محمد عثمان ڏيپلائي
جڏهن سنڌ ۽ سنڌين جي اها سماجي، سياسي ۽ معاشي حالت مولانا محمد عثمان ڏيپلائي ڏٺي تڏهن سندس جسم ۾ ويٺل انساني خدمت جو جذبو، سجاڳ ذهن ۽ زندهه ضمير ڪر موڙي اٿيو. هن قلم کنيو ۽ پير پرستي واري کڙي ڪيل تابوت ۾ زور سان ڌڪ هنيو. بس ڄڻ ککر ۾ کڙو لڳو. چوڌاري ڀون ڀون شروع ٿي ويئي، پر هي اڏول مڙس نقلي پيرن ۽ زور جي مرشدن، خلاف محاذ قائم ڪيو آيو. هي لکي ٿو ته ”مون جڏهن اک کولي، تڏهن چوڌاري رهندڙ ماڻهو، ڪنهن نه ڪنهن طرح، چئن ظالمن جي ظلم جي چڪيءَ ۾ پيسجي رهيا آهن، جن کي پنهنجي مرضيءَ سان جيئڻ ته پنهنجي جاءِ تي پر مرڻ جو به حق ڪونهي. اهي ظالم آهن نيم ملا، نقلي پير، زميندار، سرمائيدار ۽ سرڪاري آفيسر“. مرحوم ڏيپلائي، انهن سڀني نقلي پيرن ۽ هٿ ٺوڪين مرشدن جي خلاف قلم کنيو. هن جو چوڻ هو ته نقلي پير ۽ مرشد، سادن ۽ اٻوجهه سنڌين جي ذهن کي ختم ڪري ڇڏيو ۽ جڏهن ذهن، سوچڻ جي لائق ئي نه ٿو رهي ته پوءِ انسان جو زندهه رهڻ مشڪل ٿيو پوي. هو نقلي پير ۽ مرشد کي ڪاري نانگ کان به وڌيڪ خطرناڪ سمجهندو هو، ڇو ته اهو انسان تي پنهنجي زهر جو اهڙو اثر ڪري ٿو، جو ان جو احساس نه نه ٿو رهي ۽ انسان جو شعور ۽ فڪر ختم ٿي وڃي ٿو.
مولانا ڏيپلائي، انسان کي صحيح راهه ڏيکارڻ لاءِ 1938ع ۾ حيدرآباد ۾، پنجاهه روپين سن هڪ ادارو قائم ڪري اشاعتي سلسلو شروع ڪيو. هن خدا جي ڀٽڪيل مخلوق کي حق جي واٽ ڏيکارڻ جو عزم ڪيو. پر هي ڪم تمام ڏکيو هو. وک وک تي عزى ۽ منات سان مقابلو ڪرڻو هو. مٿس ڪوڙا مقدما داخل ڪيا ويا. جيل ۾ وڌو ويو، سختيون ڏنيون ويون، پريس کي ساڙيو ويو. ڪافر، منڪر، دهريو، پيرن جو پٽيل ۽ وهابي سڏيو ويو، پر هو هٿرادو ٽڪساٽ کان ڪڏهن به ڊنو ۽ نه گهٻرايو، ڇو ته هو نيڪي ۽ سچائي جو پرچارڪ هو. هن انسانيت جي عظمت ۽ ڀلائي لاءِ قدم کنيو هو. هن ان مقصد لاءِ 140 ڪتاب لکيا. سندس تحرير جيئن ته سادي سلوئي، سولي ۽ سليس هئي، ان ڪري هن جا ڪتاب هر پڙهندڙ تي اثر ڪرڻ لڳا، توڙي کڻي هو گهٽ پڙهيل به ڇو نه هجي. سندس مسلسل محنت جو اهو نتيجو نڪتو جو ماڻهن جي ذهنن مان، ٻهروپي پيرن، مجاورن، فقيرن ۽ ٽوڻن ڦيڻن جو خوف نڪري ويو ۽ هو پاڻ کي سڃاڻڻ لڳا ۽ پنهنجي سڃاڻ ئي، انسان جي شرف ۽ شان جي سڃاڻ آهي. ڏيپلائي جا ڪتاب سنڌ جي پيڙهيل ۽ اٻوجهه عوام لاءِ روشن مشعل آهن، جن جي شعاءُ تي هنن غلط راهه ڇڏي، سڌو رستو ورتو. ذهني پست حالي ۽ عوام جهالت جي ڪُن مان نڪري روشن دنيا ۾ آيا ۽ اهڙي طرح سنڌي معاشرو اصلاح پذير ٿيو.
مولانا محمد عثمان ڏيپلائي، اجتماعي مفاد لاءِ ڪم ڪيو هو. زندهه به پنهنجي قوم لاءِ رهيو ۽ مرڻ مهل به سندس زبان تي ”پريس ۽ عوام “ جا لفظ هئا. هن ذاتي فائدن جي بدران مشترڪه قومي مفاد کي ترجيح ڏني. هن جي ڏسيل هدايت تي، سنڌي فرسودهه ۽ دقيانوسي طور طريقي کي ڇڏي، جديد علوم حاصل ڪري پاڻ کي ۽ ملڪ کي خوشحال بنايو. بهرحال ڏيپلائي جو ” ادب“ هڪ صحتمند ۽ تعميري ادب آهي. جنهن کي اسان جي آئيندي جي خوشحالي ۾ وڏي اهميت حاصل آهي.