حسن علي آفندي
اها صورتحال سنڌ جي مسلمانن لاءِ تباهه ڪن هئي ۽ ان کي ختم ڪرڻ لاءِ ڪنهن ترت ڪارگر علاج جي ضرورت هئي. ان وقت حسن علي آفندي، مسيحاءِ قوم بنجي ميدان ۾ آيو ۽ هن سنڌي مسلمانن جي ان بيماري جو واحد علاج ” جديد تعليم“ ۾ سمجهيو هو.
خان بهادر حسن علي پٽ ميان احسان 1830ع ۾ حيدرآباد جي هڪ غريب گهر ۾ ڄائو. خانگي طرح، هن سنڌي، عربي ۽ فارسي تعليم حاصل ڪري، ڪاٺين جي هڪ منڊي تي نوڪر بيٺو. ان کان پوءِ منشي ٿيو، ڪلارڪ ٿيو ۽ پنهنجي محنت ۽ جفاڪشي سان انگريزي سکي، قانون ۾ مهارت حاصل ڪري وڪيل ٿيو. هو ڪراچي جو پهريون مسلمان وڪيل هو. وڪالت مان هن تمام گهڻو پئسو ڪمايو ۽ سندس شماران وقت جي آسودن گهراڻن ۾ ٿيڻ لڳو. پر اها دولت ۽ پئسو هن کي پنهنجي قوم کان ڌار نه ڪري سگهيو. هو پنهنجي قوم جي ڪرندڙ حالت کان غافل نه هو. کيس ان جي بهتري ۽ بهبودي جو خيال ستائيندو رهندو هو. هن مسلمانن جي ڀلي لاءِ پهرين ” انجمن اسلام“ قائم ڪئي، جنهن کي سرڪار طرفان مالي مدد ملڻ لڳي. هن انجمن جي ڪوشش سان ڪراچي ۽ سنڌ جي ٻين شهرن ۾ مسلمان ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين لاءِ اسڪول کليا ۽ تعليم ۾ واڌارو آيو. اهڙي طرح سنڌي مسلمان ڪجهه جديد علم سان روشناس ٿيا.
هن دور ۾ حسن علي کي پنهنجن ٻارن جي اعلى تعليم لاءِ علي ڳڙهه وڃڻو پيو. اتي هن ڏٺو ته جيڪر سنڌ جي مسلمانن لاءِ نه ڇونه، هن قسم جهڙو ڪاليج ڪراچي ۾ قائم ڪجي. بس! اتان موٽڻ کان پوءِ، هن اها ڪوشش شروع ڪري ڏني. هو هڪ باهمت ۽ مڙس ماڻهو هو. پنهنجي ذاتي همت ۽ ڪشالي سان، ايڏو مان ۽ مرتبو حاصل ڪيو هئائون ان ڪري سندرو ٻڌي هن ڪم ۾ هٿ وڌائون. ماڻهن جي ميڙن کي خطاب ڪيو. وڏيرن، زميندارن ۽ سرمائيدارن کي منٿون ڪيون. چندا وصول ڪيا. هو ان مقصد خاطر، مدراس ۽ ڪلڪتي تائين به بيک مڱڻ ويو. سندس مخالفت به وڏي پئماني تي ٿي. ڪن کيس انگريزن جو پٺو سڏيو. ڪن ان تعليم کي اسلام جي خلاف سڏيو، ڪي وري مدرسته الاسلام کي ” مدرسه شياطين “ چوڻ لڳا. پر هن دل ۾ نه لاٿي. کيس هي خبر هئي ته چڱي ڪم جي هميشه مفاد پرست مخالفت ڪندا آهن. هو قوم جي ترقي کي پنهنجي انا جي خلاف سمجهندا آهن. هن پنهنجي ذاتي بي عزتي کي قوم جي ڀلي تي قربان ڪري ڇڏيو. مدرسي لاءِ هن لاڳيتو ٻارهن سال محنت ڪئي ۽ آخر پهرين سيپٽمبر 1885ع ۾ هن جو بنياد پيو ۽ هڪ مسواڙي جاءِ ۾ ڪم ڪرڻ شروع ڪيو. داخلا جي رٿا هيءَ تيار ڪئي ويئي ته ” سنڌ جي 52 تعلقن مان في هڪ هوشيار ڇوڪرو هڪ تعلقي مان جديد تعليم مطابق چونڊيو وڃي ۽ انهن جي تعليم، تربيت رهائش ۽ کاڌي خوراڪ جو بندوبست ڪاليج طرفان ڪيو وڃي. انهن جي پاس ٿيڻ کان پوءِ، تعلقن مان ساڳي طرح ٻيا نينگر به چونڊڻ گهرجن. اهڙي نموني اهو تعليمي سلسلو هلندو رهي.“ مدرسي شروع ٿيڻ کان پوءِ آفندي چپ ڪري نه ويٺو، پر ان بلڊنگ لاءِ ڪوشش ڪري عاليشان عمارت به ٺهرائي.
سنڌ مدرسي کي اسان جي تاريخ ۾ وڏو مقام حاصل آهي، هن اڻ مٽ نشان ڇڏيا آهن. هن مدرسي سنڌ جي مسلمانن ۾ تعليمي، ادبي، قومي، ۽ سياسي سجاڳي پيدا ڪئي. هن وڏا وڏا عالم، بزرگ ۽ سياستدان پيدا ڪيا، جن اڳتي هلي تحريڪ آزادي ۽ ادب ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. قائداعظم محمد علي جناح، غلام حسين هدايت الله، ڊاڪٽر دائود پوٽو، علامه آءِ آءِ قاضي، اي ڪي بروهي، پروفيسر سيد غلام مصطفى شاهه، شمشيرالحيدري اهڙا شخص آهن جن جو ملڪ ۽ ملت لاءِ ڪيل خدمتون تاريخ جو هڪ باب آهن ۽ ان تاريخ جي سونهري باب جو نقطئه آغاز مرحوم حسن علي آفندي آهي، جنهن ثابت ڪيو ته ” انسان مرندا نه آهن، پر پنهنجن ڪارنامن سبب سدائين زنده رهندا آهن. “