ چانڊوڪيِ هُئيِ ڦورُو اڳيان ڀَڄندا پَئي وِيا ۽ بابوسائين پويان فائِر ڪندو پَئي وِيو. جيڪر وَٽن ڪوهٿِيارُ پنهوار هُجي ها، ته ضرور بابي سائينءَ تي جوابيِ فائرُ به ڪَنِ ها.ان رات بابو سائين، به پَنجوِيهنِ مان ٽيوِيهه ڪارتُوس کَپائي، سليمان شاھ جي قبرستان وٽان واپس وَرِيو هُيو.
گهڻو پوءِ جڏهن وڏا ٿياسون ته خبر پيئيِ هُئيِ، ته اِهو ڪارنامو مِير صاحب جيِ زمين مقاطعي تي حاصل ڪندڙ زميندارن جي پاڻ ۾ تنگا ڪشيءَ جو نتيجو هيو، رگهو مل انهيءَ ۾ اڙيو هيو جو هن انهيءَ وڏيري لاءِ مير صاحبن کي سفارش ڪونه ڪئي هئي.گھڻن ماڻهن جون آڱريون تر جي مشهور وڏيرن ڏي کڄنديون هيون. پاڻ جي نالا کنيا ته ڪِنَ ٿيندا ان ڪري مِٺي به ماٺ، ته مُٺي به ماٺ. رب ٿو ڄاڻي ته سچ ڇا هيو. نيٺ ٿيو ايئن هيو،جو ٻيا زميندار رهيا سِٽون سِٽيندا، ۽ ڦُر ڦُران ڪندا، وچان وچ چوڌري اسلم گھمڻ ٻني مقاطعي تي کڻي ويو. يا وري رگهي مل ئي اهو مقاطعو کيس وٺرائي ڏنو هيو.
هاڻي اسان جو نَئون مقاطعيدار ۽ مُجيري ،چوڌري اسلم گھمڻ آيو هيو، جيڪو سُفيد ڏاڙهيءَ سان، پُوري پِني قَدُ وارو، ٺيٺ سِنڌيِ ڳالهائِيندڙُ۽ نيڪ نِمازيِ هيو .سندُس اَچڻ کان جلدي پوءِ ئي، سيٺِ رائِت مل به هوريان هوريان پنهنجو دُڪان ڳوٺ مان پَٽِيو هيو. باقي رُگهومل وري به چوڌري اسلم جو ڪمدارُ ئي رَهِيو، باقي ٻي خلق ۾مُنشي، واهيِ ،منيجر ،چوڪيدار۽بورچيِ، مطلب ته کوڙَ سارا ماڻهو اَچيِ زمينداري اوطاق تي وارِد ٿيا هيا. چوڌري اسلم جي ملازمن ۾خاص طور تي هِڪڙو مينيجر، چوڌري اسحاق هوندو هيو، جنهن کي اسان چوڌري ايساک چوندا هياسون.هو تمام سخت،رُکو۽ بَددماغ هوندو هُيو. پنجابيءَ گاڏڙِ سنڌيءَ ۾ ڳالهائيندو هُيو،کُلِيَل هوڊ واريِ وليس ڪمپنيءَ جي جِيپَ هُونديِ هُيس جنهن ۾ چڙهي گهمندو هيو ، ٿوري گهڻي ڪم ڪار جي ڪوتاهيءَ تان هارين کي زَنُ دُختر گارِيون ڏِيندو هيو. تنهنڪري سڀڪو هاري کانئس ڏاڍو لهرائيندو هيو. هو حاجي اسلم گهمڻ جي ڀلوڙ طبيعت جي بلڪل اُبتڙ هوندو هيو. خبر ئي ڪونه پوندي هئي ته حاجي اسلم جهڙي شريف ماڻهوءَ اهڙو رُکو ماڻهو ڪيئن ملازم ڪري رکيو آهي.
ان سال نئين مقاطعيدار حاجي اسلم سموريءَ زمين جا پراڻا ٻَنا ۽ اَڏوُن، ناليون ۽ نائڪا ٽريڪٽرن سان کيڙائي ڊَهِرائي ڇَڏِيا هيا. سَمُورِين ٻَنِين مان ڍڳن ذريعي سُڪيءَجا پنج ڇَهه هَرَ نِڪتا هيا، ٻه ٻه ڀيرا ڍڳن جون ڪِيڻون لَڳِيون هُيون، لوهيِ شِيخُنِ واريِ ليٽَڻِ، جيڪا الاهي ڳري هئي سا به آندي هيائون، جنهن ۾ لوھ جا سُنڀا لڳل هوندا هيا، مٿس ڪاٺ جي تختي نما ڪرسي به ٺهيل هئي جيڪا انهيءَ ۾ جوٽيل ڍڳن کي هڪلڻ واري هاريءَ جي ويهڻ لاءِ هئي. جنهن کي ڏاندن۾ جوٽي ٻنيءَ ۾ هلائڻ سان کيڙيءَ جا سمورا ڀِتَر ڀُرِي ٿي وِيا.سا به ٻه ٻه ڀيرا ٻنيءَ ۾ ڦيرايائون. مقاطعيدار، حاجي اسلم پاڻ فجُر جيِ نِماز ويلَ ٻَنيءَ ۾ پُهچي ويندو هيو. هاري، ڪمدار، ڪاراوا ،مينجر۽مُنشي ڪلاڪ کَنُ اڳ ۾ وڃي ٻنيءَ ۾ هڪيا تڪيا حاضر ٿيندا هيا. سَڀنيِ جون نِنِڊُون حرامُ ٿيِ وِيون هيون. حيرانيءَ ۽ پريشانيءَ ۾ رڳو هڪ ٻئي جي منهن ۾ سواليه نظرن سان پيا ڏسندا هيا، ڇاڪاڻ جو سڀئي هاري ليکن چوکن ۾ الائي ڪيترن سالن کان واڻين جا ڪَهڪايل هيا. انهيءَ ڪري ڪجھ چوڻ، آکڻ جي ڪنهن ۾ همت ئي ڪونه ٿيندي هئي. باقي اکين ئي اکين ۾ هڪ ٻئي کان وڏا سوال ڪري ويندا هيا. جن جو مطلب کين ئي سمجھ ۾ ايندو هيو، ڪو ٻاهريون يا اوڦٽو ماڻهو، سندن اکين ۾ سمايل سوالن کي پڙهي ڪونه سگهندو هيو.
اُنهيءَ زماني ۾سرڪار اسڪولن جا ٽائيم به بدلايا هيا ۽ هاڻي پنجين وڳين بجاءِ، ٻيِن وَڳين اسڪول جي موڪل ٿيڻ لڳي هئي.جنهن جي ڪري شام جي ويلي اسين ٻارڙا به ٻنيءَ ٻاري جي ڪمَ ۾ وڏڙن جو هَٿُ وَنڊائِڻ لڳا هياسين. ٻيو ڌنڌو ته اسان ٻارن جي وس کان ٻاهر هيو، پر پوءِ به مائٽ اسان ٻارن کان اڪثر ڪري ڪوڏرن ذريعي ٻَنَا ٺَپِرائِڻُ ۽ پڪين سِرُن کي چُن لڳائي ٻَنَنِ تي قظارن ۾ اُڀو ڪرڻ جو ڪم وٺندا هُيا. نئين مقاطعيدار جي پهريَنِ ڇَهَنِ مهيِنَنِ ۾ مِڙِني هارين، ٻارن ٻچن سميت ايتريِ ته مِحنت ڪئيِ هُئي، جواڳ ۾ ئي ڳڻتِينِ جي ماريل،۽ قَرِضن جي ڪوٽن ۾ پوريل هاريِن جا مُنهن هيڊا،پِيلا لڳندا هُيا ، سي هاڻ ويتر وڌيڪ ڪومائجي ۽ ڪاراٽجي ويا هيا. واندڪائيءَ ويل جڏهن به ڪنهن ٻٻر جي ڇانوَ ۾ ويهي ڪو ڊاٻو ڪندا هيا، ته ٿڌن شوڪارن ڀريندي، هڪ ٻئي سان اندر جا احوال اوريندي ، هڪ ٻئي کي چَوندا هُيا، يار پاڻ ڄاوا ئي سُور پِٽِڻ لاءِ آهيون، ابن ڏاڏن کان پيا پورهيا ڪيون ۽ نيٺ ڪَمائي ڪَمائي مَرِيِ وِينداسِين پرقرضَ ڪونه لَهندا،شايد ڌڻيءَ پَنهنجو مُقدر ئي اهڙو لکيو آهي.!!!
تنهن زماني تائين هرڪنهن هاريءَ وٽ پنهنجو ڍڳن جو جوڙو ۽ ڍڳي گاڏي هَڪِي تَڪِي ۽ لازمي هوندي هئي . جنهن هاريءَ وٽ پنهنجو جوڙو ۽ ڍڳي گاڏي نه هوندي هئي تنهن کي اول ته هاري ئي ڪونه مڃبو هيو ۽ کيس بُگڙيو هاري چئبو هيو. هرڪنهن هاريءَ جي انهيءَ ڍڳي گاڏيءَ جي بانڪن تي به اڳيان توڙي پويان ڳُوڻ جي ٽَپِڙي ٻَڌل هوندي هئي ۽ هرڪو هاري هر روز صبح جو ٻنيءَ تي ويندي مال جي وٿاڻ جو ڀاڻ پنهنجيءَ ڍڳي گاڏيءَ ۾ هرروز ٻنيءَ تي کڻيو ويندو هيو، ۽ اهو پنهنجي آئيٺي ۾ پکيڙيندو ويندو هيو. ايستائين موجودھ ڪيميائي ڀاڻ ۽ زهريليون دوائون اسان توڙي اسان جي وڏڙن هارين مان ڪنهن به ڪونه ڏٺيون هيون ۽نه ئي وري ٻُڌيون هيون. فصلن تي اُڙي ٿُڙي بيماريءَ جي حملي يا جيت جڻي جي نقصان کان بچاءُ لاءِ هرڪو هاري رٿابنديءَ سان پنهنجيءَ ٻنيءَ جي ٻنن تي ٿوري گھڻي جوئر يا ٻاجھري جا داڻا ڇَٽي ڇڏيندو هيو، جنهن مهل فصلن جي مند ڀربي هئي ته جوئر ۽ ٻاجهر جي تيار ٿيل ۾ به داڻا لڳندا هيا ۽ پوءِ انهن داڻن تي جھار لڳندي هئي، تڏهن جھرڪيون، وهيا، ڪٻرون ۽ ڳيرا انهن سنگن جا داڻا چُڳندي آس پاس بيٺل ٻئي فصل تي جيت ڏسي انهن کي به کائڻ شروع ڪندا هيا. اهڙيءَ طرح فصلن جي بيمارين جو جهڙوڪر بنان پئسي علاج ٿي ويندو هيو.
حاجي اسلم گھمڻ، انهيءَ سال پهريون ڀيرو هن تر ۾ ڪيميائي ڀاڻ ۽ جيت مار دوائون آنديون هيون، جن جو اِستعِمالُ اسان جي وڏڙنِ وڏيءَ آنا ڪانيءَ ۽ سورن بعدِ ڪَيو هيو. سو به تڏهن جڏهن ڪمدارن ڪاراون دڙڪا دهمان ڪري چيو هُين ته هيءُ ڀاڻ ۽ دوا ٻنيءَ ۾هڻو، جي نه ته به اوهان جي کاتي لکجي چڪو آهي. پوءِ به ڪي ڪي همراھ ته کڏون کڻي انهن ڀاڻ جي ٻورين ۽دوائن کي پوري ڇڏيندا هيا. ۽ پنهنجي پَرِ ۾ چوندا هيا ته اسان ڪو پنهنجي آئيٺي ۾ هٿ سان ڪلر وجهندا سون ڇا؟ پوءِ به گهڻا تڻا جهونا هاري ڪيميائي ڀاڻن کي اڄ سوڌو ڪلر چوندا آهن، ۽ اُتر ڏي ته هرڪو ماڻهو اڃان به ڪيميائي ڀاڻهن کي ڪلر ئي چوي ٿو. ها سچي ٽريڪٽر جهڙي وڏن ڦيٿن واري بلا به اسان انهيءَ سال ئي پنهنجيءَ حياتيءَ ۾ پهريون دفعو ڏٺي هئي. ٽِريڪٽَرنِ کي ٻَنيون کيڙيِندي، ڪِيڻُون هَڻندي ڏِسيِ،اسين تَعجُبَ ۾ وَٺِبا هُياسيِن.حيرت ٿيندي هئي ته مار! هيءَ بلا ڪيئن پئي سموريءَ ٻنيءَ کي اٿلائي پُٿلائي کيڙي ۽ ڪيڻ هڻي؟ انهيءَ سال نئين مقاطعيدار حاجيءَ اسلم پاران سمورن هارين کي سائي رنگ جو هڪڙو ننڍڙو ڪتاب ڇَپرائي ڏِنو ويوهيو. جنهن کي پاس بوڪ ٿي چيائون. انهيءَ ۾ هرهڪ هاريءَ جي روڪَ کَڻتِ بِلي سميت، ٻَنيءَ جا سمورا خَرچ، اهي سمورا ڪنهن جي هٿان مليا يا ٿيا ، تن جي ڏِيندڙ ۽ وَٺندڙ جي صحيحنَ سميت انهيءَ ڪتاب ۾ دَرج ٿِيندا هُيا. تن ڏينهين ماڻهو ڳالهيون ڪندا هُيا، ته حاجي اسلم صاحب وَٽ پنهنجي يا مقاطعن جي زمين هزارن ايڪڙن ۾ هُئي ۽ هر هنڌ هاريءَ لاءِ اَهڙي پاس بوڪ جو رَواج هوُندو هيو. جيڪو جڏهن به ڪا روڪ کڻت ڪندو هيو، ڀاڻ ڀتر يا وروءُ واٽ کڻندو هيو ته اهو ڪتاب پنهنجي قميص جي پاسي واري کيسي ۾ کڻيو ويندو هيو. ۽ انهيءَ ۾ منشيءَ هٿان داخلا ڪرائي، ڪمدار ڪارائي سميت پاڻ به کاٻي هٿ جو آڱوٺو مس ۾ ٻوڙي هڻيو ايندو هيو.
تن ڏينهين اسان جي وڏڙن وٽ ڪو پنهنجو تڏو ٿُوڻي ڪونه هوندو هيو، گھڻو ڪري رگھي مل جي اوطاق ئي اسان جي وڏڙن جي مهمان تائيءَ جي آئي وئي جي ڪم ايندي هئي. گھڻو پوءِ نانا گل حسن کي پاڻ هرتو خيال آيو ۽اوطاق لاءِ هڪڙي اوڏڪيِ ڀِتِ جيِ ڪوٺيِ ۽ ڇَپرائِين لانڍي ٺاهيائين، ۽ اتي هڪڙو ننڍڙو هَٽُ به رَکِيو هُيائين.اها ڇپرائين لانڍيِ ، پوءِ اها ڇپرائين لانڍي اسان جي وڏڙن کي اوطاق جو ڪَمُ ڏِيندي هُئي .مرحوم ناني گل حسن، پنهنجن پراڻن پيل واڍِڪن اوزارن سان ڪاٺَ جِي هڪڙي وَڏِي صَندُل به ٺاهي لانڍيءَ ۾ رکي هئي .لانڍيءَ جي آڳر ۾ سرينهن جي هڪڙي وڻ جي چڪي آڻي لڳائي هيائين جيڪو پوءِ اسان جي سانڀر تائين وڏو وڻ ٿيو بيٺو هوندو هيو، گڏوگڏ ڪجھ ٻٻرن جا وڻ به پاڻهي ٿي پيا هيا . جنهن جي ڪري لانڍيءَ جي آڏو سڄو ڏينهن ڇانو ۽ ٿڌڪار لڳي پئي هوندي هئي . ڪاڙهي تتي جو ٻنين تان ٿڪي، ٽٽي، هَچُ ٿي ورندڙ هاري، صندل کي گِھلي سَرينهَن ۽ ٻَٻُرن جي ٿڌڙي ڇانوَ ۾ رکي، پَٽڪا سيراندي ڪري اَچِي آراميِ ٿِيندا هُيا. نانا گل حسن لانڍيءَ جي وِچَ ۾ سياري جي مَچَ لاءِ هڪڙي چُلھ به ٺهرائي هئي.جنهن ِ تي سِياري توڙي اُونهاري، نانا جي ڀاءُ، مرحوم هاشم جِي چانھ جي ڪِٽِلِي ڏينهن لڙئي ويلَ چَڙهندِي هُئي .مرحوم هاشم چانهه جو اهڙو ته ٻانڌاڻِي هوندو هُيو، جو ڀلي ته اوطاق ۾ ڪيترائِي مِهمانَ ويٺا هُجن، ڀلي ته ڪيترائي سَلهٽيل هاري به ويٺا چپ چَٽِين. پر مرحوم هاشم، چانھ جي ڪنهن کي سَکڻِي صلاح به ڪونه ڪندو هُيو. جڏهن پاڻ چانھ جا کوڙ سارا ڪوپ پي ڍوءُ ڪندو هيو. تڏهن ڀر ۾ ويٺل ڪنهن ماڻهوءَ يا مهمان کي رسم پوري ڪرڻ لاءِ سَکڻي صلاح ڪندي چوندو هيو ته ، ڀائو چانھ جو ڍُڪ کن بچيو آهي، جي پيئين ته اچي پيءُ. هاشم مرحيات صفا درويش ۽ سڌو سادو ماڻهو هوندو هيو. پنهنجي ٻنيءَ سان عشق جي حد تائين چاهت هوندي هيس، رات ڏينهن ٻنيءَ ۾ هڻ وٺ ۾ هوندو هيو.پاندي پوري ٿئي يا نه ٿئي تنهن سان مرحيات جو ڪو ڊُول ڪو چمٽو.!! بس هلڻو آ ۽ ڪم ڪرڻو آ. هلي هلي مرحيات جا پير ڍڳي جي کُرن جهڙا سخت ٿي ويا هيا، هڪڙي ڀيري پيرين اُگهاڙي، هَر ڪاهيندي ڪنهن لُنڊيءَ تي پير اچي ويس،لُنڊي به کُڙِيءَ ۾ ٺوڪي کڻي چڪ وڌس، هن جا پير به ڍڳن جي کُرن جهڙا هجن ، سو همراھ کي ڪَل ئي ڪانه پئي، ته لُنڊي چهٽي پئي آهي ،هلندي هلندي گهڙيءَ گهڙيءَ کُڙِيءَ جي زمين تي کُپڻ سان لُنڊي ته ڪڏهوڪي پُوري ٿي وئي هئي ، هي همراھ الائي ڪيتري دير انهيءَ لُنڊيءَ کي گهليندو وتيو. ۽ جڏهن ڪنهن تو مون پاري ڍڳن جي وراڻي تي ڏَسِيُس ته ميان هاشم پير ۾ لنڊي چُهٽي پئي اٿئي . ته همراھ جوڙو ڇڏي لنڊيءَ جي سراپ ۾ ڍَڪرجي پيو.پوءِ ته رڙو رڙ ڪري ڪي ڪلاڪ اوڙو پاڙو ۽ هاري ناري پريشان ڪري وڌائين.