ڪامريڊ غلام محمد لغاري
ڪامريڊ لغاري، هڪ غريب گهر ۾ ڄائو. سندس والدين هاري هئا، مسڪين ٿريا هئا. ”ٿر ٿوهر، گهر جهوپڙا، ٻارڻ جن جو ٽوهه“ هو. هو ان گهر ۾ ڄائو. هن مذهبي تعليم ديني مدرسن ۾ حاصل ڪئي، عربي ۽ فارسي زبانن ۾ پڙهيو، باقي سنڌي ته سندس جيجل جي ٻولي هئي، جيڪا لولي جي صورت ۾ ٿڃ سان ملي، سندس سرير ۾ رت سان گڏ ڊوڙي رهي هئي. هن جو اباڻو گهر نبي سر روڊ ۾ آهي.
ٿر ۾، سنڌ جو جاگيردارنه ۽ وڏيرا شاهي وارو نظام نهايت پختو ۽ مضبوط رهيو آهي ۽ پيداوار جي اهم ذريعن تي انگريزن جي پٺن ۽ چمچن جو قبضو رهيو آهي، جيڪي وطن وڪڻي ڌارين وٽ سرخرو ٿيا. پنهنجن کي مارائي ڪمشنر تروٽ کان جاگيرون ورتائون. ڪامريڊ انهن ديس دروهين ۽ سون تي سيڻ وڪڻندڙن جي سامهون ٿيو ۽ واهه جو ٿيو. هو سنڌ جي ڌرتيءَ جو سرفروش عاشق هو. هو محب وطن هو ۽ سچو انقلابي هو. هن جي تمنا هئي ته اهڙو انقلاب اچي جو حديث نبوي صلعم موجب ”ٻني ان جي آهي، جيڪو ان کي کيڙي“ سندس خواهش هئي ته اهڙو دور اچي جو هي سونا سنگ اپائيندڙ هاري، پنهنجي پورهئي جو ڦل پاڻ کائي، ٻيو ڪو به ڌاريو، ڪوبه لٽيرو، ڪوبه رهزن کانئن ٽڪر ڳڀو ۽ وات جو گرهه نه کسي. ان ڪري هن انگريز سامراج ۽ ان کان پوءِ هو آمر سان ٽڪر کاڌو. هو زندگيءَ جا پورا 19 سال سي ڪلاس ۾ اخلاقي ڏوهاري قيدن سان جيل ۾ رهيو ۽ جلاوطني جون سزائون به ڪاٽيون. سندس چوڻ موجب ته ” ساري عمر جيل ۾ گذري“ ابراهيم منشي ڪهڙو نه سٺو چيو آهي ته :
جيڪو ماڻهو ڪين وڪاڻو، تنهن کي مليو جيل ۽ ٿاڻو
ڪامريڊ غلام محمد لغاري سدائين غريبن جو يار ۽ مظلومن جو مددگار هو. حديث شريف ۾ آهي ته ”جتي ظلم ٿيندي ڏسو، ان کي هٿ سان روڪيو، هٿ سان روڪي نه سگهو ته پوءِ زبان سان روڪيو ۽ جي زبان سان به روڪي نه سگهو ته پوءِ گهٽ ۾ گهٽ ان کي پنهنجي دل ۾ برو سمجهي، اتان هليا وڃو، پر ياد رکو ته اهو ايمان جو آخري حصو آهي“ مرحوم لغاري، هن حديث نبويءَ جو جيئرو جاڳندو مثال هو. ڪيڏو به ڪو کڻي خان خانان جو پٽ هجي، پر ان ڪنهن مسڪين کي ستايو، ڪنهن غريب جو گهر لتاڙيو، ڪنهن رن زال جو ٻنو کسيو ته پوءِ، ڪامريڊ ڪاريهر وانگر مڇرجي پوندو ۽ پوءِ اهو امير هوندو ۽ هيڏانهن هي غريب لغاري. سندس دل ڏسو ته هٿ ڪنهن سان ٿو اٽڪائي. اهو انسان جيڪو پاڻ کي زمين جو خدا ٿو سڏائي. هڪ ڀيري جي ڳالهه آهي ڪنهن غريب جي گهرواري ميرپورخاص جو هڪ امير کڻي ويو. هن مسڪين گهڻائي گهر ڏٺا، پر سڀ اڳلي ماڻهو جو اثر رسوخ ۽ رعب تاب ڏسي، سندس مدد ڪرڻ کان انڪار ڪيائون. آخر هو ٻي ڪابه واهه نه ڏسي، ڪامريڊ وٽ آيو. هن ڀلي مانس به نه ڪئي هم نه تم کيس ساڻ ڪري، سڌو امير جي بنگلي تي آيو. مائي کي اندران ڪڍي مڙس جي حوالي ڪري، ٿر جي اهڙي طرف اماڻي ڇڏيو جو وڃڻ کي ويئي، سا موٽي موٽي ڪينڪي.
ڪامريڊ سنڌ جي وجود، سنڌ جي بحالي، سنڌين جي خوشحالي ۽ سنڌين جي فارغ الباليءَ لاءِ، پنهنجي زندگي جون ڪيئي بهارون، دل جون ڪيئي خوشيون ۽ من جون ڪيئي تمنائون قربان ڪري ڇڏيون. زمين جي ورهاست هجي. اڌو اڌ بٽئي جو مسئلو هجي، هارين جي جماعت جو بنياد هجي، الاٽمينٽ هجي، لوڪل هارين کي زمين ڏيڻ جو مسئلو هجي ون يونٽ ٽوڙ هلچل هجي، سنڌين کي قومي ٻولي بنائڻ جو سوال هجي. ڪامريڊ سڀ کان اڳ هڪ ڪري چوندو ته ” آڏو ٽڪر ٽر، متان روهه رتيون ٿين“ هو عوام لاءِ زندهه رهيو. هن کي پنهنجي ذاتي ڪابه خواهش ڪانه هئي.
1943ع ۾ سکر بئراج کي گهارو پيو، ڪيئي ڳوٺ لڙهي ويا، ماڻهو بي گهر ٿيا. ڪامريڊ ويهه ڏينهن لڳاتار بنا ڪنهن دنوي لالچ ۽ جاهه وجلال جي غريب مخلوق خدا جي خدمت ڪندو رهيو. هو مسڪين ڪٽنب جو فرد هو، هن پورهيو ڪيو پڪوڙا تريا، هر ڪاهيا، زمين کيڙي، دڪان هلايو، لوهه ڪٽيو، ڪاٺ وڍيو، اوڏڪو ڪم ڪيو. بس ” جيئڻ ڪارڻ جيڏيون، وڏا وس ڪيام“ پر مڙس اڏول هو، وڏيءَ ڇاتي واور. هنن پورهيتن سندس وار به ونگو نه ڪيو.
ڪامريڊ هڪ بهادر، بي ڊپو ۽ بي باڪ اڳواڻ هو. خاص ڪري وڏيرن، سرمائيدارن، جاگيردارن ۽ راشي ڪامورن سان سندس ڪانه پئي. هڪ دفعي اليڪشن ۾، ڪنهن تمندار سان بيٺو. هو سڀ جيپون ڪاهي پڻس وٽ اچي ويٺا ته پٽ اچي ويٺا ته پٽ کي هٿ کڻائي. هو واهڻ جو واسي، سدائين وڏيرن جو ڊنل سو پٽ کي چوڻ لڳو ته” ابا چريو آ ڇا، ڪنهن سان ٿو بيهين، ڪجهه خيال ڪر“ ڪامريڊ پيءُ کي چيو ته ”ابا هنن پيرن ۽ وڏيرن، هيترا ڏينهن تنهنجو ڪو سلام ڪيو، ڪنهن ڪو اوهان وٽ آيا، يا توهان کي ڪٿي گهرايائون، اڄ اوهان جي در تي تڏهن آيا آهن، جڏهن مون غريبن ۾ سجاڳي آندي آهي، ڀائين ٿا ته غلام محمد جو ڪيل ڪم هت ختم ڪري ڇڏيندا. آئيندي به جيڪو غريب سجاڳ ٿي، اٿيو ته ان کي به اهڙي طرح ختم ڪري ڇڏيندا. بابا سائين آءُ ڪڏهن به هٿ ڪونه کڻند. جي مري ويس، يا هنن مون کي ڦندي ۾ ڦاسائي جيل حوالي ڪيو ته ڪابه پرواهه نه آهي، جيل مان اڳ به ڏسي چڪو آهيان “ سندس هن جواب مان هن جي همت، دلي قوت، بي خوفي ارادي جي بلندي ۽ مضبوطي ظاهر ٿئي ٿي.
مرحوم ڪامريڊ هڪ بي باڪ صحافي ۽ سنڌين جو صحيح ترجمان هو. سندس قلم هڪ بهادر سپاهي وانگر انسانيت جي دشمنن جا سر قلم ڪندو رهندو هو. هن سچائي ۽ بيداري اخبارون جاري ڪري، ڪيترن ئي جاگيردارن، ظالم زميندارن ۽ مڪار ليڊرن جي نڪ ۾ دم ڪري ڇڏيو. سندس اخبارن، غريب هارين کي حقن وٺي ڏيڻ ۾ وڏو ڪم ڪيو.
اڄ ڪامريڊ، اسان وٽ ڪونهي، پر سندس چڱا ڪم هميشه ياد رهندا ۽ هن جي ياد سدائين رهندي.