پير حسام الدين راشدي
سائين حسام الدين راشدي بنيادي طرح سيد هو، جن جو عام طور گذران ٽوڻن، ڦيڻن، تعويذن ۽ ٻوهل تي هوندو آهي. پير صاحب کي سندن والده ماجده چوندي هئي ته ”زمانو ڦرڻ وارو آهي، وڏيرڪي ۽ پيري جٽاءُ نه ڪندي، جيڪڏهن علم حاصل ڪندئو ۽ پنهنجن پيرن تي بيهي سگهندئو نه ته پيا ڌڪا کائيندئو“ پير صاحب پنهنجي امڙ جي هدايت کي هيئين سان هنڊايو ۽ ان تي پوري ريت عمل ڪري، ويهين صديءَ جي سنڌ جي آسمان تي هڪ روشن ستاري وانگر چمڪيو. هو دنيا جو مڃيل اسڪالر ۽ عالم هو ۽ ايڏو وڏو عالم ۽ سندن علمي هاڪ ۽ ڌاڪ برصغير پاڪ وهند کان سواءِ ايران، افغانستان، چين، روس، آمريڪا، برطانيه، آفريڪا، آسٽريليا، هانگ ڪانگ ۽ سلون تائين پکڙجي ويئي. هو هر علمي ۽ ثقافتي وفد جو سربراهه ٿيو ۽ دنيا جي هر ملڪ ۾ وڃي، پنهنجي علمي عظمت کي چار چنڊ لڳايا. هر ملڪ جو عالم سندن عزت ڪندو هو ۽ پير صاحب سان ٻه گهڙيون گذارڻ، پنهنجي لاءِ فخر سمجهندو هو. پاڻ فارسي قديم توڙي جديد جا وڏا ماڻهو هئا ۽ فارسي ادب جي خدمت جي صلي کين ايران جو قومي اعزاز به مليو هو.
پير صاحب محنت جا سرچشما ۽ پورهيت اديب هئا. روزانو وڏي عصر اٿندا هئا ۽ اٿڻ شرط لکڻ پڙهڻ جي ڪم کي لڳي ويندا هئا. چانهه بسڪٽ جو دور هلندو هو ۽ پاڻ پنهنجي ميز تي ڪتابن ۾ گهيريل رهندا هئا. پير صاحب هجي هڪ تاريخدان هو. سنڌ جي تاريخ، جيڪا ماضي ۾ درٻاري مورخن جي ويڪاڻو قلم ذريعي اسان وٽ پهتي آهي، کي نئين سر لکي، ورهين جي ڪوڙي ۽ خوشامدي واري لٽ لاهي سچاين کي سامهون آندو. هن سنڌ جي تاريخ تي جيڪو ڪم ڪيو آهي، اهو سندس عظمت جي گواهي ڏي ٿو. هن تاريخ نويسي جي فن جي عبارت ۽ طرز تحرير ۾ نئون رنگ ۽ ڍنگ پيدا ڪري، مقامي نج سنڌي محاورا، اصطلاح ۽ ترڪيبون آڻي، ان جي خشڪي ختم ڪري، کيس دلچسپ بنايو. سندس ڪتاب ”هو ڏوٿي هو ڏينهن “ جيڪو سنڌ جي سماجي تاريخ آهي، اهڙي ته دلنشين سادي ۽ سليس زبان ۾ لکيل آهي جو ٻار خواهه ٻڍو، گهڻو ۽ ٿورو پڙهيل، شهري يا ڳوٺاڻو هڪ جيترو لاڀ حاصل ڪري سگهي ٿو. هن سنڌ جي تاريخ ۽ ادب تي ٽي سئو مقالا ۽ يارهن ڪتاب سنڌي ۾، چار ڪتاب اردو ۾ ۽ ستاويهه ڪتاب فارسي زبانن ۾ لکيا.
پير صاحب علمي ۽ ادبي زبانن جو روح روان هو. سندس ٺاهيل ادارا، سندس خدمتن کي صدين تائين ياد رکندا. سنڌي ادبي بورڊ، انسٽيٽيوٽ آف سنڌ الاجي، مرڪزي اردو بورڊ، انجمن اردو ترقي بورڊ ۽ ٻيا ڪيترائي ادارا، سندس رهنمائي جو زنده ثبوت آهن. انهن علمي ۽ ادبي ادارن سان کين عشق هو. هو علمي ادارن ۾ لائق ۽ قابل ماڻهن کي ترجيح ڏيندا هئا. هڪ دفعي ڪراچي يونيورسٽي جي سنڌي شعبي ۾، هڪ ليڪچرر جي تقرري هن جي مشوري کان پوءِ ٿيڻي هئي. وائس چانسلر کيس چيو ته ”فلاڻي ماڻهو جي وزير سفارش ڪئي آهي“ پاڻ جواب ۾ چيائون ته ”وزير سڀني جا خير خواهه آهن. توهان اداري جا سربراهه آهيو. هي علمي ادارو آهي، هن ۾ لائق ماڻهو هئڻ گهرجن. هتي سفارش نه ٻڌڻ گهرجي“ هن صرف ان اميدوار جي حق ۾ راءِ ڏني جيڪو ان جو وڌيڪ اهل هو.
پير صاحب جاگيرداري نظام ۽ پيري مريدي خاندان جا فرد هوندي به هڪ خليق انسان بنجي، جاگيرداري سرشتي جي هر شيءِ کي نه صرف ٿڏي ڇڏيو، پر ٻين سڀني ۾ به آزادي پسندي، انسان دوستي، خودداري ۽ هر فرد سان، انصاف جا گر پيدا ڪيائون. هن پنهنجي ماحول جا صدين وارا پيل زنجير توڙي رنڊڪون هٽائي، ذاتي ۽ ذهني آزادي حاصل ڪري سنڌي سماج ۽ سنڌين جي سماجي شعور ۽ سياسي سجاڳي لاءِ وڏو ڪم ڪيو. هو جڏهن به پنهنجي ڳوٺ ايندا هئا، تڏهن پنهنجين هارين ۽ نوڪرن، ڪمين ۽ ڪاسبين سان ڀاڪر پائي قرب ۽ محبت سان ملندا هئا. کين پاڻ سان گڏ کٽن تي وهاري کانئن ڏک سک پڇندا هئا. پنهنجن نوڪرن جو وڏو خيال ڪندا هئا. سندن ڍڳن جو به کين احساس هوندو هون. انهن کي اُس ۾ وهڻ بلڪل نه ڏيندا هئا. هارين کي پڪل پوک مان ڍورن کي گاهه کارائڻ جي اجازت هئي. ڪو هاري جيڪڏهن بيمار ٿيندو هو، ته کين پگهر پڇڻ ويندا هئا ۽ مهيني ٻين سندن گهر وڃي کانئن خيريت معلوم ڪندا هئا، پوک نه ٿيڻ جي حالت ۾ هارين کي اڳواٽ ان ڏيندا هئا. ان ڪري ڳوٺ جا هاري کيس ”هارين جو يار“ سڏيندا هئا.
پير صاحب کي سنڌ سان ڏاڍو پيار هو، ۽ هو سدائين سنڌ کي سرسبز ۽ سنڌ ۾ رهڻ واري کي سدائين خوشحال ڏسڻ گهرندو هو. سنڌ جي نوجوانن مان سنڌ جي خوشحالي لاءِ کيس وڏيون اميدون هيون. ان ڪري هو سندن رهنمائي ۽ همت افزائي ڪرڻ پنهنجو فرض سمجهندا هو. سندس خواهش هئي ته ”سنڌ جا نوجوان نه صرف سياست ۾، سنڌ جا حق حاصل ڪن، پر ادب ۽ تاريخ ۾ به اعتماد ۽ کليل ذهن سان سنڌ جي سموري سرمائي کي نون فڪري ۽ سائنسي رجحانن سان مالا مال ڪن پاڻ چوندا هئا ته ”نوجوان ۽ نئين نسل سان گڏجي ۽ ڪچهري ڪري، مان پاڻ کي نوجوان محسوس ڪند و آهيان ۽ ايمان تازو ٿي ويندو اٿم، ڇو ته منهنجي زندگي جو سرمايو، منهنجون تخليقون ۽ منهنجي لائبريري ”سنڌ جو نئون نسل “ آهي.
هاڻي اهو اسان جو فرض آهي ته پير صاحب کي جيڪي اسان مان، اميدون ۽ خواهشون هيون ان جي پوئواري ڪري ان کي پايئه تڪميل تي پهچائڻ جي ڪوشش ڪريون، ۽ اهڙي طرح هن عظيم محسن جي روح کي تسڪين پهچائي سگهون.