حيدر بخش جتوئي

ڪامورو ان کي چئبو آهي جيڪو کاتي ۾ وڏو آفيسر هجي. اڇي ڪاري جو مالڪ هجي. کيس وڏا وڏا اختيار هجن. جنهن کي وڻيس ته ٻڌي، جنهن کي وڻيس ته ڇوڙي. جنهن جي پڳڙي لاهي ته ڪو کيس چوڻ وارو نه هجي. مرضي پويس ته ڪنهن کي اڏي ڇڏي ۽ جي ڪاوڙجي ته ڪنهن جو جهڳو ئي جهڻ ڪري ڇڏي. پر سڀ ڪامورا ائين نه هوندا آهن، ڪي ڪي ته فرشتا به ٿي رهيا آهن. اڄ مان اوهان کي هڪ اهڙي ڪاموري جون ڳالهيون ٿو ٻڌايان، جيڪو قرب ۽ سڪ، پيار ۽ محبت جو مجسمو هو، ۽ اهو ڪامورو هو حيدربخش جتوئي، جيڪو اصل بکي ديري ڳوٺ جو ويٺل هو. سندس والد الهداد خان هو ته ڳوٺاڻو پر پنهنجي ٻار کي تعليم اعلى ڏياريائين، ان ڪري هو وڌي وڃي ڪامورو ٿيو. هو هيڊ منشي، مختيارڪار، ڊپٽي ڪليڪٽر، اسٽنٽ مئنيجر انڪمبرڊ اسٽيٽس ۽ ڪورٽ آف وارڊس جهڙن عهدن تي فائز رهيو. پر جتوئي خدا جو بندو هو ۽ خدا جي بندن جو بندو ٿي رهيو. هن سڄي حياتي پنهنجي قوم ۽ مظلوم ماڻهن جي خدمت ڪندي گذاري. هن روينيو کاتي ۾ رهي چڱي طرح ڏٺو ته ڪيئن نه ذميندار، آفيسرن سان ملي، غريب هارين کي ڦرين ۽ لٽين ٿا. جيڪو انگ اگهاڙو ڪري، رات ڏينهن لنڊيون لتاڙي ٿو ۽ ٻارا اٿلائي ٿو، ان کي ڪيئن نه تباهه ڪيو وڃي ٿو. هن ان جو گهرو مطالعو ڪري سندن مدد ڪرڻ شروع ڪئي. هن وستين ۽ واهڻن ۾ وڃي، هارين سان رلي ملي، سندن ڏک سور سڻي انهن جي تلافي ڪرڻ شروع ڪئي ۽ پنهنجي ڪرسي جو به خيال نه ڪيائين. ڪامريڊ عبدالقادر چوندو هو ته ” حيدر بخش هارين جو همدرد آهي. آفيسر ٿي ڪري به هارين جي مدد پيو ڪري جيڪو ڪڙمي وٽس ويندو هو، ان کي ڀاڪر پائي، ڪرسي تي وهاري چانهه پياري، پل ۾ سندن ڪم ڪندو هو“ هن جو عقيدوهو ته ”جيستائين ملڪ جو هاري آسودو نه آهي تيستائين ملڪ خوشحال ٿي نه سگهندو.“ هو چوندو هو ته ”اناج پيدا به هاري ڪري ته بک به هاري مري. ڪپهه پوکي به هاري ته انگ اگهاڙو به هاري جو“ هن هر مهل ۽ هر گهڙي سنڌ جي مظلوم ۽ مسڪين ماروئڙن جي خدمت ڪئي. 1936ع جي ڳالهه آهي ته قادپور ۾ ٻوڏ آئي. پاڻ ان وقت گهوٽڪي جا مختيار ڪار هئا، پر ان هوندي به ڇيڙ وٺي، اچي بند ٻڌرايائون ڌڌڙ ۾ ڌوڙ ٿي هارين سان ڪلهو ڪلهي ۾ ملايو بيٺا رهيا. چوڻ لڳا ته ”جڏهن به ڳوٺن يا ملڪن تي، اهڙيون مهلون اچن ته پاڻ پنهنجي جان جو به اونو نه ڪن پر ميدان ۾ ڪاهي پون“ هڪ دفعي مختيار ڪار جي حيثيت ۾ سندس هڪ ڳوٺ ۾ منزل ٿي. وڏيرن روايت موجب حلوا، پلاءُ، ڪڪڙيون، مٺايون ۽ شربت تيار ڪيا پر جڏهن جتوئي اتي پهتو، تڏهن اها ساري ماني اتي آيل غريب هارين کي کارايائين ۽ پاڻ ٻاجهري جي ماني ڏڌ سان کائي سرهو ٿيو.
1941ع ۾ هو اسسٽنٽ مئنيجر انڪمبرڊ اسٽيٽس ۽ ڪورٽ آف وارڊس مقرر ٿيو. ان وقت هن ڪيترن ئي بي واهن غريب ۽ مسڪين رنن زالن ۽ يتيمن جي خدمت ڪئي ۽ ڪورٽ آف وارڊس ۾ آيل سيون ملڪيتون تباهي ءَ کان بچايائين. 1942ع ۾ هو جڏهن ”اسپيشل رڪوري آفيسر ڪوآپريٽوز سوسائيٽيز آف سنڌ“ ٿيو، تڏهن سوين مسڪين هارين جا قرض ۽ وياج معاف ڪري ڇڏيائين. هن رات ڏينهن هارين جا قرض ۽ وياج معاف ڪري ڇڏيائين. هن رات ڏينهن، هارين جي ڀلي ۽ فائدي لاءِ ڪم ڪيو. هڪ دفعي ته هڪ غريب هاري جي مدد ڪرڻ تي، وقت جي گوري حاڪم کي ڪاوڙائي وڌائين پر پنهنجي ضمير جي خلاف ڪم نه ڪيائين. سندس بي لوث خدمت کي ڏسي، برٽش سرڪار قبول ڪيو ته ”سنڌ ۾ فقط ٻه ڪامورا ايماندار ۽ ديانتدار آهن هڪ حيدر بخش جتوئي ۽ ٻيو نورالدين صديقي.
هيءَ حقيقت آهي ته سنڌ جو اسي سيڪڙو عوام هاري آهي، ان ڪري گهڻائي ۾ هوندي به هن جو ڪوبه هڏ ڏوکي ۽ مددگار ڪونهي، پر جڏهن حيدربخش جتوئي آفيسر هوندي به هارين جي حمايت ڪرڻ شروع ڪئي، تڏهن وڏيرن، پيرن ۽ سرمائيدارن گڏجي هن جي مخالفت ڪئي. ان ڪري هو نوڪري کي ڇڏي ميدان ۾ لهي آيو. پوءِ ته مٿس ته قاتلانه حملا به ٿيا، الزام مڙهيا ويا، ڪافر ۽ ملحد سڏيو پر هن مڙس ٿي هر مخالفت جو مقابلو ڪيو. سندس ئي ڪوششن سان، هارين کي حق مليا ۽ معاشري ۾ سندن حيثيت تسليم ٿيڻ لڳي.
مرحوم حيدربخش جتوئي سادو ۽ شريف انسان هو‏، جيڪو هر هڪ کي پنهنجو ڀاءُ سمجهندو هو. هن شخص سنڌ جي ڏتڙيل ۽ بي پهچ هارين لاءِ هڪ وڏي جابر، جاگيردار، سرڪش زميندار ۽ وڏيري سان جنگ جوٽي هن ڪسڻ ۽ قيد ڪاٽڻ قبوليو، اعلى نوڪري ڇڏي پر هارين جي مدد ڪرڻ نه ڇڏيائين. جتوئي مرحوم نه صرف هارين جو محبوب اڳواڻ هو پر هو سنڌ جي مظلوم عوام، پيڙيل طبقي ۽ شڪسته دل نوجوانن جو عظيم قائد به هو. هو سنڌ جي آزادي ۽ خودمختياري واري تحريڪ جو رهبر به هو. هن آرام ۽ آسائش ڇڏي، وڏي کان وڏي عهدي ۽ ڪرسي کي ٺوڪر هڻي، پنهنجي زندگي جو ڳپل حصو سنڌ ديس خاطر جيل ۾ گذاريو. جڏهن سنڌ جون لکها ايڪڙ زمينون، مال غنيمت سمجهي ٻاهرين ۾ ورهايون پئي ويون، تڏهن هن مانجهي مڙس رسالا ۽ ڪتابچا لکي، انگن اکرن سان ثابت ڪيو ته ڪهڙي طرح سنڌ جي هارين سان ظلم ٿي رهيو آهي ۽ گهر ڌڻين کي گهر مان ڪڍڻ جا جتن ڪيا پيا وڃن. هن حياتي جو عيش آرام، دماغ جون صلاحيتون ۽ قلم جو سڀ قوتون قوم لاءِ وقف ڪيون. نوڪري ڇڏڻ کان پوءِ هو اڪثر ڪري جيلن ۾ رهيو ۽ جنهن قوم لاءِ هن ايڏي قرباني ڏني ان کيس هٿڪڙيون پارايون. پر هو خوش هو، راضي رهيو ڇو ته هن پنهنجو ذاتي مفاد، قومي مفاد مٿان قربان ڪري ڇڏيو. ڪنهن کيس چيو ته ” هن وقت نوڪري ۾ هجين ها ته ڪليڪٽر ۽ ڪمشنر هجين ها، ناحق انهن ماڻهن لاءِ پنهنجو مستقبل خراب ڪيئي، جن وٽ تنهنجو قدر ناهي“ هن جو جواب هو ته ” منهنجو مستقبل قوم کان سواءِ ڪجهه نه آهي جيڪو ڪيو اٿم ان تي باوجود مشڪلاتن جي خوشي اٿم، ارمان ڪونه اٿم“ ڏسو سندس جواب! هن ۾ اوهان لاءِ ڪيڏو نه سبق سمايل آهي.
جتوئي ارڏو انسان هو. سندس وڏي دل هئي ڪيڏا به طوفان آيا، پر هو هماليه وانگر، سينو سپر ڪيو، عذاب سهندو رهيو. هن ايوبي آمريت ۽ يحى آمريت ۾ جنهن دليري ۽ خنده پيشاني سان جيل ڪاٽيا، ان جو مثال نه ٿو ملي. پنجاب جي مشهور صحافي، شورش ڪاشميري جو چوڻ آهي ته ”جيل جي زندگي ۾، ڪامريڊ جتوئي جهڙا بهادر ۽ شريف انسان مون تمام گهٽ ڏٺا آهن.“ ۽ هي سندس دليري ۽ قرباني جو نتيجو هو. هن ون يونٽ جي قهري ڪوٽ کي ڪرندو ڏسي اک ٻوٽي. اهڙي طرح سندس ڪاميابي، هن جي اڳيان هٿ جوڙي اچي بيٺي.

سنڌ شناسي

تاريخي ماڻهو تاريخي ڳالهيون