مخدوم محمد هاشم ٺٽوي رح
هڪ دفعي افغانستان جو ڪو تاجر عبدالرئوف واپار سانگي سنڌ ۾ آيو. هن نام نهاد عالم، فارسي ٻولي ۾ هڪ ڪتاب لکيو، جنهن ۾ هن سنڌ، سنڌي عوام ۽ سنڌي تهذيب جي گلا ڪئي. مخدوم صاحب جڏهن اهو ڪتاب پڙهيو، تڏهن سندس ادبي شعور، علمي جذبي ۽ قومي غيرت اهو برداشت نه ڪيو. ان ڪري هن ” مدح سنڌ“ لکي ان نام نهاد فارسي عالم کي جواب ڏنو. مخدوم صاحب لکن ٿا ته ” اي چريا افغاني ٻچا! تو هي ڇا چيو آهي. ڇو ته پنهنجو قيمتي وقت سنڌ جي گلا ۾ وڃايو اٿئي.“ اي افغاني تو لکيو آهي ته ” سنڌ ۾ عقل ڪونهي. سڀ سنڌي بيووقوف آهن.“ ڇا تو حضور ﷺ جي حديث نه ٻڌي آهي ته ” بهشت جا زياده تر ماڻهو، ساده لوح هوندا. مطلب هي آهي ته اهي دينوي معاملات ۾، سڌا سادا ۽ شريف هوندا. ڪنهن کي دوکو نه ڏيندا ۽ خدا جا احڪام چڱي طرح بجا آڻيندا ۽ ديني معاملن ۾ سياڻا هوندا. سنڌي ماڻهو مذهب جي معاملي ۾ عقلمند آهن ۽ ڪنهن سان به ٺڳي نٿا ڪن. سنڌ جا ماڻهو خدا ترس ۽ مسڪين آهن. سچي ڳالهه هيءَ آهي ته، ماڻهو حق جي راهه ۾ ڪم اچي. باقي دنياوي سڃاڻپ ڪهڙي ڪم جي، جنهن مان آخرت به نه سڌري.
تو لکيو آهي ته ” سنڌ ۾ علم ڪونهي. اهو سراسر غلط ۽ بي بنياد آهي. سنڌ ۾ علم جي ڀيٽ ۾ عمل وارا وڌيڪ آهن. جنهن شهر ۾ مان رهان ٿو، اتي ٻه وڏا مدرسا آهن ۽ سنڌ ۾ ٻين جاين تي به اهڙا مدرسا گهڻا آهن. علم اهو سٺو آهي، جنهن ۾ عمل هجي. سنڌ ۾ عمل وارا عالم گهڻا آهن. عمل کان سواءِ عالم ائين آهي جيئن ماکي کان سواءِ مک. هت جيڪو به قرآن پڙهي ٿو اهو بدعت کي ترڪ ڪري، سڌي راهه تي هلي ٿو اهو بدعت کي ترڪ ڪري، سڌي راهه تي هلي ٿو. علم اهو آهي جيڪو شريعت محمدي تي ثابت قدم رهي، صراط مستقيم ڏيکاري. اهڙو علم سنڌ ۾ گهڻو آهي. هن ٺٽي شهر ۾ وڏا وڏا اديب عالم ۽ شاعر آهن، جن جو تصنيفون قابل تعريف آهن.“ تو لکيو آهي ته ” سنڌ ۾ پئسو ۽ دولت ڪونهي. سڀ سنڌي، سڃا، محتاج ۽ فقير آهن.“ مخدوم صاحب کيس جواب ڏيندي لکي ٿو ته ” هي تنهنجي وڏي بيوقوفي آهي. قناعت سڀ کان سٺي شيءِ آهي. خوراڪ ۽ پوشاڪ لاءِ، هن ملڪ ۾ پئسو گهڻو آهي. دراصل دنيا کائڻ پيئڻ ۽ الله جي راهه ۾ خرچ ڪرڻ جو ٻيو نالو آهي گڏ ڪري رکڻ جو نالو نه آهي، ڀلا، توهان ماڻهو هت ڇوٿا واپار ڪرڻ اچو. ان ڪري ته هتان اوهان کي گهڻو نفعو ملي ٿو ۽ ڪنهن ٻئي ملڪ مان ايترو نٿا ڪمايو“ اوهان لکيو آهي ته هت فقير گهڻا آهن. پر هي ياد رکو ته اسان ماڻهو ڪنهن ٻئي ملڪ ۾ پنڻ ڪونه ٿا وڃون جڏهن ته کوڙ سارا، افغاني هت دربدر آهن ۽ ٻين به ڪيترن ئي ملڪن جا ماڻهو سنڌ ۾ آهن. جي دولت گهڻي ٿي وڃي ته پوءِ ماڻهو گناهه جا ڪم ڪري ٿو يا وري خدا کان منهن موڙي غريب آزار بنجي ٿو. اسان الله جي ورهاست تي راضي آهيون، جنهن کي علم ڏنو ۽ جاهلن کي دنيا ڏني“.
عبدالرئوف افغاني لکيو ته ” سنڌ ۾ اولياءَ گهٽ آهن“ مخدوم صاحب کيس چيو ته ” اهو به غلط آهي. ڇو ته سنڌ ۾ قلندر شهباز آهي، جيڪو اولياءَ ڪرام ۾ سچو موتي آهي. هو زماني جو مشهور ولي، قطب، قلندر ۽ عالم آهي. جنهن جون ڪيتريون ئي تصنيفون آهن. روهڙي ۾ وار مبارڪ آهي، جنهن جي زيارت گناهن جو ڪفارو آهي. حضرت عبدالقادر جيلاني رح جي دستار مبارڪ آهي. شاهه معصوم به سنڌ ۾ آهي ته شاهه خيرالدين به سنڌ ۾ آهي. سنڌ ۾ ڪيترائي عبادت گذار ٻانها آهن. مولوي محمد اسماعيل، جيڪو طريقت جي بهار آهي سو به سنڌ ۾ آهي. ان کان سواءِ سنڌ هڪ لک 25 هزار اوليائن جو مدفن آهي.
هيءَ مختصر تحرير مخدوم صاحب جي سنڌ سان محبت، قومي غيرت ۽ اعلى علمي ذهنيت جو زندهه ثبوت آهي. شال! اسان به پنهنجن وڏڙن واري غيرت ڌاري، موجوده دور ۾ به سنڌ جي شڪوه ڪندڙن کي جواب ڏيئي سگهون.