مائي ڄيٺي سپاهيملاڻي
اهو زمانو گورن جي حڪومت جو هو، ڪارن لاءِ قهري قانون جڙيل هئا. هيءَ مڙس ٿي اچي ميدان ۾ لٿي. تعليم کي ڇڏي ڏنائين، بس پوءِ ڪيڏهن جيل ۾ ته ڪڏهن ريل ۾. کيس ڪيڏيون به تڪليفون آيون ۽ تشدد ٿيا، پر هن مقصد کي نه ڇڏيو ۽ ملڪ واسين کي نه وساريو. هو ارادي جي پڪي هئي. سندس دوستي ۽ دشمني، قومي مقصد ۽ آزادي خاطر هئي. هن جي راهه ۾ جيڪي به پٿر آيا، تن کي هن ٿڏي ڇڏيو. هٿڪڙين کي چوڙيون ۽ جيل کي پيڪو گهر ڪري ڇڏيائين. هن ۾ خود قرباني جو جذبو هو ۽ آزادي جي واٽ ۾ سندس ارادو اٽل هو ۽ هو ان ڏس ۾، بي خوفي سان اڳتي وڌندي رهي. 1942ع جي ڳالهه آهي ته ”ڪئٽ انڊيا “ جي هلچل جي ڪري هو جيل ويئي. سخت گرمي ۽ جيل جي ڪم کيس ڪمزور ڪري ڇڏيو ۽ هڏا به نڪري آيس هوم منسٽر کيس ڏسڻ ويو. چيائينس ته ” بيمار ٿي ڏسجين، توکي جيل مان آزاد ڪرڻ گهرجي“ منسٽر خيال ڪيو ته، هوءَ به کيس آزادي لاءِ منٿ ڪندي پر هن غيور عورت، ان کي پنهنجي خودداري ۽ آزادي جي هلچل جي روايتن خلاف ڄاڻيندي کيس جواب ڏنوته ” جن جهليو آهي، انهن تي ڇڏيل آهي ته، جيڪي وڻين سو فيصلو ڪن، پر جيڪڏهن تون ڀائين ته آءُ پنهنجي رهائي لاءِ توکي عرض ڪنديس يا ڪو يقين ڏيارينديس ته ڪنهن کي به اهڙي اميد منهنجي جتي مان به رکڻ نه گهرجي.“ ڪيڏو نه جرئتمندانه جواب آهي. ڏسو ته سهي هڪ نازڪ اندام ناري ورهين جا ورهيه جيل ۾ رهي، پوءِ به ايڏي خوداري.
ٻئي دفعي جي ڳالهه آهي ته، سندس غلام حسين سنڌ جو وزير اعلى هجي. هن خيال ڪيو ته مائي ڄيٺي وڏين تڪليفن ۾ آهي. جيڪڏهن هو لکي ڏي ته اڳتي هو ” آزادي جي تحريڪ “ ۾ حصو نه وٺندي ته پوءِ اسان کيس، آزاد ڪرڻ لاءِ برٽش حڪومت کي آماده ڪريون “ پر هن اورچ ۽ باهمت مائي صاف انڪار ڪري ڇڏيو. هن جيل وڃڻ قبوليو پر آڻ نه مڃي. ويتر ڏک ٿيس ته وطن جي آزادي لاءِ قومي ڪارڪن هر قسم جون تڪليفون سهي رهيا آهن، پر سندس ٻين وطني ڀائرن ۾ انهيءَ قرباني يا وطن دوستي جو احساس به پيدا نه ٿيو آهي. هن کي ملڪ جي مصنوعات جو وڏو قدر هو. ” کاڌي تحريڪ “ وقت وديشي ڪپڙا ساڙي، کاڌي پائڻ شروع ڪيائين ۽ ديسي شين ڪتب آڻڻ ۾ وڏو ڪم ڪيائين. هن نه صرف سياست ۾ پاڻ موکيو ۽ قوم لاءِ اڻ مٽ نقش ڇڏيا، پر سماجي سرگرمين ۾ به ڪم ڪندر رهي ۽ هميشه قوم جي ڀلائي لاءِ پاڻ پتوڙيندي رهي. هن سنڌي ٻارن جا مسئلا پيش ڪندي رهي هو ڪيترن ئي سماجي عهدن تي رهي، جتي هر وقت قومي ۽ سماجي خدمت کان هڪ پل به واندي نه ويٺي. هن ڪراچي شهر جي زناني تعليم لاءِ گهڻو ڪم ڪيو. هن شراب نوشي ۽ ان جي روڪڻ لاءِ، وڏي تحريڪ هلائي. هوءَ جيترو وقت زندهه رهي، سنڌ ۽ سنڌي عوام لاءِ ڪم ڪندي رهي.