چانڪيه پنڊت
چندر گپت جي ڏينهن ۾ سنڌ صنعتي، حرفتي ۽ تعليمي لحاظ کان وڏي ترقي ڪئي. ڪاريگرن، مزدورن ۽ پورهيتن کي چڱيون اجرتون ملنديون هيون، ڪوبه فرد غريب ۽ بيروزگار ڪونه هو. هن جي دور ۾ تعليم ۽ صحت لاءِ وڏا اسڪول ۽ مڪتب هئا، جتي طب، سياست، فلسفي ۽ ٻين علمن ۽ فنن جي تعليم ڏني ويندي هئي. تعليم جو معيار ايڏو ته بلند هو، جو هڪڙي ماڻهو کي ڪيترن ئي علمي شاخن جي تربيت وٺڻِي پوندي هئي. ان وقت جو هڪ سنڌي شاگرد نالي چانڪيا، ننڊپڻ کان ئي هوشيار ۽ علم جو شوقين هو. هو ڌن جو پڪو ۽ ارادي جو مضبوط هو. پنهنجي مقصد ۾ ڪامياب ٿيڻ لاءِ، هن هر قسم جي تڪليف کي منهن ڏيڻ لاءِ وڏي دل سان مقابلو ڪيو.
هڪ دفعي جي ڳالهه آهي ته چانڪيا علم حاصل ڪرڻ کان پوءِ، هڪ گهاٽي جهنگ مان لانگهائو ٿيو، واٽ ويندي ڀرٽ جي ڪنڊن جا ٻوٽا هر هر، سندس پيرن کي وڪوڙي ٿي ويا، هن وڏي ڪوشش ڪئي پر ڪنڊن کان جند ڇڏائي نه پئي سگهيو. آخر هڪ ڏينهن هڪ هنڌ تي بيهي، جهنگ ڏانهن منهن ڪري وڏي واڪي چوڻ لڳو ته ” آءُ چانڪيه آهيان تون هن وقت مون کي تنگ ڪرين ٿو پر ڪو وقت اهڙو به ايندو، جو آءُ وڏي عهدي تي پهچي تنهنجي چڱي طرح خبر وٺندس. “
آخرڪار ڪجهه وقت کان پوءِ چانڪيه چندرگپت جي حڪومت ۾ تمام وڏي عهدي تي پهتو. هڪ دفعي کيس جهنگ وارو واقعو ياد آيو، هن عوام کي حڪم ڪيو ڏنو ته ” خاص ضرورت کان وڌيڪ هرڪو پنهنجي گهر ۾ کير جي بچت ڪري، ان مان ڏهي ڄمائي رکي. رعيت حڪم جي پوئواري ڪرڻ شروع ڪئي ۽ ٿورن ڏينهن ۾ گڏ ڪيل ڏهيءَ جو ڪافي ذخيرو موجود ٿي ويو، جيڪو گهڻي وقت رکڻ ڪري ڦٽي ڌپ ڪري ويو. جڏهن اهو سارو ذخيرو ملڪ جي ڪنڊ ڪڙڇ مان ميڙي ميڙي چانڪيه وٽ پيش ڪيو ويو، تڏهن هن حڪم ڪيو ته اهو سڄو ذخيرو جهنگ ۾ ٻوٽن جي پاڙن ۾ هاريو وڃي. اها ڦٽل ڏهي، جنهن ۾ تيزابي مادو پئدا ٿي چڪو هو جڏهن ٻوٽن جي پاڙن ۾ پهتو ته سارو جهنگ سڙي صاف ميدان ٿي ويو. هن ميدان تي پوءِ پاڻيٺ ۾ اهم حيثيت حاصل ڪئي. هن ميدان تي پوءِ ٽي وڏيون جنگيون لڙيون ويون، جن برصغير جي رياست جو رخ ئي بدلائي ڇڏيو ۽ ان انقلاب آڻڻ ۾ سنڌي چانڪيه جو هٿ هو. جنهن پنهنجي حڪمت عملي سان ميدان صاف ڪرائي ڇڏيو. هن مان صاف ظاهر آهي ته سنڌ جو هي فرد، طب ۽ سائنس جو ڪيڏو نه ڄاڻو هو، ڪنهن شيءِ جي تيزابي اثر جي ايڏي وڏي ڄاڻ رکڻ، ڪا معمولي ڳالهه نه آهي.
چانڪيه پنڊت هڪ وڏو عالم مصنف به هو، سندس لکيل ڪتاب ارٿا شاستر ( سياست نامو) هڪ اهڙو ڪتاب آهي، جنهن ۾ سياست، حڪمت، طب، جهاز سازي، ملڪي تاريخ، حڪومتي انتظام، آدمشماري ۽ کاڻين کوٽڻ تي روشني وڌي ويئي آهي. هي ڪتاب افلاطون ۽ ارسطو جي سياسي ۽ سماجي تحريرن جي ڀيٽ ۾ جامع آهي، جنهن ۾ طب، ڌاتن ۽ سياست تي به بحث ڪيو ويو آهي. سندس ڪجهه ڳالهيون هيٺ ڏجن ٿيون.
( الف) سياست ۾ اخلاق ڪابه شيءِ نه هوندي آهي، تنهن ڪري ڪنهن تي به ڀروسو نه ڪيو وڃي، عوام کي تڪليفن ۾ وجهڻ سياست آهي.
( ب) شڪ ڪوڙ ۽ عباري ملڪي انتظام کي درست رکڻ لاءِ ڪارائتا آهن.
( ث) شاهي درٻار ۽ عام درٻارين، وسيلي ماڻهن جا مقدما ۽ فيصلا ٻڌي، انهن تي مهر جو هٿ ڦيريو وڃي.
سنڌي پنڊت، ماهر طب ۽ سياستدان چانڪيه جو هيءُ ڪتاب پهريون ڀيرو 1905ع ۾ جرمني ۾ ڇپيو.