15
تن ڏينهين زندگيءَ جو ڪار وهنوار اِجهو هيئن وڃي بيٺوهيو، جوفجر جو اُٿي هَر ڪاهڻ، اٺين وَڳي هَرَ کولي، ڏاندن کي گاهه ڏئي، ڪپڙا مَٽي اسڪول وڃڻ.شام جو ڀاڄيون پوکي اُنهن جي گُڏ ڪڍڻ، تيار ڀاڄيون پَٽي ڪَٽَنِ ۾ وجهي ڏيولي مينگهواڙ حوالي ڪرڻ، ته جيئن فجر جي مارڪيٽ ۾ وڪامن.ائين پگهار کان علاوه هفتي ۾ چار پنج سئو ٻيا به اچڻ لڳا هيا، جنهن مان گهر جي خرچ کان علاوه خان محمد کي يونيورسٽيءَ جي خرچ لاءِ به ڏِيندو هيس. اڄ خان محمد، ۽ ان جو اولاد مَڃي يا نه مَڃي، پر سندس پڙهائيءَ لاءِ ماءُ ۽پيءُ کان وڌيڪ، پهريائين منهنجي بابا سائينءَ محنت ڪئي هئي ۽ پوءِ مون ڪئي هئي. ايتري قدر جو سندس ايم ايس سيءَ پاس ڪرڻ بعد ٻه سال بي روزگار هجڻ جي زماني ۾ به پنهنجي ماستريءَ واري پگهار کڻي پهريائين سندس خرچن جو پورائو ڪندو هُيس، پوءِ گهر جا ٻيا خرچ پورا ڪندو هيس. ۽ جي ڪجهه بچندو هيو ته پنهنجون ضرورتون پوريون ڪندو هيس نه ته ٿيو خير. موصوف او جي ڊي سي ايل جي نوڪريءَ ۾ وڃڻ کان اڳ چئن ٻارن جو پيءُ هُيو.سندس ٻارن جو ڪپڙو لٽو، جُتي، خرچي سڀ منهنجي ذمي هوندا هُيا. سي به پهريائين خان محمد جي ٻارن جي لاءِ پوءِ منهنجن لاءِ. ٻيو ته ٺهيو پر بعد ۾او جي ڊي سي ايل جي نوڪري ڇڏي ماستري ڪرڻ جي شوق تان مون ئي وڏين مشڪلاتن سان کيس لاٿو هُيو. نه ته همراھ پِڙ ڪڍي بيٺو هيو ته اها نوڪري پري آهي ۽ آئون ڪونه ڪندس. اها ڇڏي ايڇ ايس ٽي ماستري ٿو ڪريان.
آمر ضياءَ جي خلاف ايم آر ڊي ءَ جي تحريڪ جي زماني ۾اسان جي گھر جي اها حالت هُئي، جو ڪڏهن ڪڏهن گَهرَ ۾ اٽو ڪونه هوندو هُيو ۽ ويلا پئجي ويندا هيا، اڄ به چِٽو ياد اَٿم ته اُن تحريڪ دوران ٿيندڙ بلدياتي چونڊن ۾ يا ريفرنڊم ۾ حڪومت پاران ماسترن جون ڊيوٽيون لڳائي کين اڳواٽ ئي ٽي سو روپيا ڏيڻ جي اعلان تي ڏاڍو خوش ٿيو هيس.۽ هڪڙيءَ صُبح جو تعلقي اسڪول ميرپورخاص ۾ ماسترن جي ڊگهي قطار ۾ بيهي، ٽي سئو روپيا وصول ڪري، اٽي جي ٻوري گهرِ آڻي ڏاڍو خوش ٿيوهُيس. ان زماني ۾غربت، پريشانين ۽ ڏُکن اهڙو ته وڪوڙيو هيو جو ايم آر ڊي تحريڪ دوران ان تحريڪ ۾ ڪوبه ڪردار ادا نه ڪري سگهيس. سڀئي ڪامريڊ به وِسري ويا هُيا. تن ڏينهين منهنجو ساٿ ڏيڻ واري صرف هلال پاڪستان اخبار هُئي، ۽ شهر جي لائبريرين مان آندل سنڌي ادب جا ڪتاب هُيا، جن جي ذريعي اُنهي سال ايم اي سنڌيءَ ۾ پاس ڪَئي هيم.
تنهن زماني ۾ ميرپورخاص ۾سيٺ نسيم عُمرچنيوٽيءَ جو ماڊل ڪارخانو، جنهن جو اصل نالو خدابخش انڊسٽريز هيو، اهو ڪارخانو هن سڄي تَرَ جي ڦُٽين جي خريداري ڪندو هُيو.وڏا وڏا وڏيرا، توڙي ننڍيرا آبادگار ۽ واپاري، ذاتي ضمانتون ڏيئي، توڙي هڪ ٻئي جون ضمانتون ڏيئي، ٻنيءَ جي خرچ لاءَ اڳواٽ ڪاٻاڙو ڪري، ڪارخاني مان رقمون وٺندا هُيا.انهن کي ڏسي دِل ۾ خيال آيم ته آئون به اِئين ئي ڪريان، سو هڪڙي ڏينهن دل جَهلي ڪارخاني ۾ ويس. سيٺ کي وڃي عرض ڪيم، منهنجي ذاتي ضمانت الائي ڪنهن ڏني هئي يا نه سو ياد ڪونه اٿم. نسيم عمر پندرهن سئو روپيا منظور ڪري ڏنا هيا، ان زماني ۾ پندرهن سئو روپيا وڏي ڳالھ هئي. اُن زماني ۾ عام جام نڪي اسٽاپ هيا ته وري ايترا ڪانٽا به ڪونه هوندا هُيا. اُڙيا ٿُڙيا چونڊڪي جا واڻيا ڪانٽا لڳائيندا هيا. ٿاڻي بولا خان جا واڻيا جن کي جابلو واڻيا چئون ٿا، سي اڃان ملڪ ۾ ڪونه پکڙيا هيا. اسان وارو شهر ٻارهون ميل ئي ڪونه هُيو. واڻيا واپاري هوندا هيا، جيڪي ڦُٽين جي اگهه ۾، توڙي تور ۾ وڏيون هيرا ڦيريون ڪندي خلق کي مُڏي ڪاتيءَ سان ديناداستي پيا ڪُهندا هُيا. واڻيا اڪثر ڪري ڪاٺيءَ جي ڪاني سان ڦٽيون توريندا هيا، اُنهيءَ تور لاءِ وٽن هڪ ٻه ملازم رکيل هوندا هئا جن کي ڌَڙوائِي سڏبو هيو، اهي ڌڙوائي، ٺڙ ٺپ اڻپڙهيل هوندي به، پنهنجي ڪم ۾ بلا جا ڪاريگر هوندا هيا.تور جي ڪاني تي ٻانهن اهڙي طريقي سان ورائي رکندا هيا جو ڦٽيون وڪڻڻ واري کي خبر ئي ڪونه پوندي هئي، ۽ هرهڪ اڌ مڻ جي ڌڙي جي پويان سير، ٻه سير آرام سان تڳائي ويندا هيا، گڏوگڏ مالڪ جي چر پر تي به اک رکيو اينداهيا، گھڙي پلڪ لاءِ مالڪ جو ڌيان هيڏانهن هوڏانهن ٿيندو هيو ته واڪ ۾ پوئتي هٽي ويندا هيا، يعني ايڪانوي، ٻيانوي، ٽيانوي اڳ ۾ پُڪاريل هوندو هيو ته به وري ٽيانوي چوندا، اهڙيءَ طرح هر برڪيءَ تي ڪوشش ڪري هڪڙي ڌڙي جو فرق وجھي، اڌ مڻ ڦُٽيون الڳ سان تڳائي کڻي ويندا هيا. اهي ڌڙوائي سيٺين جا کاٽو پُٽَ هوندا هئا.جيستائين ڌڙوائي دڪان تي نه هوندو هيو، ڪنهن مرڻي پرڻي تي وِيل هوندو هيو. تيستائين سيٺيون سودي ڪيل ڦٽين جي تور قطعي ڪونه ڪندا هيا. ڀلي اگھ ڪرندو وڃي ته به پرواھ ڪونه هوندي هين.
اُنهيءَ سال پنهنجو عَقِل ڊوڙائي، مير صاحب جي سورهن الاٽي هارين کي چيو هيم ته توهان ڦُٽيون واڻين کي ڏيڻ بجاءِ، سيٺ نسيم جي ماڊل ڪارخاني ۾، منهنجي اڪائونٽ ۾ موڪلي ڏيو. ۽ ٻئي ڏينهن مون سان گَڏُ هلي، ڪارخاني جي انهيءَ ڏينهن جي اگهه سان روڪ رقم وٺو. منهنجي صلاح ڀَلِي به هئي ۽ مڙني جي فائدي جي به هُئي، انهيءَ ڪري مڙني هارين خوشيءَ سان ها ڪري، پنهنجون ڦٽيون واڻين کي اڌ ملھ ۾ ڏيڻ بجاءِ، ڪارخاني ۾، منهنجي کاتي ۾ موڪلڻ شروع ڪيون هيون. ان زماني ڪاخانن ۾ اليڪٽرانڪ ۽ ڪمپيوٽرائزڊ ڪانٽا ڪونه هوندا هيا. ڪارخانن ۾ ٽن مڻن جون برڪيون، ٽياس واري عام ڪانٽي تي چاڙهي توربيون هيون.مونکي هڪڙي ڏاهي ماڻهوءَ گُرُ سيکاريو هيو ته مزدورن سان ڏي وٺُ تي ڳالهاءِ ته تنهنجي ڦٽين جي تور وڌندي. پوءِ ايئن ئي ڪندي ڪارخاني جي دروازي تي ٺهيل ٻاکڙا هوٽل ۾ ويهي، مزدورن جي جمعدار کي چانھ جو ڪوپ پياري، سئو سئو جا ٻه ڳاڙها نوٽ سندس کيسي ۾ وجهندو هيس. ته اهي منهنجي هرهڪ ٽرڪ تي ست، اَٺ مڻ ڦٽيون وڌائي ڇڏيندا هيا. ائين به نه هو ته مزدور، هروڀروڪارخاني جي مالڪ کي کوٽ ڏيندا هيا. پر وڏن ۽ غير حاضر زميندارن جي تور ۾ کوٽ ڏيکاري، کين خرچي ڏيڻ وارن جي تور وڌائي بيلنس برابر ڪري ڇڏيندا هئا. سو انهيءَ سال الاٽين جون ڦٽيون منهنجي کاتي ۾ ويون، کين اگهه ۽ رقمون به صحيح مليون ۽ ڦٽين جي واڌِي، جيڪا منهنجي حصي ۾ آئي هئي، سابه ٿي هئي سڄا سارا ٻاونجاھ مڻ. جهڙوڪر هارپي جيتري ونڊي اچي وئي هئي. انهن پئسن مان، پهرئين سال مِڙني گهرڀاتين لاءِ سُٺا ڪپڙا ورتا هيم. گھر لاءِاسٽيل جا سُٺا ٿانَو ورتم. هڪڙو چينيءَ جو ڊنر سيٽ ورتم ته واھ واھ ٿي وئي. اڳي اسان جي گهر ۾ رڳو ڪوپر جون پليٽون ۽ ڪنجهي جا وَٽا هوندا هُيا، سي به وڏڙيون پنهنجن پورهين مان گهور تي کڻي ايندڙ ٺاٺارن کان وٺنديون هُيون. گهڻو ڪري کاڌي پيتي لاءِ ڪنڀارن جا ٺاهيل تباک جن کي پاٽوڙا به چوندا هياسون سي هوندا هيا، ٺڪر جون جَمنيون هونديون هيون، جيڪي وٽي جو ڪم به ڏينديون هيون، ته رٻ به ٺاري انهن ۾ پيئبي هئي.هنڌ ٽپڙ جو ته سڀ خير هوندو هيو، وڏڙيون ويچاريون، پراڻن ڪپڙن جا گمبور گڏ ڪري، کار جي ڪُنن ۾ ڪاڙهي، ڌوئي، انهن کي رنگي اڀريون سڀريون رليون ٺاهينديون هيون. سوڙيون، پٿراڻيون، فراسيون ۽ کٽن جا ٽوال رڳو ڪنهن ڀت پوت ۾ يا ڪنهن وڏي ماڻهوءَ جي گھر وڃي ڏسندا هياسون نه ته ٻيو ٿيو خير.
انهن ڏينهن ۾ هڪڙو مست، الست ۽ درويش، وڏيون ٻانهون هڻندو، ڊگھيون ٻرانگھون ڀريندو ڳوٺ ۾ گهُمندو وتندو هُيو. ماڻهو اڪثر ڪري سڏيندا هُيس پهلاج. هو پيرين اگهاڙي، ميرڙي قميص پايو ۽ گوڏ ٻڌيو، ململ جو پراڻو ۽ هنڌان هنڌان ڦاٽل پٽڪو مٿي تي ٻڌيو، وات مان گِگَ ڳاڙيندو هلندو وتندو هُيو.اُن سال ئي هُن صُبح صُبح جو منهنجي اسڪول ۾ ڀيرو ڪرڻ شروع ڪيو. ماٺڙي ڪري اسڪول ۾ ايندو، ڪجهه گهڙيون ٻارن سان گڏ بينچ تي ويهي رهندو هيو. اهي گهڙيون مون ڏانهن ۽ ٻارن ڏانهن حيرت سان ڏسندو رهندو. پوءِ اوچتو اُٿندو ۽ لُوھ پائي مون کي ڪن کان وٺي، رُول هٿ ۾ کڻي، پُٺن تي وسائڻ شروع ٿي ويندو هيو، ايستائين ماريندورهندو هيو، جيستائين آئون اهو نه چوان ته، تون منهنجو گُرو آهين ۽ آئون تنهنجوچيلو آهيان. منهنجو ايئن چوڻ ۽ هُن جو رول ٽيبل تي رکي تکو تکو اسڪول مان ٻاهر هليو وڃڻ. جيترا ڏينهن ڳوٺ ۾ هوندو هيو اهو ئي معمول هوندو هيس.اڄ تائين به اهو ئي معمول اٿس. آئون اهو سمجهان ٿو اها مار نه پر هن جي دُعا آهي، جنهن شروع کان وٺي اڄ تائين پنهنجا رنگ به ڏيکاريا آهن. گهڻو پوءِ جڏهن بينڪ مينيجر جي حيثيت ۾ مختلف شهرن ۾ هوندو هُيس ته ڳولي اچي لهندو هيو. گوڏ جي ڳنڍ مان ڏهه روپيه کولي منهنجي پٽيوالي يا گارڊ کي ڏئي چوندو، وڃ اميري لاءِ هوٽل تان ماني وٺي اچ. ڪڏهن ڪڏهن روڊ سان ويندي ڪار جي آڏو اچي ويندو. بيهندس ته دروازو کولي ڪالر مان وٺي ڪار مان لاهي، وچ روڊ تي ٻه چار چنبا هڻي چوندو، هاڻ ڀلي وڃ.الائي ڪهڙو اسرار آهي ڪهڙي معنيٰ آهي انهيءَ رمز ۾. خلقون کلنديون آهن، ته اڙي هو ڏسو، هن عزتدار ماڻهوءَ کي هي چريو سرعام ڪيئن پيو ماري. پر منهنجو هرڪنهن کي جهليل هوندو آهي ته هُن درويش ۽ منهنجي معاملن جي وچ ۾ ڪوبه نه اچي.
جيئن ئي 1983 ۾ ايم اي پاس ڪئي هيم، تيئن فيصلو ڪيو هيم ته هر مهيني جي پگھار مان پنجاھ روپيا، رڳو ڪا وڏي نوڪري ڳولڻ تي خرچ ڪندس، ۽ ٽپال جي ذريعي هيڏانهن هوڏانهن درخواستون موڪليندس. ايئن درخواستن موڪلڻ جو ڌنڌو لاڳيتو ڪندو پئي آيس پر ڪٿان به جواب ڪونه ٿي آيو. نيٺ 1984جي آخر ۾ هلال پاڪستان ۾ پي ٽي وي جي نيوز پروڊيوسر جو اشتهار ڏسي درخواست موڪلي هيم. اُتان انٽرويوءَ جي لاءِ جوابي خط آيو هيو. ته ڪراچيءَ ۾ اچي انٽرويو ڏيان. ڪراچي ڏِٺل ئي ڪانه هُجيم. مرحيات الهبچائي کي عرض ڪيم، جنهن هلي ڪراچي ڏيکاري. مهيني کن بعد لکت جي امتحان جو نتيجو آيو ته پاس هيس. وري زباني امتحان لاءِ گهرايائون. وري به مرحوم الهبچايو گڏ هليو هيو. ٻين کوڙ سارن ڪامورن سان گڏ عبدالڪريم بلوچ به انٽرويو وٺندڙن ۾ شامل هُيو. ايم ڊيءَ مون کان پهريون سوال ڪيو هيو ته اوهان کي پي ٽي ويءَ جا ڪهڙا نيوز ڪاسٽر پسند آهن؟ اهڙي سوال جي جواب تي مُسڪرائي، ٿڌو ساهه ڀري وراڻيو هيم، قبلا منهنجي ڳوٺ ۾ بجلي ناهي ۽ اُن ڪري مون نه ڪڏهن ٽي وي ڏٺي آهي ۽ نه ئي وري ٽي ويءَ جون خبرون ٻُڌيون اٿم ته نيوز ڪاسٽر ڪيئن پسند ڪندس؟ ، باقيءَ ريڊئي جا نيوز ڪاسٽر چئو ته ٻُڌايان.
منهنجي غير متوقع جواب تي ايم ڊي صاحب حيران ٿي، مرحوم عبدالڪريم بلوچ کان پُڇيو هيو، ته ڇا هيءُ سچ ٿو چوي؟ بلوچ صاحب جهڙي بي ڊپي ۽ بهادر انسان ٺھ پھ وراڻيو هيس ته، سائين مون کي اها پڪ آهي ته منهنجي صوبي سنڌ جي اسي سيڪڙو ڳوٺن۾ بجلي ناهي، ٿي سگهي ٿو ته هِن جو ڳوٺ به اُنهن مان هڪ هُجي.
ملڪ جي اهم نشرياتي اداري جي سربراهه جي معلومات جو حال ڏِسي دِل ئي دِل ۾ مُسڪرايم پئي، انٽرويو تمام ڊگهو هليو هيو، جڏهن ختم ٿيو ته انتظار جو ڪرڻ جوچيائون. ان زماني سنڌين لاءَ پي ٽي وي سميت سڀني وفاقي ادارن جا دوازا بند هُيا. خدا ڀَلو ڪري ايم آر ڊيءَ جي شهيدن جو. جن جي قربانين جي سِلي ۾، احساسِ محروميءَکي ختم ڪرڻ لاءِ، وفاقي کاتن ۾ ڪَڻي ۾ ڪاسو سنڌين کي آڻڻ شروع ڪيو هيائون. سو انهيءَ ئي سلسلي ۾ 1985 جي اوائل ۾ منهنجو به آرڊر به پي ٽي وي سينٽر اسلام آباد تي نيوز پروڊيوسر لاءِ اچي ويو هيو.
آرڊر ملڻ وقت خوشيءَ ۾ ماپان ئي نه پيو. گڏوگڏ ڳڻتي به هجيم ڇو جو اسلام آباد جي لاءِ ڀاڙو نه هُجيم، ڀاڙي لاءِ ڪجھ ڏينهن هيڏانهن هوڏانهن ڦتڪيس، پر ڪٿان به لايو سجايو ڪونه پئي ٿيو، نيٺ ان زماني جي سُکئي بينجهي مينگهواڙ، 1500 روپيه ٻيڻ جي وياج تي ڏنا هيا.بينجهو مينگهواڙ اڄ به حياتيءَ آهي، غربت سندس در تي ديرو ڄمايو آهي. هاڻ به گڏھ گاڏي تي ڳوٺن ۾ ڀاڄيون وڪڻندو وتندو آهي. سو تن ڏينهين وڏيءَ اوج تي هيو. اڻ ميو پئسو هوندو هيس. اسان پارو ڪوبه اڙيال در تي ويندو هيو ته ڪلاڪ اڌ ته سڏ ئي ڪونه ورنائيندو هيو. ۽ پوءِ به ايندي ايندي، چوندو ايندو هيو هيو، ته ڀيڻسان سُڃين مان اڙجي ويو آهيان. صبح ساڻ اچي در جهليو اٿن. ايئن آڻا ماڻا ڪري چيچائي چيچائي پوءِ چار پئسا وياج تي ڏيندو هيو. ڀانين ٿو ته هينئر خدا انهيءَ تڪبر جو نتيجو ڏنو اٿس. آئون ڳوٺ ايندي ويندي گڏه گاڏي تي ايندڙ بينجهي مينگهواڙ جي حالت ڏسي پُٽن کي چوندو آهيان ته يار ڪڏهن به زندگيءَ ۾ تڪبر ۽ غرور نه ڪجو. هن همراه جا حال مون ڏٺا هيا ته امير هيو اڄ مٿس رحم ٿو اچي.
سو قصو پئي هليو اسلام آباد وڃڻ جو، حيدرآباد مان ستياسي روپين جي لاهور جي ٽڪيٽ وٺي عوامي ايڪسپريس ۾ زندگيءَ جي پهرئين ۽ ڊگهي سفر تي پهريون ڀيرو اڪيلو روانو ٿيوهيس، نه رستن جو واقف نه شهرن جو، نه گهٽن جو نه گهيڙن جو. تن ڏينهين لاهور جا لليچا ۽ ٺڳ مشهور هوندا هيا. سو لاهور جي لليچن ۽ جي ڊپ مان پنج سئو شلوار جي ساڄي پاسي جي اُبداڻي ۾۽ پنج سئو کاٻي پاسي جي اُبداڻي ۾، ٻه سئو ٿيلهي ۾ ۽ باقي ٻه سئو اڳئين کيسي ۾ رکيا هيم، ريل هلي، سنڌ ٽُپي، پنجاب آيو. رحيم يار خان، بهاولپور، لوڌران، ملتان، رات کُٽي وئي پر لاهور نه اچڻو هيو سو نه آيو. هوڏانهن پئسن نڪري وَڃڻ جي ڊپ ۾ سڄي رات ننڊ به نه آيم. صُبح جا نو ٿيا ته گاڏي لاهور پهتي. لاهور جي اسٽيشن کان ٻاهر نڪتس ته هڪڙي رڪشا واري جو سَڏُ ڪري پنجابڪيءَ چيو هيو، سائين ڪٿي جاڻان؟ وري ڏاڍو ڊپ ٿيم، مار پويس، هِن ڪيئن سُڃاتو ته سنڌي آهيان؟ !. ڊپ مان انهيءَ رڪشا ۾ ئي ڪونه چڙهيس.هڪڙو پوڙهو ۽ ڏاڙهيءَ وارو رڪشا وارو ڏسي ان سان چڙهيس، راوي روڊ جي ڇيڙي تي شاهدرھ ويجهو محمدي مسجد سان لڳولڳ ڪرشنا مندر ۾ جيرام رهندو هيو. ڳولا ڪندو وڃي مندر پُهتس. جتي ڪامريڊ جيرام مليو. جيرام کي ڪجهه ورهيه پهريائين ئي انفارميشن کاتي ۾ نوڪري ملي وئي هُئي.انهيءَ سان گڏجي لاهور گهُميس، ڏاڍو خوش خوش هيس، هڪڙي رات رهي، ٿڪ ڀڃي، صُبح جو سوچيم ته اڃان اسلام آباد پنجن ڪلاڪن جي پنڌ تي آهي، مار پويس هيڏو پري ڪير ٿو نوڪري ڪري. ڌوڙ وڃي پائي اهڙي نوڪري،؟ بي عقلائي ڪندي لاهور جي اسٽيشن تان بجاءِ اڳتي جي ٺوڪي حيدرآباد جي ٽڪيٽ وٺي واپس هليو آيس. ڳوٺ پهچي وري اچي پنهنجو پاڻ تي ڦٽ لعنت ڪرڻ لڳس. ته اهڙي ڀلي نوڪري بنان ڪنهن ٿوري جي ملي هئي، سا به ڇڏي ٿو ڏيان ۽ پوءِ به پنهنجي قسمت تي ميارون ٿو ڏيان. وري چوٿين ڏينهن پلاڻيم لاهور ڏانهن، لاهور پهچي جيرام ڏي وڃڻ بجاءِ، جي ٽي روڊ وسيلي ڪوچ ۾ راولپنڊيءَ لاءِ روانو ٿيس.جيرام ٻُڌايو هُيو ته ڪاٺڙيءَ جو اسماعيل جروار راولپنڊيءَ جي ٽينچ ڀاٽا جي علائقي ۾ رهي ٿو. گهر جي ائڊريس کان هوبه لا علم هُيو. پنڊي پهچي سوزوڪيءَ ۾ ٽينچ ڀاٽا جي علائقي ۾ پهتس. ٽينچ ڀاٽا، وسيع علائقو هيو، ميرپورخاص جي سيٽلائيٽ ٽائون جهڙو ۽ جيڏو. ٿيلهو هَٿَ ۾ کڻي هَر گهٽي مان ايندڙ ويندڙ کان پُڇا ڪندو هلندو رهيس ته ڀائي، هتي ڪو سنڌي رهي ٿو؟ الائي ڇو انهيءَ ڏينهن نا اُميدي ۽ نراسائي بلڪل ڪونه پئي ٿي، هونئن به ڳوٺان ئي هن ڀيري پڪو وعدو ڪري نڪتو هيس، ته همت ناهي هارڻي. ها ها، ڳوليان پيو ٿو، اڃان ته سِج به هاڻ لٿو آهي.هَل هلان، پُڇ پُڇان، هڪڙي گهٽي، ٻي، ٽي، چوٿين۽ پنجين، اوچتو ساهه پئجي ٿو وڃيم.سامهون ديوار تي ڳاڙهن اکرن ۾ سنڌ هائوس ڏِسان ٿو.همت موٽي ٿي اچيم، سوچيان ٿو جيڪو به هُجي سنڌي ته هوندو، من وڌيڪ کڻي نه تڏهن به اڄوڪي رات ئي رهائي وجهي. اکيون پوري وڃي گهنٽي وڄايم. هڪڙو بدن ۾ ڀريل ماڻهو دروازي تي آيو. پُڇيو مانس ته توهان سنڌي آهيو؟ جواب ڏنائين، ها، ها پر پهريائين اندر ته اچو سائين!!. ۽ پوءِ رسمي عليڪ سليڪ ۽ حال احوال ٻڌڻ بعد چيائين، ادا اهو اسماعيل جروار هتي ئي رهندو آهي، هيءُ اسماعيل جو ڪمرو ئي آهي، جنهن ۾ اوهان ويٺا آهيو، هو هڪ مهيني جي موڪل تي ڳوٺ ويو آهي، توهان ڀلي هِتي رهو، پريشان نه ٿيو. تڏهن وڃي ساهه پيٽ ۾پيو۽ دلجاءِ به ٿي ته صحيح جاءِ تي پهتو آهيان.اهو نجم ڏيپر هيو، ملٽري اڪائنٽس ۾ آڊيٽر. اهو ئي صبح جو مون کي پي ٽي وي جي هيڊڪوارٽر تي پهچائي، واپسيءَ جا رستا ۽ گهٽ گهيڙ سمجهائي، پوءِ ئي هو پنهجي ڊيوٽيءَ تي ويو هيو.
پي ٽي ويءَ جو راولپنڊي اسلام آباد سينٽر، تڏهن اڃان چڪ لالا ۾ هيو، صبح جو اُتي جوائنگ لاءِ ويس ته ٽي سنڌي پروڊيوسر مليا هيا.پير محمد پروانوعرف ڪيلاش، نثار بلوچ، ايوب پٺاڻ، واه واه ٿي وئي، پنهنجا جو ڏٺم ته همت ويتر وڌي وئي. ڊاڪٽر ڏي فٽنيس لاءِ موڪليائون. اتي وڏي جُٺ ٿي. ڊاڪٽر اردوءَ ۾ چيو ته توهان پنهنجو ازاربند کوليو. مون کي خبر ئي نه هجي ته هي همراه ڪو اڳٺ کي ازار بند پيو چوي. پوءِ جڏهن سمجهيم ته اڳٺ کولڻ جو ٿو چويم. ته به پِڙُ ڪڍي بيهي رهيو هيس ته نوڪري ملي ته ملي نه کڻي ملي. ڊاڪٽر جي آڏو ڪو اڳٺ کوليندس ڇا.؟ ڊاڪتر ڪافي سياڻو هيو تنهن نيٺ ريهي ريبي الف اگھاڙو ڪري چيڪ اپ ڪيو هيو. پوءِ به ڪي ڏينهن ڊاڪٽر جي اوگھڙ ڏسڻ تي ڦڪو پيو ٿيندو هيس.
اُن زماني ۾ عبدالقادر جوڻيجي جي ڊرامي ديوارين جي پنجاب جي گهر گهر ۽ گهٽيءَ گهٽيءَ ۾ ڌوم هُجي. ڊرامي جي ٽائيم تي راولپنڊيءَ جي شهر جا روڊ رستا ويران ٿي ويندا هُيا.اسان ٽيئي سنڌي پروڊيوسر يا سينٽر تي ئي يا وري پاڙي جي ڪنهن هوٽل تي گڏ جي ويهي، اهو ڊرامو ڏسندا هُياسين، جنهن ۾ پنهنجي ديس جي ماڻهن جي حالتن ۽ رهڻي ڪرڻيءَ جي اهڙي ته واضح عڪاسي ٿيل هوندي هئي، جو هر ڪنهن جي اکِ ڀِنَل هوندي هُئي. پنجاب جي سُکئي صوبي جا ماڻهو سنڌين جي اها حالت ڏسي اهو قطعي ڪونه مَڃيندا هيا ته اها به ڪا حقيقت آهي. پوءِ جون بي بي سيءَ جون مشهور انائونسرياڻيون ثريا شهاب ۽ ماه پاره صفدر، تڏهن اڃان پي ٽي ويءَ تي هُيون، ساڻن ڊگهيون ڪچهريون ٿينديون هيون. آمر جنرل ضياءَ جو پُٽيلواظهر لوڌي، جيڪو پوءِ ضياءَ جون سَڙيل هڏيون پُورڻ وقت ٽي ويءَ جي لائيو ڪوريج دوران ڍاڍيون ڪري رُنو هُيو. سو به اتي هوندو هيو، اُنهيءَ جي اسان سنڌين سان بنهي گهَٽِ پوندي هُئي، ڪَٽر پنجابي پرست هُيو، کيس هڪ ئي وقت نيوز ۽ ڪرنٽ افيئر جي شعبي ۾ چار سنڌي پروڊيوسر ڏِٺا ڪونه وڻندا هُيا. اُن زماني ۾ اڳوڻي ڊڪٽيٽر پرويز مشرف جي زال صبا پرويز جي نالي سان ڪوئٽا سينٽر تان خبرون پڙهندي هُئي. اُنهيءَ وقت اسان مان ڪنهن کي به اها ڪَلَ نه هُئي ته اڳتي هلي هيءَ مائي صاحبه زوريءَ هن ملڪ جي خاتون اول ٿيندي. تن ڏينهين پهريون ڀيرو پير محمد پرواني عرف ڪيلاش سان گڏ خبرنامو پيش ڪندي، منهنجون اکيون ڀرجي آيون هيون. نيوز ڪاسٽر، سدره ظهير سميت سموري معاون عملي خبرنامي جي آخر ۾ نيڻ ڀرجڻ جو سبب پُڇيو هيو پر کين ڪجهه به نه ٻُڌايو هيم.پير محمد پاسي ۾ ويٺو هُيو.تنهن جڏهن سنڌيءَ ۾ پڇيو هيو ته ٻُڌايو مانس، ته يار اسان مسڪين ماڻهو، هر هاريءَ جا پُٽ، ڪڏهن تصور به نه ڪونه ڪيو هُيو سين ته ڪنهن اهم جاءِ تي ويهي ڪو اهڙو عَمل به ڪري سگهون ٿا جنهن کي ڏسڻ لاءِ سڄو مُلڪ انتظار ڪري، اُن ڪري خوشيءَ جا لُڙڪ لڙي پيا آهن ٻيو ڪجهه به ناهي. تن ڏينهين ڊپٽي ڪنٽرولر نيوز خالده مظهر هوندي هئي، جيڪا منهنجي اُٿڻ ويهڻ، هلڻ ڳالهائڻ تي ڏيڍين اکين سان ڌيان پئي ڏيندي هُئي. آئون به کيس ڏيڍين اکين سان ڏِسي وٺندو هُيس، پر سمجهڻ کان قاصر هُيس ته آيا هوءَ منهنجي ڪارڪردگيءَ تي نظر رکي پئي يا منهنجي ڄٽڪن ڪپڙن ۽ سينڊل تي غور ڪري ٿي. يا بنهي ڪنهن ٻئي خيال کي دِل ۾ سانڍي ويٺي آهي.نه هُن کي همت ٿي چوڻ جي، نه مون کي همت ٿي پُڇڻ جي، تنهن زماني ۾ هڪڙي چڪواليءَ چوڌريءَ مُڇن کي زيتون جو تيل پياري پياري اهڙو ته ڏاڍو ڪري ڇڏيو هيو، جو جهڙو سَرن جو رسو هجي. مار پويس تنهن ٺوڪي ننڍڙي ڪيري وين مُڇن سان وين ڇِڪي هئي. تنهن جي ڪوئي فلم ڀري آيو هيو، سا خبر مون کي انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪري رات جو ستين بجين وارين انگريزي خبرن ۾ هلائڻي هئي، جڪي تنهن زماني ۾ شائسته زيد پڙهندي هئي. مون سان جٺ اها هئي ته منهنجي انگريزي تن ڏينهين دٻي ۾ ٺِڪرين برابر هئي. بس ايئن چئجي ته ڦوڪن تي گذارو ڪري ويندو هيس. سو انهيءَ ڏينهن اچي ڦاٿس ته مُڇن کي انگريزيءَ ۾ ڇا چئبو آهي. سوچي سوچي ٿڪس، ته نيٺ هليو ويس ميڊم خالدھ مظهر جي ڪمري ۾، ۽ ڪنڌ هيٺ ڪري مُڇن جي انگريزي پُڇي مانس. مائيءَ معني ته ٻُڌائي, پر حيرت مان مون ڏي ڏسندي رهي، انهيءَ ڏينهن ڦِڪو ايترو ته ٿيس جو زمين جاءِ ڏئي ها، ته هوند اندر هليو وڃان ها. ياد اٿم ته جيئن تيئن ڪري خبر ته ٺاهي هلائي هيم پر ڦڪائيءَ مان اها رات سُتو ٺُپ ڪونه هيس. ۽ پوءِ ورندي ڏينهن بازار مان انگريزيءَ جا کوڙ سارا نصابي ڪتاب وٺي، ايئن سمجهو ته ڇهين درجي واريءَ انگريزيءَ کان نئين سئين پاڻهي پڙهڻ شروع ڪيو هيم. پي ٽي ويءَ تي گذاريل اهو وقت تمام ٿورو هيو لڳ ڀڳ هڪڙي مهيني جي برابر، سو ايئن ئي واچوڙي جيان گذري ويو، ڪَلَ ئي ڪانه پئي.
اڃان پي ٽي ويءَ تي مهينو ئي ڪونه گذريو هيو جوڳوٺان خان محمد جو خط آيو هيو، پوءِ هڪڙو ٻه ٽي، لاڳيتا خط آيا ته امان سخت بيمارآهي جلدي ڳوٺ واپس اچ. هڪڙي هفتي جي موڪل ورتم، پر ساهه مُٺ ۾ هجيم، تڏهن نه هيا فون ۽ نه ئي ڪو ٻيو رابطي جو به ذريعو هيو. امڙ جي ڪيئن خبر وٺان ها.راولپنڊيءَ کان ٽرين ۾ ويٺس، هڪلي هوڪاري، ٻيءَ رات گهر پهتس ته امان واقعي سخت تڪليف ۾ هُئي. مون کي ڏِسي ڄڻ ته ساهه پئجي ويس. اُٿي ويٺي هئي. منهنجي وڃڻ بعد پاڙي وارن ڦوڪ ڏني هُيس ته، اسلام آباد اسان جي ڳوٺ کان ڪوئي ست سمنڊ پار آھي. تنهن تي هينئون هاري ويٺي هُئي.اڪيلي پُٽ جي پرديس پڌارڻ جي جهوراڻي ۾ جهڄندي وڃي کَٽَ ورتي هيائين.منهنجي پُهچڻ بعد، ڊاڪٽرَ آڻڻ صرف بهانو هيا ۽امڙ ٻن ڏينهن ۾ نوبني ٿي وئي. هڪڙي هفتي بعد منهنجي واپس سنبت ڏسي، مٿي تي ڪَيَل ٻانڌڻي پوتي کڻي پيرن ۾ اڇلايائين. چئي، توکي منهنجي مامتا جو قسم آهي، اها نوڪري نه ڪر! توکي انهيءَ پوتيءَ جو قسم آهي. حيرت مان پوتي کڻي مٿي تي ڪرائيندي چيوهيومانس ته امان تنهنجي مرضي آهي ته مان ايڏي وڏي نوڪري وڃايان ۽ وري به اچي ماستري ۽ هارپو ڪريان؟ تنهن تي چِڙي چيو هيائين، ابا جي هن ڳالھ کي حُڪم سمجهين، عرض سمجهين يا ڌمڪي سمجهين، پر جيڪي سمجهين سو سمجھ، پر اها نوڪري ڇڏ. ايئن امڙ جو حڪم اکين تي رکي ماٺڙي ڪري ويهي رهيس، ماساتِ ڪَچِيءَ ڀِتين واري ڪوٺيءَ جي لوگهن مان لِڪي، ڏِسي مُسڪرايو پئي. گهڻو پوءِ سمجهيم ته ماءُ جي اُنهيءَ حڪم، ڌمڪيءَ ۽ عرض پويان ڇا هُيو؟ هُن سمجهي ورتو هُيو يا سندس فقيراڻي طبعيت مان ڪِٿان کيس حُڪم مليو هُيوته جيڪر مون کان اُها نوڪري نه ڇڏائي ها ته اسلام آباد جي رنگينين۽ اڇين چمڙين ۾ آئون ايئن وڃائجي وڃان ها، جيئن سنڌ جا سوين ايم اين ايز ۽ آفيسر اسلام آباد پهچي ٻيهر ۽ ٽيهر گهوٽ ٿيو پون. آئونُ هڪڙي مسڪين ماڻهو جو پُٽُ، وڏيون محروميون ۽ محڪوميون ڏسي اُتي پهتو هُيس. اسلام آبادين جون آسائشون ۽ آرامده جايون، سُهڻا رنگ مون کي پلڪن ۾ هِرکائي پنهنجو ڪن ها. اُن ڪُنَ ۾ غرق ٿيندي، پويان چار نياڻيون، پُٽڙو ۽ ماساتِ به وسري وَڃنم ها.امڙ ۽ امڙ جو راڄ وسري وڃي ها.
چڱو ٿيو جو نه ماستري ڇڏي ويو هُيس ۽ نه ئي پي ٽي ويءَ تان ڪو پگهار ورتو هُيم. ڏُک مان واپس ساڳيءَ ڪچيءَ ڪوٺيءَ ۾ ٻار پڙهائڻ ۽ شام جو ٻنيءَ جي ڪِرت سان لڳي ويس، رَکي رَکي اسلام آباد جا وڻ، ٽڻ، گُل، ٻوٽا ۽ ماڻهو ياد اچڻ لڳندا هيم. ته اندر مان سرد آه نِڪرندي هُئي.هڪڙي ڀيري انهيءَ ئي سال جي، آڪٽوبر ۾ چِٽَن جي گرمين ۾ پاڻيءَ جو واري تي هيس، پگهر ۾ شل هجان، گوڏن سوڌو گَپ ۾ ڀريل هجان، پاڻيءَ تي ڊوڙ ڊوڙان هجيم، ٿورڙو ڏينهن لڙيو هيو ته امان مون لاءِ ٻنيءَ تي چانهه کڻي آئي هئي. وڻ جي ڇانو ۾ ويٺا هياسون، انتهائي گهڻي ڏک ۽ ڪروڌ مان چيو هيم، امان، تنهنجي ضد جي ڪري، ڪهڙي نه ڀلوڙ نوڪري وڃائي ڇڏيم!! ايئن چئي اکيون مٿي ڪري امڙ ڏي ڏٺو هيم. انهيءَ مهل جيجل امڙ جون اکيون ڪاوڙ ۾ ڳاڙهيون ٿي ويون هيون. ڀانءِ اکين جي ڏورن مان رت سِمي نڪرندو هجيس، اُن ڪيفيت ۾ چيو هيائين، آئون اعتماد ۽يقين سان چوان ٿي ته توکي اُنهيءَ کان به سُٺي نوڪري ملندي، اِتي ئي ملندي، اُٻهرو نه ٿيءُ، تون ماءُ جي دعا جا رنگ ڏس ته سهي. سندس ڪاوڙ ڀريل اکيون ڏسي ۽ دُعا جا عجيب لفظ ٻُڌي مون وٽ ڳالهائڻ لاءِ باقي ڪجهه به ڪونه بچيو هُيو.
اُن سال ٻارهين ميل جي اوڀر طرف چوڌري اسلم ويهارو کن دُڪان ٺهرايا هيا، اولهه طرف حاجي محرم جا ايترائي دُڪان اڳ ۾ هُيا.هاڻ ٻارهون ميل چڱو موچارو شهر ٿي پيو هيو. کوڙ ساريون هوٽلون کُليون هيون، جلال چانڊئي جا ڪلام وڏي آواز ۾ وڄڻ لڳا هيا، ته ڪڏهن ڪڏهن شوق ڪري گهمڻ ويندو هُيس. نه ته ماستري مان واندو ٿي، ٻنيءَ جو ڪم ڪار لاهي، هلال پاڪستان اخبار ۽ ڪڏهن ڪي سنگت ساٿ کان هٿ ڪيل ڪتاب پڙهي گھر ئي ويٺو هوندو هيس. تن ڏينهنين فقير محمد لاشاري هلال ميگزين ايڊيٽ ڪندو هيو، انهيءَ هلال ميگزين ۾ ڪڏهن اميرشر، ڪڏهن اميربخش شر، ڪڏهن نامعلوم شر ۽ وري ڪڏهن صنم شر پر گهڻو ڪري انوکن نالن سان ننڍيون ڪهاڻيون، شاعري ۽ مضمون لکندو به هُيس، جيڪي باقاعدگيءَ سان ڇپبا هيا.نالا مَٽائڻ جي اها پِٽ ڪامريڊن وڌي هئي. جيڪي چوندا هيا ته ماڻهن تائين پنهنجي ڳالھ پهچي، سائي وڏي کيپ آهي جيڪا پاڻ کَٽي ته لکُ ٿي پيو. نالا ته ڪائي حيثيت ڪونه ٿا رکن.
تن ئي ڏينهين سنڌين جي قاتل آمرضياءَ، جڏهن مرحوم محمد خان جوڻيجي کي وزير اعظم ٿاڦيو هُيو، ته پوري علائقي جي ماڻهن کي ڏاڍي خوشي ٿي هئي.مرحوم جوڻيجو راڄائتو ۽ رَڄُ اشراف ماڻهو هُيو. هُن پنهنجيءَ سموريءَ ڄمار ۾ وسين لڳي ڪڏهن ڪنهن سان ڦِٽايو ڪونه هيو نه ئي وري ڪنهن کي رنجايو هيو. هو جڏهن وزير اعظم ٿي پهريون ڀيرو سنڌڙيءَ جي هوائي اڏي تي ٿي آيو هيو، ته انهيءَ ڏينهن پيپلا، ليگلا ۽ سِيپلا سڀئي، پاڙي ۽ راڄ جي هن رَڄ اشراف مڙس جي آجيان لاءِ سنڌڙيءَجي هوائي اڏي ڏانهن سمنڊ جي ڇولين جيان اٿلي پيا هيا.هونئن ته پاڪستان جي هوائي فوج جا چاڪ وچوبند اهلڪار، ڪنهن به ماڻهوءَکي هوائي اڏي جي حدن ۾ وڃڻ ڪونه ڏيندا آهن، خاص ڪري هنِدُن کي ته ٺُپ ڪونه ڇڏين.پر ان ڏينهن ضياءَ جي فوج پنهنجي هن نئين چونڊيل وزيراعظم جي مانائتي آجيان سموريءَ دنيا کي ڏيکارڻ جي لاءِ اهي پابنديون به لاٿيون هيون.ان ڪري جوڻيجي صاحب جي هارين جون به هنڌان هنڌان ٽريڪٽر ٽراليون ڀرجيو پئي آيون.مزو اهو پئي ٿيو ته هنن ويچارن کي هڪڙو ئي نعرو ياد هيو، ڀيڄ پاڳارا جو، باقي ڪجھ به نه. انهيءَ ڪري هو رُڳو ڀيڄ پاڳارا جي نعري ۽ خالي هو هو جي رڙو رڙ لايو بيٺا هيا.الائي ڪنهن جي دل ۾ خيال آيو ته کين نعرو ٺاهي ڏنائين، تنهنجو شان منهنجو شان، محمد خان، محمد خان. پوءِ ته وٺ وٺان ٿي وئي هئي. هوڏانهن وري جوڻيجي صاحب جي هارين جي اڪثريت هئي، بروهين، ڀيلن ۽ ڀاٽن جي، ۽ بروهين جي ٻولي ته بچي شل دٻي ۾ ٺڪرين جيان هئي، باقي ڀيلن ۽ ڀاٽن ۾، سنڌيءَ ۾ شين جو اُچار سين سان اچاريو ويندو آهي، ڀيلن ۽ ڀاٽن وٺي نئين نعري جي ڌم لاتي، تنهنجو شان، منهنجو شان، محمد خان، محمد خان. تڏهن ڪنهن سمجھ ڀرئي ماڻهوءَ هڪلون ڪري وڃي کانئن اهو نعرو بند ڪرايو هيو.