مهاڳ
هر پڙهندڙ، سوچيندڙ ۽ لوچيندڙ ماڻهو پنهنجي خيالن، مشاهدن، خوابن ۽ احساسن جو اظهار ڪرڻ چاهيندو آهي، ڇاڪاڻ ته ڪا به سوچ، احساس، مشاهدو يا خيال صرف انفرادي ۽ داخلي نه ٿيندا آهن، انهن جو لاڳاپو سماج سان اڻٽٽ هوندو آهي. اهڙين وارتائن اسانجي دوست فريد ڀُٽي کي به مجبور پئي ڪيو آهي ته هو پنهنجا ويچار، مشاهدا ۽ حالتن بابت پنهنجا سنجيده تجزيا سنڌ جي پڙهندڙن تائين پڄائي ۽ ان محرڪ تحت گذريل ڪجهه سالن کان هو مسلسل لکي رهيو آهي. ظاهر آهي ته جيڪو ماڻهو جنهن سماج ۾ رهي ٿو، هن جي سوچ ان جي ماحول، مسئلن توڙي محرڪن چوڌاري پڻ ڦري ئي. فريد ڀُٽو گذريل ڪجهه سالن کان آمريڪا جي سياسي حالتن جي حوالي سان مسلسل لکندو رهيو آهي ۽ سندس اُهي ليک ”عوامي آواز“ اخبار ۾ شايع ٿيندا رهن ٿا. ان ڪري هن پنهنجي ڪتاب جو نالو ”آمريڪا جو نئون پنڌ“ رکيو آهي، جيڪو هن جي انهن ڪالمن جو مجموعو آهي.
فريد ڀٽو بنيادي طور هڪ روشن خيال، عوام دوست، کليل ذهن جو مالڪ ۽ سنڌ سان پيار ڪندڙ سنڌي آهي. مونکي هن کي سدائين سنجيده سوالن تي سوچ ويچار ڪندي، پنهنجا اصلوڪا خيال پيش ڪندي ۽ مهل جوڳا مثبت خيال جوڙيندي ڏٺو آهي، پوءِ چاهي اُها سندس ذاتي زندگي هجي يا آمريڪا ۾ سنڌين جي تنظيم ”سانا“ جو پليٽ فارم هجي يا سنڌي ادب ۽ سماج سان لاڳاپيل معاملا هجن. جيتوڻيڪ پرڏيهه ۾ تمام گهڻا سنڌي رهن ٿا پر اهڙي سوچ ۽ سڀاءَ وارا دوست مونکي گهٽ نظر آيا آهن، ان ڪري مون وٽ هن جو ڳاڻيٽو پرڏيهه ۽ خاص طور آمريڪا ۾ رهندڙ سنجيده روشن خيال دوستن ۾ آهي. اسانجي دوست فريد ڀُٽي ۾ هڪ خاص ڳالهه اها به آهي، جو هو نه رڳو پنهنجي اباڻي وطن سنڌ بابت سوچيندو رهي ٿو پر هو جنهن آمريڪي سماج ۾ رهي ٿو، ان کان به لا تعلق نه آهي. عام طور ماڻهو پنهنجي اباڻي وطن کي ته ياد ڪندا رهندا آهن پر جنهن نئين سماج جا هو شهري بڻجن ٿا ان جي سياست، ثقافت، ٻولين، مسئلن، تمدن يا محرڪن ۾ گهٽ دلچسپي وٺندا آهن. فريد ڀُٽي جو هيءُ ڪتاب ثابت ڪري ٿو ته هو جنهن آمريڪي سماج ۾ رهي ٿو، ان جي سياست ۽ سموري وهنوار کان لا تعلق نه آهي، هو نه رڳو، ان لاءِ فڪر مند هوندو آهي ۽ پنهنجي الڳ راءِ رکندو آهي پر هو ڏيهي ويچار سنڌي ٻوليءَ ذريعي پنهنجي هم وطن سنڌين سان به ونڊڻ جي ڪوشش ڪندو رهي ٿو.
مان سمجھان ٿو ته اهو هڪ بيحد ذميوار رويو آهي. جيڪو اسان جهڙن ثقافتي سماجن جي ماڻهن ۾ گهٽ ٿئي ٿو. هر ماڻهوءَ جون نسبتون انيڪ ٿين ٿيون. اُهي قومي به ٿين ٿيون، طبقاتي ۽ ثقافتي به ٿين ٿيون، سماجي ۽ معاشي به ٿين ٿيون ته ٻوليائي، علائقائي يا فڪري ۽ نظرياتي پڻ. پر دنيا ۾ هڪ نسبت عالمي طور گڏيل صورت ۾ اُڀري رهي آهي ۽ اُها آهي هڪ ذميوار شهريءَ جي نسبت. ماڻهو جي ذميوار شهري نه آهي ۽ ٻيو سڀ ڪجهه به آهي ته پوءِ ڪهڙو فرق پوندو؟ جديد سياسي نظامن ۽ خاص طور جمهوريت جي تصور دنيا ۾ شهريت جي تصور کي سگھارو ڪيو آهي ۽ ڪو به ماڻهو ڪنهن به سماج يا ملڪ جو شهري تيستائين سڏائڻ ته پري رهيو پر ٺلهو ٿي به نه ٿو سگهي، جيستائين اهو پنهنجي سماج بابت سوچي نه ٿو يا ان تي نظر نه ٿو رکي ۽ ان جي وسيع تر سياسي وهنوار جو سرگرم حصو نه ٿو بڻجي. سوچڻ، راءِ رکڻ يا ڪجهه لکت يا زباني طور اظهار ڪرڻ پڻ هڪ ذميوار شهري هجڻ جون نشانيون آهن. اسانجي پياري دوست فريد ڀُٽي جو هيءُ ڪتاب سندس اهڙي ڪردار ۽ وَڙَ جو ثبوت آهي ته هو رڳو سنڌ لاءِ نه پر ان سماج لاءِ به سوچي ٿو. ان تي گهري نظر رکي ٿو ۽ ان جو لکت ۾ اظهار ڪري ٿو، جيڪو هتي هن جو ٻيو وطن پڻ آهي. آمريڪا جي عالمي طور سامراجي حيثيت پنهنجي جاءِ تي ۽ ان نظام جون سياسي ۽ نظرياتي سرمائيدارانه پاليسيون ۽ پيچيدگيون پنهنجي جاءِ تي، پر جيڪو ماڻهو اتي رهي ٿو، ان کي ڪنهن طور به پنهنجي نئين سماج کان لاتعلق نه رهڻ گهرجي. هن ڪتاب ذريعي فريد ڀُٽي آمريڪا ۽ دنيا جي مختلف ملڪن ۾ رهندڙ ماڻهن کي عملي طور هڪ سگهارو نياپو ڏنو آهي ته سموري دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ رهائش پذير سنڌين کي نه رڳو سنڌ لاءِ پر پنهنجي پنهنجي نئين ملڪ ۽ سماج لاءِ به ساڳيءَ طرح ذميواريءَ سان سوچڻ ۽ ان ۾ متحرڪ ڪردار ادا ڪرڻ گهرجي. هن ڪتاب جي ارپنا پڻ ليکڪ پاران ٻنهي وطنن ۽ سماجن کي ڪيل آهي.
آمريڪا جي گذريل صدارتي چونڊن، ان سموري سياسي عمل ۽ نتيجن نه رڳو دنيا کي حيران ڪيو، پر آمريڪي سماج جي پيچيدگين کي پڻ وائکو ڪيو، فريد ڀُٽي پڻ هنن ڪالمن لکڻ جي شروعات ان عمل کان ڪئي آهي. آمريڪا دنيا جو واحد ملڪ ۽ معاشرو آهي، جيڪو سمورو ٻاهران آيل پناهه گيرن تي مشتمل آهي، ان جو تاريخي پس منظر کڻي ڪيترو به اڻ وڻندڙ ۽ ظالماڻو ۽ ڦورو ڇو نه هجي پر ماضيءَ ۾ واپس نه ٿو وڃي سگهجي ۽ هاڻي اها گهڻ نسلي، گهڻ مذهبي، گهڻ ثقافتي، بيهڪ ان سماج جي سگهه به ٿي سگهي پئي پر ساڳي وقت ان جون پيچيدگيون اڄ سوڌو ان سماج ۾ موجود آهن. جن کي آمريڪا جي گذريل صدارتي چونڊن بي نقاب ڪيو ۽ فريد ڀٽي هن ڪتاب ۾ شامل پنهنجي ڪيترن ڪالمن ۾ ان معاشري تي هڪ شهريءَ جي اک سان روشني وڌي آهي. گذريل چوندن ۾ جيئن ته نسلي برتريءَ جي احساس جو ٽرمپ کي کٽائڻ ۾ وڏو هٿ هو، ان ڪري فريد ڀٽي جي هن ڪتاب ۾ جتي آمريڪي چونڊن جي اندروني بين الاقوامي پاسن تي مختلف ڪالمن ۾ تفصيل سان روشني وڌي آهي، اتي هن جو هڪ اهم معلوماتي ۽ تجزياتي ليک ”آمريڪا ۾ نسلي تعصب جو تاريخي پس منظر“ هڪ اهم ڪالم جنهن ۾ هن سفيد يورپي نسل جي آباديءَ ۾ نسلي برتريءَ جي احساس ۽ ڪارن توڙي ٻين ايشيائي ۽ آفريڪي نسلن جي ماڻهن خلاف تعصب جي تاريخ ڏني آهي.
مجموعي طور هن ڪتاب جا ڪجهه پاسا اهڙا آهن، جيڪي ڪتاب ۾ پڙهندڙن جي دلچسپي وڌائن ٿا. هڪ ته سنڌي ٻوليءَ ۾ اهڙن موضوعن تي ڪتاب تمام گهٽ آهن ۽هن ڪتاب جي صورت ۾ اهڙن ڪتابن توڙي لکڻين جو لاڙو تيز ٿيندو. ٻيو ته ڪتاب جي ٻولي تمام سادي، سٺي ۽ عام فهم آهي، نه ته عام طور بين الاقوامي سياست جي موضوع تي اسان وٽ لکڻ توڙي پڙهڻ جو لاڙو تمام گهٽ آهي. هن قسم جي عام فهم ٻوليءَ ۾ اهڙا ڪالم لکجڻ جو لاڙو تيز ٿيندو ته يقيني طور اهو رجحان وڌيڪَ سگهارو ٿيندو. ٽيون ته ڪتاب معلوماتي آهي، رڳو راين تي مُبني ناهي ڪتاب ۾ جيڪڏهن راين ۽ ڄاڻ جو اهو توازن نه رکيو وڃي ها ته شايد پڙهندڙ گهربل دلچسپي نه وٺي سگهي ها. ڄاڻ جي پاسي ڪتاب کي ڪرنٽ افيئرس سان گڏ گڏ ڊگهي مُدي واري اهميت ڏئي ڇڏي آهي.
مان پنهنجي دوست فريد ڀُٽي کي هن ڪتاب جي صورت ۾ ”صاحب ڪتاب“ ٿيڻ تي واڌايون ڏيندي کانئس اميد ٿو ڪريان ته هن جو قلم آمريڪي سياست ۽ سماج يا رياست سان لاڳاپيل موضوعن سان گڏ ٻين علمي، ادبي ۽ فڪري موضوعن تي پڻ طبع آزمائي ڪندو رهندو.
مان آخر ۾ ليکڪ ۽ پبلشر دوست قربان منگيءَ کان دلي طور معافيءَ جو طلبگار آهيان جو بيحد مصروفيتن ۽ ڪجهه سُستيءَ سبب هن ڪتاب تي هي ٻه اکر لکڻ ۾ حد کان وڌيڪَ دير ٿي وئي ۽ ڪتاب رڳو منهنجي هنن ٻن اکرن سبب دير سان شايع ٿي سگهيو.
[b] جامي چانڊيو
[/b] 08 ڊسمبر 2017ع
حيدرآباد ـــ سنڌ