19. سَرها ٿيا سنگهار
اڄُ پـڻ اُتر پـار ڏي، تــاڙي ڪِي تـنــوارَ،
هارين هَـرَ سَنـبـاهيـا، سرها ٿِيا سَنگھـارَ،
اڄ پڻ منهنجي يارَ، وسڻَ جا ويسَ ڪيا.
“سُر سارنگ” ۾ شاهه سائينءَ جُھڙَ ڦــڙ، آگم، لڳهه، ڪڪر، اُٺي، وڏَ ڦـڙي، پَـلَـرَ، وسڻَ، مانڊاڻَ ۽ مينهن بابت وڏيءَ ڏاهپ سان فطرت کي ته قلمبند ۽ عڪسبند ڪيو ئي آهي، پر هن ان ۾ ذاتي ۽ اجتمائي احساسن کي جهڙيءَ طرح لفظن جي مالا ۾ پويو آهي، تنهن جي ڇا ڳالهه ڪجي!
جـانِـي آيــو جُــوءِ ۾، ٿِيـو قـلـبَ قـرارُ،
وَهِلو، وچائين ويو، ڪَري غمُ گذارُ،
نِظـارو نــروارُ، پِـيءَ پَـسـايو پانهنجـو.
سر سارنگ بابت جناب غلام محمد شاهواڻي ڄاڻائي ٿو: “سارنگ هڪ راڳڻيءَ جو نالو آهي، جا برساتي موسم، يعني سانوڻيءَ ۾ ڳائبي آهي. چون ٿا ته جيڪو هن سُر کي پوري سر ۽ تال ۾ ڳائيندو، سو جُھڙ لائيندو ۽ مينهن وسائيندو....” اڳتي شاهواڻي صاحب شمس العلماء ڊاڪٽر عمر بن محمد دائود پوٽي جي حوالي سان چوي ٿو: “شاهه سارنگ کي پنهنجو يار ٿو سڏي ‘اڄ پڻ منهنجي يارَ، وسڻ جا ويس ڪيا.’ اتر جي ڪنڊ کان ڪڪر چوٽي ٿو ڪڍي. لڳهن جي لالائي پسو، چوڌاري ڪارونڀار آهي. رعد جي رڙ تي ڪليون ٿيون ڪنبن. وڄن وسڻ جا ويس ڪيا آهن. اِجھو مينهن ٽِم ٽِم ڪري پيو ٽمي. مينهون ڀٽاريون به ڀِڄنديون پنهنجي وٿاڻن تي اچن ٿيون. سڀ هنڌ سرهائي آهي.”
اُٺـو اوهِـيـــڙا ڪـري، عـاشــقَ مـٿـــي اڄُ،
ڏُور ڏُڪاريا ڀَڄُ، مينهَن مُنهن ڏيکاريو.
شاهه سائين جو سڄو رسالو سونُ، هيرا ۽ جواهر آهي، اکر اکر امرت ۽ لفظ لفظ لعلَ آهي، پر اڄ ته سُر سارنگ جي بيتن منَ کي به تَـرُ ڪري ڇڏيو آهي. دل چوي ٿي ته شاهه جي بيتن جي برسات ۾ ڀِڄندو ئي رهان!
هن سُر ۾ شاهه لطيف جو هڪ انتهائي اَملهه بيت آهي، جنهن ۾ آهن ته يارنهن سِٽون، پر اسان ان جون عام طور آخري ٻه سِٽون ئي پڙهندا رهندا آهيون. اڄ موقعي جي مناسبت سان چاهيان ٿو ته اوهان جي نذر اهو سڄو بيت ڪيان:
موٽِي مانڊاڻ جِي، واري ڪيائين وارَ،
وِڄُون وسڻ آئيون، چوڏِس ٿِي چوڌارَ،
ڪي اُٿي هَليُون استنبول ڏي، ڪي مَڻِيُون مَغربَ پارَ،
ڪي چمڪن چينَ تي، ڪي لهن سمرقندين سارَ،
ڪي رَمي وييُون رومَ تي، ڪي ڪابُل، ڪي قنڌارَ،
ڪي دلِيءَ، ڪي دَکن، ڪي گُڙَنِ مٿي گِرنارَ،
ڪَهِين ڀُڄُ ڀِڄائيو، ڪَهين ڍَٽَ مٿاهِين ڍارَ،
ڪَهين اچِي عُمر ڪوٽ تان، وَسايا وَلهارَ،
سائينم! سدائين ڪري، مٿي سنڌُ سُڪارَ،
دوستَ! مِٺا دلدارَ! عالمُ سڀُ آباد ڪرين.
***
ماڻهو انيڪ ڪيفيتن، احساسن ۽ حالتن مان مسلسل گذرندو رهي ٿو. ڪي ڪيفيتون، احساس ۽ حالتون ماڻهوءَ کي خوشي ڏيندڙ هونديون آهن، ته ڪي ڏک، پيڙا ۽ تڪليف ڏيندڙ.... خوشيءَ ڀرين ڪيفيتن، احساسن ۽ حالتن مان ته ماڻهو مزو وٺندو آهي ۽ انهن کي سرمستيءَ سان گذاريندو آهي، انهن مان لطف اندوز ٿيندو آهي، پر ڏک، پيڙا ۽ تڪليف ڏيندڙ حالتن کي ماڻهو ڀوڳيندو آهي، پَـل پَـل مٿس ڳورو لڳندو آهي ۽ وقت، زندگي، هيءَ ڪائنات بيٺل، رُڪيل محسوس ٿيندي آهي.
“دل ڪـــو اهـــڙو دردُ پِــرايـو،
“تون آئين، ته به چينُ نه آيو.” (شبير هاليپوٽو)
ان سَمي ماڻهو اهڙين احساسن هيٺ وقت گذاريندو آهي، جن جو بيان لفظن ۾ آڻي نه ٿو سگھجي. اهي احساس صرف ۽ صرف محسوس ئي ڪري سگھبا آهن، تنهن هوندي به ان ماڻهوءَ کي آٿت جي گھرج هوندي آهي. ڇاڪاڻ ته ماڻهو ئي ماڻهوءَ جو حال ڀائي آهي، ان ڪري ماڻهوءَ کي وري به ماڻهوءَ جو ساٿ ئي گھربو آهي. جڏهن ڳوڙها نيڻن جا در ڀڃي نڪري پوندا آهن، ان پَـل ڪن اهڙن هٿن جي ضرورت پوندي آهي جيڪي انهن ڳوڙهن کي اُگھي سگھن، ۽ ڪنهن اهڙي ڪَنڌ جو ساٿ زندگيءَ جي واٽ تي سهڪاري بڻبو آهي جنهن تي پنهنجو ڪنڌ رکي دل جو بار هلڪو ڪري سگھجي.
***
ڪالهه 16 جولاءِ اسان جي سنڌ جي انتهائي اهم ۽ نالي واري محقق ڊاڪٽر الهداد ٻوهئي جي وڇڙي وڃڻ جي تاريخ هئي. ڊاڪٽر الهداد ٻوهيو مشهور دانشوَر، محقق، ٻوليءَ جو ماهر، نقاد، ڪهاڻيڪار، ماهر عمرانيات، تعليمي ماهر ۽ تعليم کاتي جو هوشيار آفيسر ٿي گذريو آهي. ڪنهن به سماج ۾ اهڙن ماڻهن جي وڏي گھرج هوندي آهي، پر اهڙا سڄاڻ ۽ محنتي ماڻهو وڏي عرصي کان پوءِ ئي ڪنهن قوم ۾ پيدا ٿيندا آهن. ڊاڪٽر ٻوهئي جو پاڻ بابت رايو هو ته هُو “مشڪل پسند ماڻهو آهي”، اهو ئي سبب آهي ته هن انتهائي ڏکين موضوعن تي سنڌي ٻوليءَ ۾ ڏاڍي ڀرپوريت سان لکيو آهي.
ڊاڪٽر الهداد ٻوهيو 8 آگسٽ 1934ع تي تعلقي قنبر جي ڳوٺ گھوگھاري ۾، هڪ هاري محمد علي ٻوهئي جي گھر ۾ پيدا ٿيو. وڏي ڳالهه ته هن سڄي تعليم پرائيويٽ پِرائي. هن ايل.ايل.بِي.، ايم.اي (انگلش) ۽ پِي ايڇ.ڊِي. سنڌي ءَ ۾ ڪئي ۽ پُوري عمر تعليم کاتي ۾ نوڪري ڪندي گذاري، تان جو 16 جولاءِ 1994ع تي، هڪ سيمينار ۾ خطاب ڪندي، دل جي دَوري سبب سندس وفات ٿِي. ڊاڪٽر الهداد ٻوهئي جيڪي اهم ڪتاب لکيا تن ۾ “سنڌي ٻوليءَ جو سماجي ڪارج”، “تنقيدون”، “ادب جا فڪري محقق”، علم تحقيق”، “ٻوهئي جون تحريرون” ۽ انگريزي ۾ لکيل ڪهاڻين جو ڪتاب “ٽيلس رِي ٽولڊ” ڇپيل آهن، جڏهن ته سندس ڪيئي ڪتاب اڻڇپيا ئي رهجي ويا، ڪيئي رٿائون هيون جيڪي سندس هَلي وڃڻ سبب اڻپوريون رهجي ويون، جن جو اسان کي وڏو ارمان آهي. بهرحال، ڊاڪٽر الهداد ٻوهئي پنهنجي حياتي اهڙي ته ڪارگر نموني گذاري، جو کيس ياد ڪرڻ اسان جو فرض ٿو بڻجي.
***
انسان سدائين کان انيڪ خواهشن جو تمنائي رهيو آهي. توڙي جون انسان جون خواهشون پوريون به ٿينديون رهيون آهن، تڏهن به هن هميشه چاهيو آهي ته وري وري سندس خواهشون پوريون ٿينديون رهن، ڇاڪاڻ ته جڏهن به سندس ڪي خواهشون پوريون ٿيون آهن، ته انهن جي جڳهه وري ٻين نين خواهشن والاري يا ورتي آهي. عام طور ته ماڻهوءَ وٽ انفرادي خواهشون هونديون آهن، پر ڪجھ ماڻهن وٽ ڪي اهڙيون خواهشون به آهن جيڪي مجموعي طور انسانذات جي فائدي ۾ آهن، جيڪي اجتماعي خواهشون آهن، پر تڏهن به اهي اڻپوريون ئي رهيون آهن، جيتوڻيڪ انيڪ ماڻهن ان لاءِ ڪوششون به ڪيون آهن. مثال طور عالمي امن جي خواهش، دنيا کي هٿيارن کان پاڪ ڪرڻ جي خواهش، ڌرتيءَ کي سڳنڌن سان ڀري ڇڏڻ جي خواهش، ماڻهپي سان جيئڻ جي خواهش، ظلم کان ڇوٽڪاري جي خواهش، انصاف ڀرئي سماج قائم ٿيڻ جي خواهش، ۽ ٻيون اهڙيون انيڪ خواهشون.... سنڌ جي ڀلوڙ شاعر ۽ لاڙڪاڻي واسي غلام نبي گل جو به هڪ غزل ان ريت خواهشن جو هڪ اظهار ڪري ٿو، جيڪو هن ريت آهي:
آجيان “آءُ” ٿي وڃي جيڪر!
پيارُ پرچاءُ ٿي وڃي جيڪر!
هِي جو اُلجھاءُ ٻن دلين ۾ آ،
تنهن جو سلجھاءُ ٿي وڃي جيڪر!
ترش لفظن ۽ سخت جملن جو،
بندِ پٿراءُ ٿي وڃي جيڪر!
وقت گذريو آ ‘گل’ مليا ناهيون،
وصل ورجاءُ ٿي وڃي جيڪر!
***
(سرجيل: 17 جولاءِ 2011ع)