14. محبوب بنا وقتُ ڪا حيثيت نه ٿو رکي
ساجن ڌاران سرتيون، سڀ ئي مون نه سُهاءِ،
جِـــيَــــڻُ ڪـيــنَ جُـــڳـاءِ، آيَـــلِ ٻـــاروچــــــنِ ري.
اسان پنهنجي وقت کي ٽن مرحلن ۾ ورهائي پنهنجي زندگي گذاريندا آهيون. اهي ٽي مرحلا ماضي، حال ۽ مستقبل آهن. ماضي، جنهن ۾ اسان جي گذريل زندگيءَ جو سمورو تفصيل سمايل آهي. حال، جنهن ۾ اسان جي ڏهاڙيءَ جي سرگرمي ٿي رهي آهي، ۽ مستقبل، جيڪو اڻ ڏِٺو ۽ اڻ ٻُڌو آهي.... اسان جي گذريل زندگيءَ يعني اسان جي ماضيءَ ۾ اسان جي ڏهاڙيءَ جي سرگرمين يعني اسان جي حال ذريعي مسلسل واڌارو ٿيندو رهي ٿو ۽ اسان جي حال کي وري مستقبل ملندو رهي ٿو. ان ريت ماضيءَ سان حال ۽ حال سان مستقبل جڙيل آهن. هڪ لمحو گذريو ته ماضي آ، هڪ لمحو گذري ٿو ته حال آ ۽ هڪ لمحو ايندڙ آهي ته مستقبل آهي.... ٽئي هڪ ٻئي کان ڌار به آهن ته هڪ ٻئي سان ڳنڍيل ۽ سلهاڙيل به آهن. هڪڙو ٻئي کان ۽ ٻيو ٽئين کان ڌار رهي پنهنجو وجود برقرار رکي نه ٿو سگھي، ٽئي ـــــ ماضي، حال ۽ مستقبل ـــــ هڪ ٻئي جو موت ۽ حيات آهن. ماضي حال کان سواءِ کُٽي ٽُٽي پوندو، حال ماضيءَ کان سواءِ بي طرفو رهندو ۽ مستقبل کان سواءِ جياپو قائم رکي نه سگھندو ۽ مستقبل وري حال (۽/پڻ ماضيءَ) کان سواءِ ڪجھ به نه بچندو....
وقت جو سفر سدائين اڳتي کان اڳتي هلندو رهيو آهي، پر اهو دراصل مستقبل کان ماضيءَ ڏانهن هلندو رهيو آهي. ايئن ڪڏهن به ناهي ٿيو ته وقت واپس موٽيو هجي يعني ماضي ٻيهر حال ۽ مستقبل بڻيو هجي. گذريل وقت ٻيهر ڪڏهن به ناهي وَريو، اهو يادگيري بڻجي ويو آهي جيڪا ماضيءَ، حال ۽ مستقبل تي محيط آهي....
وقت سچ پچ به عجيب “شَيءِ” آهي. ان کي “شَيءِ” چئجي به يا نه!؟ وقت جي سادي وصف ان ريت ئي ٻڌائي ويندي آهي ته وقت ڪنهن به واقعي يا عمل جي شروع ۽ ختم ٿيڻ واري وِٿي آهي.... وقت کي اسان صدين، سالن، مهينن، هفتن ۽ ڏينهنِ، يا ڪلاڪن، منٽن ۽ سيڪنڊن ۾ ته ورهائي ڇڏيو آهي، پر ڏسجي ته اصل ۾ وقت اسان کي ورهائي ڇڏيو آهي ۽ اسان وقت جا قيدي بنجي ويا آهيون ۽ وقت کي پاڻ تي حاوي ڪري جِي رهيا آهيون. جڏهن ته زندگيءَ جو اصل مزو وقت کي پنهنجي وَس ۾ بڻائي جيئڻ ۾ آهي. جن ماڻهن وقت جي واڳ موڙي آ، انهن ئي سوڀون ماڻيون آهن، نه ته وقت سڀ تي فتح ماڻيندو ويو آهي.
اسان جا احساس، اسان جا جذبا، اسان جا اُڌما ۽ اسان جا ارمانَ، اسان جا سُک ۽ ڏکَ انهيءَ وقت کي، اڃا به چئجي ته وقت گذرڻ جي رفتار کي گھٽ ۽ وڌ ڪندا رهندا آهن. ايئن حقيقت ۾ ته ناهي هوندو، پر وقت جي احساساتي ماپ ڪجھ اهڙا ئي انومان ڏيندي رهندي آهي. مثال طور ڪڏهن ته خوشيءَ ۽ سرمستيءَ جي احساسن ۽ اُڌمن هيٺ وقت ايئن اڏامي ويندو آهي، ڄڻ پَر لڳل هجنس، ته ڪڏهن وري وقت ڏک ۽ تڪليف توڙي وڇوڙي جي مرحلن ۾ ايئن رڙهندو آهي ڄڻ جُونءَ پير گذري رهيو هجي، اڃا به بيهجي ويو هجي....
وقت کي روڪي وجھندڙ اهي احساس ۽ ارمانَ، جيڪي ڪيفيتن جا محتاج هوندا آهن، ڏاڍا انوکا هوندا آهن. انهن ڪيفيتن هيٺ ماڻهوءَ ماضيءَ، حال ۽ مستقبل يعني وقت کان اوپرو بڻجي پوندو آهي. وقت هن لاءِ بي معنى بڻجي پوندو آهي. ان پَلِ وقتَ جي حيثيت ثانوي بڻجي ويندي آهي، ماڻهو وقت کي ڀانئيندو ئي ناهي. وقتُ موجود هوندي به، موجود ناهي هوندو، اهو موجود مان لاموجود بڻجي پوندو آهي. ماڻهوءَ لاءِ ان پل وقتُ جيڪڏهن هوندو آهي ته اهو محبوب جي صورت ۾، ان جي روپ ۾ هوندو آهي. وقتُ محبوب کان بنا ڪا حيثيت ناهي رکندو، وقت جي هر حيثيت، ان جي هر اهميت محبوب سان لاڳاپيل هوندي آهي.
ساجھر جاڳي ننڊ مان، ورتم تنهنجو نانءُ،
منهنجـو پنهنجـو آنءُ، پيهـي ويـو پـاتـار ۾. (شيخ اياز)
محبوب بنا وقت جيڪڏهن گذري رهيو به هوندو، ته اهو اوپرو اوپرو ۽ بيٺل هوندو، ان جي اسان جي من ۾، اسان جي دل ۾ ڪا واقفيت نه هوندي. ها، جيڪڏهن دل جي ويران رِڻ تي وقتُ ڪڪر جي صورت ۾ وَسي رهيو آهي، ته پوءِ به زبردست قسم جي شَيءِ آهي، اها شَيءِ جنهن سان اسان پيار به ڪري سگھون ٿا....
***
اسان جي ماضيءَ توڙي حال ۾ انيڪ ماڻهو شامل هوندا آهن، جن مان ڪن سان اسان جي زندگيءَ جا ڪي پل، ڪي ڏينهن، ڪي هفتا ۽ سال گڏ گذريل هوندا آهن، ته ڪن ماڻهن سان وري اسان جي زندگي اڃا گذرندڙ هوندي آهي، پوءِ اهي اسان جي اکين اڳيان هجن يا نه. هِي جو شاهه سائينءَ چيو آهي:
“ڪــــي ويـجھــــا ئــــي ڏُور، ڪــــي ڏُور بــه اوڏا سـپـــريـــــن،
“ڪــــي چـــڙهـــــن نــه چِـــت تــــي، ڪــــي وســـرن نـه مُــــــــور،
“جيئن مينهنِ ڪُنڍيءَ پُور، تيئن دوست وراڪو دل سين.”
- ته اهو ايئن ئي ته نه چيو آهي نه! هونءَ به ڪي ماڻهو ويجھو صرف ان ڪري ئي هوندا آهن جو اهي اسان جي ڀرسان رهندڙ هوندا آهن يا جن سان اسان جي عام زندگيءَ جي اٿاويٺيءَ ۾ ملاقات پئي ٿيندي رهندي آهي، پر اهي ماڻهو اصل ۾ اسان جي ويجھو ناهن هوندا، ڇاڪاڻ ته اهي اسان جي دل جي ڌڙڪنن کان پري پري هوندا آهن..... ان جي ڀيٽ ۾ ڪي ماڻهو، ڪي دل گھريا دوست، ڪي محبتي ماڻهو، ڪي سِڪ وارا سڄڻ، ڪي سونهن ڀريا سُپتيا ماڻهو جيڪي اسان کان پري رهندڙ هوندا آهن، پر اهي پنهنجي ورتاءَ، پنهنجي پيار، پنهنجي ملنساريءَ، پنهنجي محبت سبب اسان کي ويجھا هوندا آهن.... اهي ماڻهو اسان کان ڪڏهن به وسري نه سگھندا آهن، ڇو ته اهي اسان جي زندگي هوندا آهن، انهن کان سواءِ اسان جي حياتيءَ جا ساهه اڻپورا کڄندا آهن. اهي مٺڙا محبوب ماڻهو، پرين پيارا ئي اصل ۾ اسان جي وقت جي ڪَٿ هوندا آهن. جيڪڏهن اهي نه هجن ته اسان جو وقت اڻ مُلهيو ٿي پوي، ان جي حيثيت هڪ ردي شَيءِ واري بڻجي وڃي....
***
اردو ٻوليءَ جي نالي واري شاعر، اديب ۽ انيڪ فلمون پروڊيوس ڪرڻ سوڌو مرزا غالب جي حياتيءَ تي شاهڪار ڊرامو لکندڙ گلزار صاحب جو هڪ خوبصورت نظم هن ريت آهي:
“يه راهه بهت آسان نهين
“جس راهه په هاٿ ڇُڙا ڪر تم
“يُون تَن تنها چل نڪلِي هو!
“اس خوف سي شايد، راهه ڀَٽڪ جائو نه ڪَهين
“هر موڙ په مين ني نظم کَڙِي ڪر رکِي هي!
“ٿَڪ جائو اگر
“اور تم ڪو ضرورت پڙجائي
“اِڪ نظم ڪِي انگلِي ٿام ڪي واپس آ جانا!”
يقيناً اوهان کي هيءُ نظم بيحد پسند آيو هوندو! هڪ شاعر ڀلا پنهنجي دلبر ساٿيءَ کي ٻيو ڪهڙو ساٿ ڏئي سگھي ٿو! هن جا نظم، هن جا غزل، بيت، گيت ۽ وايون مٺڙي محبوب جي لاءِ ئي ته هوندا آهن.... هن نظم ۾ گلزار پنهنجن سمورن نظمن کي هڪ واضح ڪارج ڏنو آهي، ته جنهن پَل به انهن نظمن مان ڪنهن هڪ نظم جِي به جيڪڏهن سندس پياري پرينءَ کي ضرورت پوي ته اهو سندس ساٿ ڏيڻ، کيس پاڻ تائين موٽائي وٺي اچڻ لاءِ موجود هجي، اهو ئي سندس نظمن جو مقصد آهي.... گلزار صاحب جي غزلن مان ڪي چونڊ شعر:
ڦُولون ڪِي طرح لَب کول ڪڀِي،
خوشبو ڪِي زبان ۾ بول ڪڀـي.
بتائين ڪيا، وه آفتاب ٿا ڪوئِي،
گـيـا تــو آســمــان ســاٿ لــي گـيــا.
وو بي پناهه پيار ڪرتا ٿا مُجھي،
گيا تو ميـري جـان سـاٿ لـي گـيـا.
روان هين ڦِر ڀي رُڪي هين وهين پي صديون سي،
بـــڙي اداس لــگـــي جـــب ڀــــــي آبــــشــــــــار دِکــــــــي.
ڪڀــي تو چونڪ ڪي ديکي ڪوئي هماري طـرف،
ڪـسِـي ڪِـي آنـک ۾ هــم ڪــو ڀــي انـتـظـار دِکـي.
***
اڄ 5 جُون تي، سڄيءَ دنيا ۾ “ماحول جو عالمي ڏينهن” ملهايو پيو وڃي. هن ڏينهن جا هر سال مختلف موضوع مقرر ڪيا ويندا آهن. سال 2011ع ۾ ان جو موضوع “فاريسٽ، نيچر ائٽ يوئر سروِس” آهي.... “ماحول جو عالمي ڏينهن” ملهائڻ جي شروعات 1972ع کان ٿي. هن ڏينهن ملهائڻ جو مقصد اسان جي قدرتي ماحول کي درپيش خطرن کان سڄيءَ دنيا جي حڪومتن ۽ عوام کي آگاهه ڪرڻ آهي، ته جيئن اهو قدرتي ماحول جنهن ۾ اسان ساهه کڻي جِي رهيا آهيون ۽ جنهن سان اسان جون زندگيون قائم ۽ دائم آهن، تنهن کي صاف سٿرو رکي سگھجي ۽ ان کي درپيش خطرن کان بچڻ لاءِ جوڳا اپاءَ وٺي سگھجن....
گلوبل وارمنگ يعني عالمي تپش اهڙو عالمي مسئلو آهي، جنهن کان سڄيءَ دنيا جا سڄاڻ انسان ڊنل آهن ۽ چاهن ٿا ته ڌرتيءَ جو گرمي پد جنهن تيزيءَ سان مختلف ڪارڻن جي ڪري وڌي رهيو آهي، تنهن تي ضابطو رکجي، ته جيئن انسانذات ۽ ٻين سمورن جاندارن جي زندگين کي لاحق خطرن کان بچي سگھجي....
اسان جي ماحول ۾ جيڪا گدلاڻ مختلف طريقن سان پکيڙجي رهي آهي، تن ۾ خاص طور آواز جي گدلاڻ، پاڻيءَ جي گدلاڻ، ماحول جي گدلاڻ وغيره شامل آهن. اسان جو سنڌ صوبو ۽ سنڌو درياءُ پڻ ماحولي گدلاڻ کي منهن ڏئي رهيا آهن. سنڌ جي مختلف شهرن، خاص ڪري ڪراچيءَ، حيدرآباد ۽ سکر ۾ موجود سوين صنعتي يونٽ وڏي صنعتي گدلاڻ پکيڙي رهيا آهن، خاص ڪري انهن صنعتن مان نڪرندڙ فضلو ۽ گندو پاڻي سنڌو درياءَ ۽ سمنڊ کي سخت نقصان رسائي رهيو آهي. جڏهن ته لاکڙا پاور هائوس ۽ ٻين پاور اسٽيشنن مان نڪرندڙ گندي ۽ زهريلي گئس ماحول کي سخت شيهو رَسايو آهي. انهن حالتن ۾ تمام وڏي ضرورت آهي ته اهڙا اپاءَ ورتا وڃن ته جيئن سنڌو درياءَ ۾ گندي پاڻيءَ جو نيڪال نه ٿئي ۽ فلٽر پلانٽن جو ڄار وڇايو وڃي، جن شين جي رِي سائيڪلنگ ممڪن آهي، تن کي ٻيهر استعمال جوڳو بڻائجي، ٻيلن ۽ وڻن جي واڍيءَ کي روڪجي ۽ انهن کي وڌائجي ۽ آبي وسيلن جي حفاظت ڪجي....
***
5 جونِ عوامي شاعر گل حسن گوپانگ “شاد” جي وفات جي پڻ تاريخ آهي. هُو 1997ع ۾ اسان کان سدائين لاءِ وڇڙي ويو، پر سندس يادون اسان جي ذهنن ۾ اڄ به محفوظ آهن ۽ هو پنهنجن شعرن وسيلي جيڪي مختلف ڪتابن جي صورت ۾ ڇپيل به آهن، ته فنڪارن جي آواز ۾ ڳايل به آهن، اسان سان محبتي ڳالهيون ونڊيندو رهندو آهي.... شاد صاحب پهرين جنوري 1933ع تي ضلعي قنبر شهدادڪوٽ جي تعلقي ميرو خان جي ڳوٺ ڪرم خان گوپانگ ۾ پيدا ٿيو. 1950ع ۾ هن سنڌي فائينل جو امتحان پاس ڪيو ۽ پرائمري استاد طور پڙهائڻ لڳو. جتان 1989ع ۾ هن رٽائرمينٽ ورتي، جنهن کان پوءِ حڪمت شروع ڪيائين. شاد صاحب شاعريءَ جي شروعات 1946ع ۾ ڪئي. شاعريءَ ۾ سندس استاد مشهور شاعر دادن فقير ۽ نظام الدين “نظام” گوپانگ هئا. شاد صاحب 1984ع ۾ قنبر لڏي آيو. هُو سنڌي ادبي سنگت قنبر شاخ جو ميمبر پڻ رهيو ۽ “بزمِ طالب المولى” سان لاڳاپيل ۽ “سنڌي اردو ادبي سنگت شهدادڪوٽ” جو صدر پڻ رهيو. شاد صاحب جي شاعريءَ جا جيڪي مجموعا ڇپيل آهن، تن ۾ “تحفهء عشق”، “شانِ پنجتن”، “ڪوثر جا ڍُڪ”، “ديوانِ شاد” ۽ “شانِ رسول” شامل آهن. شاد صاحب جي تمام گھڻي شاعري آڊيو ڪئسٽن ۾ پڻ ڳائي وئي. خاص ڪري استاد مکڻي فقير 75 جي لڳ ڀڳ ڪئسٽن ۾ سندس ڪلام ڳايو ۽ ٻين فنڪارن ۾ قمر سومري، گلشن زنگيجي، فيروز گل، روبينه حيدريءَ، گل حسن ميراڻيءَ، ممتاز لاشاريءَ، جلال چانڊيي ۽ برڪت علي گوپانگ سندس شاعريءَ کي ڳايو ۽ عام ڪيو.
شاد صاحب جو هڪ شعر هن ريت آهي:
مـٺــڙا مـٺــڙا ٻــول ٻــڌائـــڻ ڪــو ڄـــاڻــــــي،
ماڻـڪ مـوتـــي لـعـل ورهـائـڻ ڪـو ڄــاڻــي.
لُوڻ ڦَٽن تي ٻُرڪڻ ايندو سڀ ڪنهن کي،
زخـمـي دل جــا زخــم ڇُـٽـائــڻ ڪـو ڄـاڻـي.
***
(سرجيل: 5 جُون 2011ع. ڇپيل: روزاني “عبرت” حيدرآباد، 30 آڪٽوبر 2011ع، عنوان “ڪي ڏُور به اوڏا سپرين”)